«Па-за палітыкай, без прапаганды». Што стала з беларускім «Што? Дзе? Калі?» і ці зможа праграма аднавіцца
2020 год моцна змяніў і людзей, і свет вакол. Многія адмаўляліся супрацоўнічаць з дзяржавай і быць крыніцамі прапаганды. У тыя часы са знакамітага інтэлектуальнага клуба ЧГК у Мінску сышла большая частка гульцоў.
Ілюстрацыйная выява: facebook.com
Пасля пратэстаў 2020 года тэлеверсія беларускага «Што? Дзе? Калі?» змянілася: з клуба сышла большая частка гульцоў. Хтосьці з'ехаў з Беларусі, хтосьці працягнуў гуляць у маскоўскім тэлеклубе, але потым сышоў і адтуль. Многія знаўцы больш не гуляюць і ў спартыўнае ЧГК. «Медыязона» пагаварыла з трыма гульцамі пра тое, што адбывалася ў кулуарах тэлеклуба падчас пратэстаў і чаму яны не змаглі застацца.
«Не маглі выказаць здагадку, што ўсё зацягнецца». Працяглы перапынак
«У 33 гады капітанам быць нармальна, ужо і маёра даюць да таго часу», — адказвае супрацоўнік АНТ Ігар Тур на пытанне вядучага Алеся Мухіна пра тое, чаму ён узначаліў каманду тэлеканала. Разам з Турам, вядучым праграм «Прапаганда» і «Будзе дапоўнена», у камандзе гулялі Глеб Лаўроў, Ірына Рамбальская, Таццяна Рудакоўская, Вячаслаў Бандарэнка і Аляксандр Мацяс.
Спецвыпуск з гульнёй гэтай каманды выйшаў у чэрвені 2022 года да 20-годдзя канала АНТ. Да таго моманту прайшло амаль два гады з масавага сыходу гульцоў з беларускага клуба.
Фінальная гульня летняй серыі ў 2020 годзе выйшла 19 чэрвеня. Раней гэта лічылася сярэдзінай сезону — ён доўжыцца цэлы год. Але тады гульня не вярнулася ні ўвосень, ні ўзімку. Наступным разам тэлегледачы ўбачылі знаўцаў за гульнявым сталом толькі ў красавіку 2021 года. У крэслах сядзелі новыя людзі.
Адзін з гульцоў тлумачыць, што «пасля пратэстаў многія гульцы адмовіліся ўдзельнічаць» у гульнях, сярод іх быў і суразмоўца «Медыязоны». Большасць членаў клуба лічылі, што заставацца ў ім — гэта падтрымліваць тое, што адбываецца, і легітымізаваць «хлусню, якая лілася ў вушы беларусаў».
«Сама перадача па-за палітыкай, але па канале АНТ, на якім яна выходзіла, побач паказвалі прапаганду, — кажа Барыс. — Пераважная большасць гульцоў палічылі гэта для сябе непрымальным і паставілі ўмову, што мы не будзем здымацца на гэтым канале».
Паводле слоў іншага знаўцы, Аляксандра, гульцы папрасілі кіраўніцтва адкласці здымкі.
Зрэшты, да жніўня 2020 года канал АНТ, які трансляваў перадачу, не выклікаў у гульцоў пытанняў (як і «Першы канал» — для маскоўскага тэлеклуба, дзе гулялі некаторыя суразмоўцы «Медыязоны»). Для Аляксандра жнівень 2020-га года стаў «чырвонай лініяй».
«Здавалася, нешта можа змяніцца найбліжэйшым часам. Не маглі выказаць здагадку, што ўсё зацягнецца вось ужо амаль на чатыры гады».
Глядзіце таксама
«Хай лепш нас паказваюць, чым нешта яшчэ». Перамовы і ўгаворы
Барыс лічыць, што перад вядучым тэлеверсіі Алесем Мухіным і стваральнікамі праграмы стаяў выбар: альбо адмовіцца ад здымак, альбо набіраць людзей, якія згодныя гуляць. Знаўца кажа, што з 80 чалавек, якія гулялі па чэрвень 2020 года, большасць адмовіліся працягнуць гульні. Аднак іх спрабавалі ўгаварыць застацца ў клубе.
