Плюсы і мінусы карупцыі

Хабар — гэта дывідэнды, якія чыноўнікі атрымліваюць ад сумеснага валодання дзяржаўнай уласнасцю. Сучасная беларуская эканоміка функцыянуе ў квазірынкавым асяроддзі, і карупцыя — яе важнейшы складовы элемент.



Выпадкі публічнага дыялогу паміж уладай і грамадствам у Беларусі можна пералічыць па пальцах. Такая ў нас склалася традыцыя. Аднак пачатак 2015 года прэтэндуе на тое, каб яе парушыць.

29 студзеня сустрэча адзінага палітыка (АП) з прадстаўнікамі беларускіх і замежных СМІ прайшла ў рэжыме дыялогу. У рэдакцыі «Савецкай Беларусі» дыялог працягнуўся. Прадстаўнікі дзяржавы, праўладных і апазіцыйных партый абмяняліся думкамі на тэму барацьбы з карупцыяй.

Статыстыка поспехаў

Карупцыйная тэма для працягу дыялогу абраная невыпадкова. Ва ўладзе і ў расколатым беларускім грамадстве наконт гэтага пытання існуе кансенсус. Практычна ўсе згодныя з тым, што «гэта зло» варта «выпальваць калёным жалезам».

Карупцыйная тэма нязменна прыцягвае ўвагу «шырокай грамадскасці». Перафразуючы вядомую прыказку, вазьму на сябе смеласць сцвярджаць, што нішто нас (простых людзей) так не радуе, як гора вялікага начальніка, абвінавачанага ў карупцыі. «Людзей, — адзначае палітолаг Уладзімір Пастухоў, — не так раздражняе карупцыя, колькі ўзбуджае яе вынік». Таму антыкарупцыйныя поспехі ўлады ўспрымаюцца як шоў.

Аднак вернемся ў рэдакцыю «СБ» і паслухаем інфармацыю начальніка ўпраўлення па барацьбе з карупцыяй і арганізаванай злачыннасцю Генпракуратуры Ігара Грэйбо. Яна адназначна сведчыць пра поспехі. Мяркуйце самі. Карупцыйныя злачынствы ў агульнай колькасці зарэгістраваных з года ў год складаюць не больш за 2,5 – 3%. Сацыёлагі фіксуюць зніжэнне вастрыні карупцыйнай праблемы ў грамадстве: у 2005 годзе карупцыя турбавала 68% беларусаў, у 2014 — 47%.

Дзяржава не адчувае дэфіцыту «калёнага жалеза» і пастаянна пускае яго ў ход: «Паводле дадзеных 2013–2014 гадоў, калі ў агульнай структуры крымінальных пакаранняў пазбаўленне волі склала 24%, то за карупцыйныя злачынствы — 45%. За атрыманне хабараў 70% асуджаных прызначана пазбаўленне волі».

Пасля такога рапарту перад штатнымі барацьбітамі з карупцыяй хочацца зняць капялюш. Незразумела толькі, чаму паводле дадзеных Transparency International па ўзроўні карупцыі Беларусь у 2002 годзе была на 32-м месцы, а сёння — на 122-м. Ігар Грэйбо тлумачыць такі скачок дастаткова крытычным стаўленнем міжнародных экспертаў да Беларусі. Адпаведна, пры ацэнцы ўзроўню карупцыі ў іншых краінах крытычны падыход змяняецца лаяльным. Ці я нешта не так зразумеў?

Прыватніку сказаў — ён зрабіў

Для ацэнкі эфектыўнасці любога метаду ліквідацыі карупцыі лагічна было б пачаць з аналізу яе прычын. Аднак усе мае спробы адшукаць адпаведныя дакументы да поспеху не прывялі. Беларускія змагары з «гэтым злом» рухаюцца па каляіне, што праклалі яшчэ іх савецкія папярэднікі.

Савецкая карупцыя расла на татальным дэфіцыце, цэнтралізаванай сістэме размеркавання і планавым кіраванні. Аднак яе вынішчалі шляхам удасканалення кадравай работы, зніжэння ўзроўню бюракратызму пры разглядзе скаргаў грамадзян, узмацнення планавай і фінансавай дысцыпліны і, зразумела, узмацнення жорсткасці заканадаўства (савецкі варыянт «калёнага жалеза»).

