Дольчэ біта. Як крымінальная культура сілавікоў і «браткоў» мілітарызавала Расію
Распаўсюджаная ў 1990-я гады сілавая культура — школа жыцця Уладзіміра Пуціна і ягонага найбліжэйшага атачэння — у нейкі момант стала дамінуючай ва ўсёй расійскай эліце. Услед за элітай на шлях калі не адабрэння, то прынамсі нармалізацыі гвалту ўстала і частка расійскага грамадства, піша ў артыкуле для выдання «Новая газета. Еўропа» сацыёлаг Святлана Стывенсан.
Скрын з серыяла «Брыгада»
Сацыёлаг і даследчык расійскай крымінальнай культуры
Святлана Стывенсан распавядае, чаму ў расійскім грамадстве ўзялі верх пласты,
якія абапіраюцца на гвалт ва ўнутранай і замежнай палітыцы, і як гэта прывяло
да вайны ва Украіне.
— У пачатку сакавіка СМІ шырока распаўсюджвалі знятае ў Расіі
відэа, у якім пажылая жанчына ў вельмі рэзкай форме кажа пра Украіну і
ўкраінцаў, — піша сацыёлаг. — Заклікаючы «прыкончыць» дарослых і дзяцей, абывацелька,
зразумела, паўтарае рыторыку за расійскіх тэлевізійных прапагандыстаў, але пры
гэтым выяўляючы ў сабе самой тыя эмоцыі, якім староннія могуць толькі жахацца.
Як растлумачыць такую бруталізацыю часткі расійскага
грамадства? Як атрымалася, што гвалт, жорсткасць, агрэсія, якія жывуць у
глыбіні чалавечай прыроды, але звычайна душацца, гэтак бессаромна выйшлі цяпер
на паверхню?
Да 2022 года Расія дасягнула максімальнага ўзроўню
матэрыяльнага росквіту большасці насельніцтва ў сваёй гісторыі. Але пры гэтым
частка людзей ахапіла прага разбурэння і забойстваў.
Дзеля перамогі над сканструяваным прапагандай вобразам ворага ў
асобе Украіны і Захаду некаторыя ўжо гатовыя адмовіцца і ад камфорту, і ад раней гэтак шанаванай стабільнасці.
Зразумець прычыны падобнай маштабнай трансфармацыі
грамадства можа дапамагчы не столькі ўважлівае вывучэнне саміх грамадзян,
колькі тых, хто ў выніку постсавецкага транзіту апынуўся на вяршыні ўлады. Іх
сацыяльнае паходжанне, біяграфіі, паводзіны і характар значаць значна больш,
чым пачуцці кіраваных імі грамадзян.
Дэ-цывілізацыйны шлях
Гістарычны сацыёлаг Норберт Эліяс казаў, што для разумення ўзроўню гвалту ў грамадстве трэба звярнуцца да таго, якія кааліцыі валодаюць уладай, і ці ёсць сярод іх сілы, зацікаўленыя ў мірным развіцці. Да апошніх ён, у гістарычнай перспектыве, адносіў феадальны двор, а затым буйную буржуазію і сярэдні клас, якія з'яўляліся свайго роду прываднымі рамянямі «цывілізацыйнага працэсу», выцясняе гвалт з грамадскага жыцця. Манаполія дзяржавы на прымяненне сілы, як і манетызацыя і камерцыялізацыя грамадства ляжалі, на яго думку, у аснове поспеху цывілізацыйнага працэсу ў многіх еўрапейскіх краінах.
Але Эліяс апісваў і дэ-цывілізацыйны працэс. Аналізуючы
прыход да ўлады нацыстаў у Германіі, ён пісаў пра тое, што ў гэтай краіне ў
выніку як працяглых гістарычных працэсаў, так і нацыянальнага крызісу пасля
Першай сусветнай вайны, прыйшлі да ўлады сацыяльныя пласты, якія змаглі
«бруталізаваць» грамадства. Сілы, якія не прымаюць дэмакратыю, апантаныя
нянавісцю і пагардай да палітыкаў Веймарскай рэспублікі і смагай нацыянальнага рэваншу,
атрымалі перамогу над пластамі, якія прытрымліваліся іншых, гуманістычных і
дэмакратычных поглядаў і ідэй.