У верасні 2020 года пачаліся перамовы. Спачатку «прафсаюз гульцоў» стэлефанаваўся з кіраўнікамі клуба (канал АНТ не ўдзельнічаў, хоць і з'яўляўся заказчыкам перадачы). Затым асобна размаўлялі з капітанамі, якія прадстаўлялі меркаванне каманды. У той час адмаўляліся гуляць не ўсе; некаторыя былі гатовыя здымацца, калі пагодзіцца ўся каманда. Пазней капітаны вырашылі, што здымацца ў восеньскай серыі знаўцы не будуць. Але разрываць усе сувязі з клубам супольнасць не хацела. Тады гульцы і папрасілі адкласці здымкі, запэўніўшы вядучага Мухіна ў павазе і падтрымцы.
Дар'я Салавей (гуляла пад дзявочым прозвішчам Шаўцова) расказвае, што ў той час кіраўнікі перадачы спрабавалі ўгаварыць гульцоў вярнуцца за стол. Яна мяркуе, што арганізатарам трэба было зарабляць, у іх былі абавязанні перад спонсарамі. У ход ішлі аргументы, што клуб — гэта «вялікая сям'я», а ў краіне «ўжо нічога не зменіцца, лепш не будзе і горш не будзе».
«Мы такія прыгожыя прыйдзем і цэлую гадзіну эфірнага часу забярэм на сябе. Па-за палітыкай, без прапаганды. Людзі будуць нас глядзець і не будуць слухаць навіны», — пераказвае Дар'я матывацыю тых, хто ўсё-ткі пагадзіўся на здымкі.
Яна ўпэўненая, што гэта было толькі самападманам і спробамі знайсці сабе апраўданне.
Дар'я лічыць, што глядач наўрад ці ўключыў бы праграму з першай секунды. Хутчэй за ўсё, ён пераключыўся б на канал за 10-15 хвілін да пачатку, а значыць паслухаў бы навіны, якія ідуць перад ЧГК. Да таго ж, падчас рэкламных паўз яму расказалі б «якая ў нас цудоўная, шчаслівая краіна».
Глядзіце таксама
Такога ж меркавання прытрымліваецца Аляксандр: «Аргументы тых людзей, хто застаўся там, і тых, хто прыйшоў на нашы месцы: "Усё дрэнна, на канале дрэнна, але хаця б гадзіну на тыдзень мы ратуем тэлеэфір ад прапаганды". Я лічу, што гэта вельмі моцная падмена паняццяў і жаданне паказаць, што рыльца не ў пуху. Але ў цэлым гэты пункт гледжання пераважае ва ўсіх, хто працягвае выходзіць у эфір на абодвух тэлеканалах, у абедзвюх краінах».
Паводле слоў Барыса, кіраўніцтва пры індывідуальных угаворах гульцоў карысталася такой жа логікай: трэба захаваць перадачу, якая «ні ў чым не вінаватая» і «хай лепш нас паказваюць, чым нешта яшчэ».
Тое, як угаворвалі іншых гульцоў, не было таямніцай, кажа Дар'я. Паводле яе слоў, за 10 гадоў у клубе склаўся згуртаваны калектыў: «Усе адно аднаго ведаюць, у сем'і паўступалі, дзяцей нарадзілі». Таму, як толькі камусьці тэлефанавалі з прапановай застацца, гэта хутка разляталася сярод астатніх знаўцаў.
Пры ўгаворах выкарыстоўвалі і маніпуляцыі: напрыклад, аднаму знаўцу казалі, што іншы пагадзіўся вярнуцца. Але пазней у перапісцы знаўцы раскрывалі падман. Некаторым ціснулі на жаль, а камусьці — на амбітнасць: «Вы ж зорка, як жа клуб без вас? Мы табе каманду дамо, будзеш капітанам!» Аляксандр згадвае такія фармулёўкі: «Ты разумны чалавек, мы табе абяцаем, што ніякай палітыкі не будзе. Мы табе абяцаем добрую і моцную каманду».
Былі і тыя, каго зусім не ўгаворвалі працягваць гульню. Падчас пратэстаў адзін са знаўцаў атрымаў «адміністрацыйку». На агульным сазвоне з арганізатарамі ён выразна пазначыў пазіцыю: калі нічога не зменіцца, то ён удзельнічаць не будзе. Пасля гэтага ў новы склад яго не запрашалі.
Дар'я пасля сыходу з беларускага клуба працягнула гуляць у расійскай версіі праекта ў камандзе Алеся Мухіна.
Змена пляцоўкі і ўласныя рэсурсы. Спробы знайсці альтэрнатыву
Да самой гульні ў знаўцаў пытанняў не было. Яны прапаноўвалі арганізатарам змяніць пляцоўку і выпускаць праграму на ютубе, беларускай версіі тэлеканала «ТНТ» або відэасэрвісах (напрыклад, «Voka» ад мабільнага аператара А1, які быў адным са спонсараў гульні), кажа Барыс.