Г. зн. карупцыя была законна народжаным дзіцём савецкай сістэмы, базавых прынцыпаў яе арганізацыі. Разглядаць карупцыю ў якасці адхіленняў ад агульнапрынятых нормаў (дэвіянтных паводзінаў), якія дазвалялі сабе асобныя прадстаўнікі ўлады, было б вялікай памылкай.

У адрозненне ад сваёй планавай папярэдніцы, сучасная беларуская эканоміка функцыянуе ў квазірынкавым асяроддзі. Карупцыя — яе важнейшы складовы элемент. На чым сёння зарабляюць асноўныя грошы дзяржаўныя і прыватныя кампаніі? Яны не выбудоўваюць рынкавую стратэгію, а змагаюцца за дзяржаўныя рэсурсы. Гэта ключавы момант у квазірынку з яго расплывістай мяжой паміж дзяржаўным і прыватным. Таму тое, што ад кіраўнікоў прадпрыемстваў перадаецца чыноўнікам і ў грамадстве прымаецца за хабар, па сутнасці — дывідэнды ад сумеснага валодання.

У квазірынку адсутнічаюць законныя механізмы ўзгаднення прыватных і групавых інтарэсаў ужо з прычыны таго, што сам факт наяўнасці квазірынку не прызнаецца. Афіцыйна ў краіне існуе паўнавартасны рынак, пад яго і пабудавана заканадаўства. Але паўнавартасны рынак, як мінімум, патрабуе паўнавартаснай прыватнай уласнасці. А дзе вы ў Беларусі такую бачылі?

Як тут ні працытаваць галоўнага суаўтара маіх «азбук паліталогіі»: «С частником разговаривать всегда легче. Ему сказал — он сделает. Потому что, по большому счету, рискует в противном случае потерять свою собственность».

У квазірынку беларускага ўзору квазіпрыватнікі распараджаюцца квазіўласнасцю, вырашаючы пры гэтым свае канкрэтныя праблемы з дзяржавай не на падставе квазізаконаў, а пры дапамозе асабістых дамоўленасцяў з чыноўнікамі.

Хто сёння паспяховы?

Пра ролю асабістых сувязяў у функцыянаванні беларускай мадэлі мне даводзілася пісаць неаднаразова. Без іх і кроку нельга ступіць ні на міждзяржаўным узроўні, ні на побытавым. Паслухайце любую прэс-канферэнцыю АП. Для яго беларуска-расійскія адносіны — гэта яго асабістыя адносіны з Пуціным. І так па любым пытанні.

А цяпер з дапамогай эканаміста Уладзіслава Іназемцава звернем свой погляд на ніжні ўзровень сацыяльнай іерархіі: «Пачынаючы з першых постсавецкіх гадоў стала складацца грамадства, у якім чалавек мог дамагчыся практычна ўсяго, але ва ўмовах, калі ён дзейнічаў індывідуальна і не імкнуўся абапірацца на грамадскую кансалідацыю. Калі вы хочаце вырашыць нейкую праблему, прасцей даць хабар, дамовіцца пра выключнае стаўленне або проста заплюшчыць вочы на тыя ці іншыя правілы, але толькі не спрабаваць усумніцца ў іх законнасці і не патрабаваць іх змены».

Іназемцаў піша пра расійскае грамадства. Але наколькі апраўданы перанос яго высноваў на беларусаў? Адкрыем часопіс «Сацыялагічны альманах» за 2013 год, які выдае Інстытут сацыялогіі НАН РБ. На старонцы 164 знаходзім надзвычай цікавую інфармацыю. На пытанне: «Хто сёння мае поспех у беларускім грамадстве?» у тройцы лідараў апынуліся наступныя варыянты адказаў: крымінальна-мафіёзныя структуры (74,3%); той, хто займае высокую пасаду, знаходзіцца ва ўладзе (61%) і чалавек з сувязямі (45,1%). А ў ніжняй частцы шорт-ліста дабрабыту па-беларуску апынуўся прадпрымальны, дзелавы (30,2%); высокакваліфікаваны, таленавіты (6,7%) і працавіты (4,7%).