Прамыя паралелі ў гісторыі рэдка працуюць, і ўсё ж можна сказаць, што і ў Расіі ў выніку крызісу 1990-х да ўлады таксама прыйшлі сацыяльныя групы, якія неслі аўтарытарны і мілітарысцкі этас. Менавіта гэтыя групы і змаглі задушыць слабыя парасткі расійскай дэмакратыі.
Мафіёзна-сілавы альянс, стаўшы новай элітай, не проста
тармазіў, а актыўна і свядома супраціўляўся мірнаму развіццю.
Развал Савецкага Саюза прывёў да злому ранейшай сацыяльнай
структуры і запусціў новыя працэсы сацыяльнай мабільнасці. У ходзе барацьбы за
савецкую спадчыну і капіталістычную ўласнасць наверх сталі падымацца «сілавыя
прадпрымальнікі» — групы, што паспяхова выкарыстоўвалі рэсурсы гвалту.
Моладзевыя вулічныя групоўкі, былыя спартсмены, ветэраны
Афганістана, разнастайныя бандыцкія супольнасці змагаліся паміж сабой за ўладу
і ўласнасць на ўзроўні вуліц, раёнаў, гарадоў і цэлых рэгіёнаў. Паралельна з
імі (а часта і ў тандэме) за рэсурсы змагаліся і прадстаўнікі сілавых структур,
МУС і ФСБ. Паступова і тыя, і іншыя ўтварылі кааліцыі, стварылі сяброўскія
сувязі, падзяляючы падобныя мэты і падыход да жыцця.
Спосабы паводзін, якія фарміраваліся ў гэтым асяроддзі, былі
заснаваныя на прымаце сілы. Пры гэтым фізічная сіла ўжывалася далёка не
заўсёды. Задача ўзаемадзеяння з грамадзянскімі — «лохамі» і «камерсамі» —
была ў тым, каб абгрунтаваць ім неабходнасць плаціць «аўтарытэтным» людзям. А калі даводзілася прымяніць гвалт, то ў ім аказвалася вінаватая сама
ахвяра, якая не праявіла дастатковай павагі да гаспадароў жыцця, парушыла свае
абавязацельствы, не зразумела раскладу сіл.
Хлопцы «падняліся»
І ўсё ж да пачатку 2000-х, калі асноўныя бітвы за ўласнасць адгрымелі, стала здавацца, што краіна паступова ўстае на шлях мірнага развіцця. З умацаваннем дзяржавы, эканамічным уздымам, уваходжаннем краіны ў сістэму глабальных сувязяў і інстытутаў гвалт павінен быў бы сысці ў цень. Але гэтага не адбылося.
Патрапіўшы з бітваў 90-х адразу ў крамлёўскія кабінеты,
Уладзімір Пуцін і яго асяроддзе ўспрынялі дадзеную ім дзяржаўную ўладу як
асабісты інструмент кантролю і ўзбагачэння. На блізкай гэтай групе мове яны «падняліся».
Дэмакратыя як хаатычны, дрэнна кіраваны працэс была і
незразумелая, і не патрэбна гэтаму пласту. Больш за тое, да прыходу да ўлады і
Уладзімір Пуцін, і члены яго блізкага кола, былі персанажамі другога шэрагу.
Гэта былі людзі, не занадта адукаваныя, са шлейфам ранейшых няўдач, са
шматлікімі крыўдамі і комплексамі. І хоць у многіх з іх у пачатку не было
нацыяналістычнай ідэалогіі, і яны нават маглі лічыць сябе заходнікамі, яны тым
не менш паступова і непазбежна прыйшлі да нацыяналізму.
Як і ў выпадку Гітлера і яго паплечнікаў, нацыяналістычная
ідэалогія дае і ўладзе, і масам пачуццё сілы і перавагі. Помста дэмакратам, якія
«развалілі краіну», а потым і рэванш супраць Захаду, у дачыненні да якога і
Пуцін і ягонае асяроддзе адчувалі сваю перыферыйнасць, наспявалі даўно,
аформіўшыся ў якасці выразных намераў пасля пратэстаў на Балотнай плошчы і
анексіі Крыма.