Глядзіце таксама
Але здымаць ЧГК — «дарагое задавальненне», і не ўсе пляцоўкі маглі сабе гэта дазволіць. Іншым тэлеканалам праваўладальнікі маглі не выдаць ліцэнзію. Паводле слоў Дар'і, ад іншых гульцоў яна чула, што перамовы з «Voka» ў нейкі момант спыніліся і рэдакцыя праграмы вырашыла застацца на АНТ. Паводле слоў Аляксандра, прынамсі адной з прычын стала тое, што на іншых сэрвісах праграма магла не набраць неабходнай для спонсараў колькасці праглядаў. Акрамя таго, АНТ дапамагаў у арганізацыі здымак. Без гэтай падтрымкі стваральнікам перадачы прыйшлося б пераадолець шмат складанасцей, якія не ўваходзілі ў іх планы.
Гульцы, якія сышлі, разумелі, што на вытворчасць праграмы — арэнду абсталявання, студыі, аператараў і іншага — патрэбна было вялікае фінансаванне. Частка з іх былі гатовыя «па меры сіл скінуцца грашыма»:
«Там дастаткова людзей, якія нядрэнна зараблялі. У кожнага нейкая пасільная сума. Многія, незалежна адно ад аднаго, прапанавалі варыянт, што мы скінемся, мы дапаможам, мы падтрымаем, — расказвае Дар'я. — Толькі каб наш праект жыў, каб наша супольнасць была вось тым самым, якую мы 10 гадоў стваралі. І гульня заставалася той жа нашай цудоўнай, любімай гульнёй па-за палітыкай».
У красавіку гэтага года капітана адной з каманд Фёдара Шведава (ён сышоў з тэлеклуба ў 2020-м) асудзілі на 3,5 гады «хіміі» за данаты на суму 105 рублёў 15 капеек тром «экстрэмісцкім арганізацыям».
«Іншыя потым тлумачылі, што марылі дакрануцца да вялікага праекта». Новыя каманды
Працягваць гульні толькі з тымі гульцамі, хто застаўся ў клубе, было немагчыма, таму што іх было занадта мала. Тады кіраўніцтва абвясціла адбор сярод удзельнікаў беларускага інтэлектуальнага руху, кажа Дар'я. Многія адгукнуліся.
«Хтосьці маленькі яшчэ быў, вельмі шмат моладзі набіралі. Яны проста не разумелі, што адбываецца. Іншыя потым тлумачылі, што ўсё жыццё марылі дакрануцца да вялікага праекта, створанага Варашылавым. Яны былі гатовыя дзеля гэтага паступіцца сумленнем і нават рэпутацыяй. Да маленькіх дзяўчынак і хлопчыкаў асабліва прэтэнзій не было ні ў каго. Да людзей старэйшых стаўленне ўсёй супольнасці было, мякка кажучы, негатыўным», — тлумачыць яна.
У новым складзе беларускі тэлеклуб вярнуўся да гульняў вясной 2021 года. Дар'я кажа, што адкрывала некаторыя на ютубе, каб паглядзець, «хто прысутнічае ў зале і каго набралі».
Глядзіце таксама
«Ёсць сайт, і там можна паглядзець, хто гуляе, хто гэтыя людзі, дзе вучыліся, чым займаюцца. Мне было цікава глянуць, паглядзець у твары, каб ведаць, каму руку не падаваць», — тлумачыць яна.
Дар'я звярнула ўвагу, што ў новых гульнях — прынамсі, у прагледжаных ёю, — пытанні сталі прасцей. Яна лічыць, што ў новым клубе гуляюць нявопытныя знаўцы.
«Камеры, святло, ты ў цэнтры ўвагі, з табой размаўляюць, ад цябе чагосьці хочуць. Ты сядзіш у касцюме, у сукенцы, прыгожа нафарбаваны, яшчэ і думаць трэба, яшчэ і хутка. Гэта запісваецца, потым яшчэ па канале будзе паказвацца. Да гэтага стрэсу трэба ўмець быць гатовым. Я не магу сказаць, што дурных людзей панабіралі. Але людзі — пачаткоўцы, якія не спраўляліся з тым, што на іх усклалі, і давялося карэктаваць узровень пытанняў, якія ім далі».