Слова «карупцыя» ў пытанні і варыянтах адказаў не фігуруе. Але якім чынам могуць дасягаць дабрабыту сябры крымінальна-мафіёзных структураў, і чаму на трэцім прызавым месцы апынуўся чалавек з сувязямі?

У квазірынкавай эканоміцы карупцыйныя механізмы адыгрываюць ролю гарызантальных сувязяў, без якіх не можа функцыянаваць ні грамадства, ні дзяржава. «Калі раптам у нейкі Дзень гневу, — справядліва заўважае палітолаг Станіслаў Бялкоўскі, — карупцыя будзе скасаваная (цудоўным чынам, паколькі іншага варыянту пакуль не бачна), апарат дзяржкіравання згорнецца, бо знікне сам сэнс яго існавання».

Як адаб’ецца скасаванне карупцыі на насельніцтве? Зноў працытую Іназемцава: «У цэлым карупцыя дапамагае мільёнам расіян жыць значна прасцей, чым калі б ім супрацьстаяла тая ж маразматычная расійская дзяржава, ды яшчэ і непадкупная».

Пра ўзровень маразматычнай беларускай дзяржавы меркаваць не бяруся. Але жыццё простага беларуса ў квазірынкавай эканоміцы ператварылася б у сапраўднае пекла. Жорсткасць нашых законаў, як вядома, кампенсуецца неабавязковасцю іх выканання. Гэтая неабавязковасць і забяспечваецца за кошт асабістых сувязяў, г. зн. карупцыі.

Гэта ўзаемны працэс

Калі 2013-ы быў абвешчаны АП годам мадэрнізацыі, то 2014-ы — годам барацьбы з карупцыяй. Таму нядзіўна, што слова «карупцыя» ў Пасланні–2014 згадвалася 38 разоў, а слова «мадэрнізацыя» — толькі 14 разоў. Годам раней суадносіны былі адваротныя: 3 і 49 адпаведна.

Карупцыя разам са слабасцю эканомікі ў Пасланні–2014 была абвешчана галоўнай прычынай украінскага крызісу. «Они (карупцыя і слабасць эканомікі) абсолютно взаимосвязаны. Украинский кризис — это предупреждение всем. И мы обязаны сделать свои выводы».

З гэтым не паспрачаешся. Але тут неабходна даць тлумачэнне. Карупцыя і слабасць эканомікі — гэта не паралельныя з’явы, а цесна ўзаемазвязаныя. У карумпаваным асяроддзі ўсе эканамічныя суб’екты будуць зацікаўленыя ў тым, каб падкупіць чыноўніка, які прымушае выконваць закон. Гэта азначае, што ў прыватным сектары ўсё стымулы будуць працаваць у напрамку падрыву сістэмы дзеючых правілаў. Пра якую эфектыўнасці тады гаворка!

Рост карупцыі трансфармуецца ў рост неэфектыўнасці кіравання. Калі карупцыя расце лавінападобна, гэта азначае крах сістэмы кіравання. АП гэта разумее. Думаю, ён здагадваецца і пра рэальны маштаб карупцыі: «Откаты, взятки за благоприятное решение вопросов, злоупотребление служебным положением выявляются во всех сферах и областях».

Чарговую антыкарупцыйную хвалю не варта разглядаць выключна як піяр. У выпадку поспеху АП будзе галоўным бенефіцыярам. Ён цалкам зацікаўлены ў выдаленні «ржавчины коррупции». Але ў яшчэ большай ступені ён зацікаўлены ў захаванні беларускай мадэлі, якая карупцыю спараджае.

Пакуль АП вырашае свае праблемы, сярэднестатыстычны беларус прыстасаваўся жыць у карумпаванай дзяржаве і, мяркуючы па апытаннях незалежных сацыёлагаў, нядрэнна сябе адчувае. Больш за тое, з дапамогай карупцыйных механізмаў ён навучыўся маніпуляваць уладай. Гэта заўсёды ўзаемны працэс, які ўпэўнена вядзе ўсіх нас убок ад цывілізаванага свету.