Моц «Іскандэраў» за спіной
Шмат было напісана і сказана пра прычыны паразы тых сіл, якія маглі б супрацьстаяць дэ-цывілізацыйнаму працэсу ў Расіі. Сярод іх была і адсутнасць палітычнага досведу ў сярэдняга класа, і залежнасць алігархаў ад крамлёўскага двара. Але, безумоўна, значную ролю ў паразе апазіцыі адыграла далучэнне Крыма.
Эліяс пісаў пра тое, што ваенныя перамогі Германіі ў канцы
XIX стагоддзя прывялі да паслаблення дэмакратычных сіл: «Перамога нямецкіх
армій над Францыяй была адначасова перамогай нямецкай [мілітарысцкай]
арыстакратыі над нямецкім сярэднім класам».
Тое ж можна сказаць пра далучэнне Крыма ў 2014 годзе. Гэтая «перамога», з захапленнем успрынятая насельніцтвам, была і перамогай
сілавікоў над тымі, хто марыў аб мірным развіцці краіны. Тыя, хто радаваўся
таму, што «Крым наш», не разумелі, што наперадзе вялікая вайна, збядненне і адабранне будучыні ў іх дзяцей і ўнукаў.
З крымскай перамогай, з «паспяховай» сірыйскай
кампаніяй, далейшым назапашваннем ваеннай моцы мілітарысцкі этас і амбіцыі
ўлады яшчэ больш узмацняліся. Як сказаў напярэдадні вайны адзін з галоўных
пуцінскіх ідэолагаў, старшыня Савета па знешняй і абароннай палітыцы Сяргей
Караганаў: «Проста выйшаў на паверхню працэс аднаўлення расійскай дзяржаўнасці,
расійскага ўплыву, расійскай сілы, які ішоў даволі доўга... Цяпер па меры
назапашвання сіл, і ў першую чаргу ваенных сіл, а таксама агульнай змены ў геапалітычнай
абстаноўцы мы адчулі сябе мае права ўжо не прасіць, а патрабаваць».
Адчуваючы за сабой моц «Ккінжалаў» і
«Іскандэраў», расійская вярхушка была нарэшце гатовая да рэваншу.
Захад уяўляўся слабым праціўнікам, «цярпілай», не здольным да рашучага супраціву.
Пры гэтым вайна ўспрымалася і як спосаб канчатковага
выцяснення мірна наладжанай буржуазіі. Як Караганаў сказаў у тым жа інтэрв'ю: «Мы самі стварылі сабе клас кампрадораў, які да гэтага часу існуе. Адзін з
разумных спосабаў збавення ад гэтага класа кампрадораў — гэта канфрантацыя [з
Захадам]». Калі перманентная вайна становіцца асноўным спосабам існавання
расійскага грамадства, у сілавой эліты не застаецца канкурэнтаў.
Зліццё ўлады і грамадства
Вайна ва Украіне з'явілася апагеем папярэдняга працэсу ўкаранення гвалту ў грамадскае жыццё і маргіналізацыі сіл, зацікаўленых у мірным развіцці. Насуперак чаканням пачатку 2000-х, расійская ўлада стала займацца не манапалізацыяй, а паўсюднай дыфузіяй гвалту. Гэтая дзейнасць распасціралася ад падтрымкі і выкарыстання нацыяналістычных і парамілітарных груп, укаранення садысцкіх практык — швабры і бутэлькі — у пенітэнцыярную сістэму да пазасудовых распраў над журналістамі і апанентамі. На нармалізацыю і распаўсюджванне гвалту паўплывалі і дэкрыміналізацыя сямейнага гвалту, і мілітарызацыя царквы, і ўслаўленне арміі ў дзіцячых садках і школах.
Вяртаючыся да брутальных парываў і мараў, якія
распаўсюдзіліся ў расійскім грамадстве, можна сказаць, што зліццё ўлады і народа вакол гвалту спела даўно. І ўжо тым
больш сама вайна зусім не спрыяе змякчэнню нораваў.
Застаецца толькі спадзявацца, што пасля заканчэння ваеннай
агрэсіі новыя сілы, зацікаўленыя ў мірным развіцці, прыйдуць да ўлады ў Расіі,
і цывілізацыйны працэс нарэшце атрымае шанец.