На думку Барыса, прадукт з новымі гульцамі «трошкі страціў» у якасці. Аляксандр яшчэ ў 2021 годзе прагартаў некалькі гульняў, каб паглядзець, хто застаўся. Пасля гэтага новыя выпускі ён ні разу не ўключаў.
Абяцалі, што не будзе палітыкі. Спецвыпускі з супрацоўнікамі АНТ
«Калі спачатку абяцалі, што ніякай палітыкі не будзе, то потым гэтае абяцанне сышло на нішто, таму што кіпцік уграз», — кажа Аляксандр пра эфір, калі за гульнявым сталом апынулася каманда супрацоўнікаў тэлеканала АНТ. Першы раз каманда канала згуляла 25 чэрвеня 2022-га, другі — 12 чэрвеня 2024-га.
Аляксандр не ведае, хто запрасіў каманду Тура на гульню, але дапускае, што гэта была прапанова, ад якой арганізатарам нельга было адмовіцца. Паводле слоў знаўцы, яшчэ да гэтага ў гульні былі «трывожныя званочкі», калі ў адну з каманд прыйшоў знаўца, які працуе ў дзяржаўнай сістэме. На гэтым фоне «былі нейкія срачы і абмеркаванні», кажа Аляксандр. З новымі гульцамі тэлеверсіі адмаўляліся гуляць і ў спартыўнае ЧГК па-за тэлебачаннем.
Ён згадвае, як аднаму са знаўцаў старога складу, які застаўся ў тэлеклубе, абяцалі, што на перадачы не будзе «ніякай палітыкі». Іншых гульцоў пакінуты запэўніваў, што «будзе першым, хто ўстане і сыдзе, калі гэта здарыцца».
«Натуральна, ніхто не ўстаў, не сышоў, бо ў той момант ужо сэнсу ніякага не было. Ты ўжо вымараўся ў гэтым настолькі, што сэнсу сыходзіць было ў той момант ніякага».
Глядзіце таксама
«Не тое, што мы ад яго гэтых тлумачэнняў патрабавалі. Мабыць, адчуваў патрэбу паразумецца, таму што адчуваў негатыў, які на яго зваліўся ў сувязі з яго рашэннем, — працягвае Дар'я. — Ён заяўляў, што як толькі ў эфіры або ў зале перадачы з'явіцца хоць хто-небудзь з прапагандыстаў, нагі яго больш у гэтай зале здымачнай не будзе. І ён сыдзе назаўжды, пляснуўшы дзвярыма. Ну, нешта не сышоў».
Другі спецыяльны выпуск з камандай АНТ выйшаў 12 чэрвеня і быў прысвечаны 80-годдзю вызвалення Беларусі з-пад нямецкай акупацыі. Узначаліў каманду на той момант кіраўнік АНТ, а цяпер міністр інфармацыі Марат Маркаў.
Сярод гледачоў у студыі прысутнічала былая прэс-сакратарка МУС, а цяпер начальніца Галоўнага ўпраўлення ідэалагічнай работы і па справах моладзі Мінгарвыканкама Вольга Чамаданава.
На ютуб-канале і на сайце АНТ выпуск не апублікавалі. На старонцы перадачы ў Instagram некаторыя гледачы напісалі, што праграма ім не спадабалася.
«Кашмар, так адкрыта падсуджваць, падказваць, залічваць няправільныя адказы, ганьба якая», — напісаў адзін з іх. Іншай глядачцы не спадабалася, што вядучы не бачыў розніцы паміж «дапамогай» і «залічваннем няслушных адказаў».
Расійскі клуб і спартыўная ліга
«Што называецца, абвінавачвай іншых, але і не забывай пра сябе. У кожнага ёсць свой крытэр дапушчальнасці — дзе, у які момант ты лічыш сябе замазаным настолькі, што пара ад гэтага адхрысціцца. У маскоўскім клубе было некалькі момантаў, калі я задумалася пра тое, ці не варта мне сысці», — кажа Дар'я.
У 2020 годзе расійская журналістка Кацярына Арэніна расказала, што, калі яна была непаўналетняй, яе дамагаўся ўдзельнік маскоўскага тэлеклуба Міхаіл Скіпскі. Ён быў яе настаўнікам па геаграфіі і трэнерам па ЧГК. Тады ж пра дамаганні з боку Скіпскага расказалі і іншыя дзяўчаты. Пасля абвінавачванняў Міхаіл Скіпскі застаўся гуляць у клубе і працягнуў выкладаць і трэніраваць дзяцей. У адказ на гэта частка знаўцаў пакінулі клуб.
Для Дар'і ўдзел у маскоўскім клубе быў «вялікай марай».
«Я сябе супакойвала тым, што расійская прапаганда чысціць мазгі расійцам, а не нам. Мне да гэтага справы няма. Мне ёсць справа да Беларусі. Магчыма, гэта закопванне галавы ў пясок. Я гэта прызнаю. Але ў той момант, калі я ўзважвала, прымала рашэнне заставацца альбо сыходзіць, я вырашыла, што застаюся», — кажа Дар'я.
З Беларусі яна з'ехала пасля двух затрыманняў мужа. Кіраўніцтва маскоўскага клуба было ў курсе і прасіла, што «калі нешта будзе, то мы ні пры чым, нас ніяк не згадвай».
Глядзіце таксама
Апошні раз Дар'я гуляла ў Маскве ў снежні 2021 года. Прамых рэйсаў з Адэсы, куды яна пераехала разам з мужам, не было, таму на здымкі даводзілася ляцець праз Турцыю. Да таго часу яшчэ некалькі гульцоў жылі за мяжой. Неўзабаве каманду, у якой гуляла знаўца, расфармавалі. Дар'я звязвае гэта з тым, што маскоўскі клуб, гульні якога выходзілі ў жывым эфіры, «задзяўбаўся важдацца з гульцамі за мяжой праз непрадказальную дарогу». Расійскай часткі каманды, у якой гуляла Дар'я, прапанавалі перайсці ў новыя каманды, ёй самой такія прапановы не паступалі.
Важнай часткай «Што? Дзе? Калі?» з'яўляецца яго спартыўная версія. Дар'я згадвае, што ў лепшыя гады на чэмпіянаце Мінска збіраліся каля 100 каманд, якія дзяліліся на дзве лігі — гульцоў трэба былі размяжоўваць па рэйтынгу і ўсе яны не змяшчаліся ў адну залу. Частка з іх пасля пратэстаў у 2020 годзе пераехала і цяпер гуляе ў чэмпіянаце Польшчы. Суразмоўцы «Медыязоны» з'ехалі з Беларусі і толькі ад сяброў чулі, што «агульны ўзровень гульні ўпаў», а некаторыя знаўцы і зусім перасталі гуляць.
«Узровень моцна ўпаў, узровень турніраў у Еўропе і ў Цэнтральнай Азіі моцна вырас. У Беларусі таксама ўпаў. Але ён ужо быў не такі ўжо высокі, каб гэта моцна стала заўважна», — кажа Аляксандр.
«Думаю, што гульня ўжо ніколі не будзе той, якой была раней»
Дар'я шкадуе, што засталася без клуба, але не шкадуе, што сышла. Спартыўнае ЧГК падарыла ёй сяброў і прыяцеляў, з якімі дзяўчына кантактуе да гэтага часу.
Глядзіце таксама
«Я шкадую, што са мной больш няма гэтага. Дзе яшчэ вы возьмеце 70 дарослых, якія сыдуць з працы на здымкі, кінуць на два дні свае сем'і, з'едуць у прадзьмуваны ўсімі вятрамі Дом афіцэраў ва Уруччы, будуць ёсць хот-догі, у кароткія перапынкі на машыне матацца ў бліжэйшы "Макдональдс", каб хоць нешта з'есці, — кажа Дар'я пра здымкі тэлеклуба. — Гэта ўсё ў пінжаках, сукенках і макіяжы — вельмі прыгожа глядзелася. Не столькі дзеля таго, каб пабліскаць тварам, а дзеля таго, каб проста прабавіць адно з адным час і пагуляць у адказы на пытанні. Трошкі вар'яцтва ў гэтым прысутнічае. Але гэта вельмі міла. Такі піянерлагер на мінімалках. Гэтая частка майго жыцця мне была вельмі дарагая».
Аляксандр лічыць ЧГК краевугольным каменем для сваёй асобы, і цяпер для яго дзіўна, што гульні ў яго жыцці больш няма.
«І не проста таму, што я перастаў гуляць. У цэлым гэты свет змяніўся настолькі, што ён не мог не змяніць "Што? Дзе? Калі?". І рашэнне Мухіна працягнуць здымкі, і рашэнне ў Маскве працягнуць здымкі — яны назаўжды змянілі гульню. І нават калі скончыцца вайна, зменіцца рэжым у абедзвюх краінах, я думаю, што гульня ўжо ніколі не будзе той, якая была раней і, хутчэй за ўсё, у нейкі момант перастане існаваць», — упэўнены знаўца.