Максім Гарэцкі: класічны ўзор жыцця і творчасці

Адным з самых вялікіх скарбаў, які ёсць у кожнай нацыі, з’яўляецца яе літаратура — канцэнтраваная субстанцыя ведаў, якая дае магчымасць звязваць пакаленні паміж сабой і чуць галасы тых, каго ўжо даўно няма. Беларуская літаратура адносна маладая, але багатая на адметныя постаці, сярод якіх у першым шэрагу, безумоўна, стаіць Максім Гарэцкі.



Спіраль, па якой круціцца гісторыя, мае бясконцую колькасць віткоў, кожны з якіх — чыёсьці жыццё. Мы паўтараем адно аднаго: у нашых тварах угадваюцца рысы бацькоў, у нашых звычках — звычкі бабуль і дзядуль, у нашых лёсах — лёсы такіх жа людзей, якія жылі да нас некалькі пакаленняў таму. Кожнае з іх, з гэтых пакаленняў, спрабуе дагрукацца да сваіх папярэднікаў, перадаць ім свае асцярогі, папярэджанні, парады. Але чалавек увесь адведзены яму час толькі вучыцца слухаць і чуць і таму праходзіць па даўно пракладзенай каляіне, паўтараючы памылкі сваіх папярэднікаў.

Адным з самых вялікіх скарбаў, які ёсць у кожнай нацыі, з’яўляецца яе літаратура — канцэнтраваная субстанцыя ведаў, якая дае магчымасць звязваць пакаленні паміж сабой і чуць галасы тых, каго ўжо даўно няма. Беларуская літаратура адносна маладая, але багатая на адметныя постаці, сярод якіх у першым шэрагу, безумоўна, стаіць Максім Гарэцкі.

Зацяганае слова «класік», скампраметаванае школьнай праграмай, сёння ўжо гучыць ледзь не як абраза для аўтара. Каго толькі ні ўзводзілі ў гэтыя самыя класікі! Увогуле любоў да гучных слоў часта дэвальвуе значэнне з’яў, якія гэтыя словы называюць. Але ў выпадку з Гарэцкім «класік» знаходзіцца на сваім месцы: чалавек, які стаяў ля вытокаў нацыянальнай мастацкай і дакументальнай прозы, ёсць узорам для пакаленняў будучых празаікаў, многія з якіх і не задумаюцца пра вытокі і пераемнасць, аднак факт — «самая ўпартая на свеце рэч» — ад гэтага не зменіцца: без Гарэцкага не было б як мінімум ні Шамякіна, ні Мележа, ні Брыля (я ўжо не кажу пра больш сучасных аўтараў).

Больш за тое, без Гарэцкага не было б не толькі беларускіх празаікаў — але і беларускіх філосафаў. Знакамітая аповесць «Дзве душы», напісаная ў 1919 годзе, натхніла філосафа і публіцыста Ігната Канчэўскага напісаць эсэ «Адвечным шляхам» — праграмны тэкст усёй філасофіі Беларусі, прычым філасофіі — як у літаральным сэнсе, так і ў пераносным. Але пра гэта пазней.

Будучы класік беларускай літаратуры Максім Іванавіч Гарэцкі нарадзіўся 18 лютага (па старым стылі — 06.02) 1893 года ў вёсцы Малая Багацькаўка, што на Магілёўшчыне, у тыповай сялянскай сям’і, дзе выжыць у яго шанцаў амаль не было (з семярых дзяцей чацвёра памерлі ў розным узросце). Нягледзячы на тое, што і бацька, і маці былі непісьменныя (а бацька Іван Кузьміч, каб працаваць у паноў, размаўляў па-руску), Максім яшчэ да заканчэння школы перайшоў на беларускую мову і стаў цікавіцца літаратурай. Вучоба ўвогуле заняла даволі ладную частку яго жыцця: спачатку школа граматы, потым царкоўна-прыходская школа, настаўніцкая школа, каморніцка-агранамічная вучэльня. Былі планы яшчэ паступіць на гісторыка-філалагічны факультэт, аднак ім перашкодзіла Першая сусветная вайна, якую Гарэцкі не толькі бачыў на свае вочы. 21-гадовы хлопец трапіў на фронт амаль без аніякай падрыхтоўкі, быў паранены, за ўдзел у баях атрымаў Георгіеўскі крыж. Гэты свой досвед і стаўленне да вайны ён перадаў у дакументальна-мастацкай аповесці «На імперыялістычнай вайне», у аснову якой былі пакладзеныя франтавыя дзённікі. Аповесць, дарэчы, пры большай вядомасці беларускай літаратуры, наўпрост магла б стаяць у адным шэрагу з творамі прадстаўнікоў «страчанага пакалення» — Рэмарка, Олдынгтана, Барбюса і іншых.

Першы мастацкі твор Гарэцкага — апавяданне «У лазні» — быў апублікаваны 110 гадоў таму ў «Нашай Ніве». А да таго ён супрацоўнічаў з «першай газетай з рысункамі» як аўтар нататак і фельетонаў. І ўжо праз чатыры гады пісьменнік будзе мець на руках свой першы зборнік «Рунь» (цікавы факт: праспансавала выданне кнігі княгіня Марыя Магдалена Радзівіл) і заявіць пра сябе як пра крытыка — яго артыкулы «Развагі і думкі» і «Наш тэатр» дагэтуль вывучаюцца на філфаку.

Максім Гарэцкі быў аўтарам першай «Гісторыі беларускае літаратуры» — грунтоўнай літаратуразнаўчай працы, дзе былі сабраныя звесткі пра беларускіх пісьменнікаў і паэтаў, якія стаялі ля вытокаў зараджэння беларускай літаратуры як з’явы. Перабольшыць значэнне гэтай працы немагчыма: гэта было першае такога кшталту даследаванне, у якім літаратура паслядоўна разгортвалася як працэс — са сваёй перыядызацыяй, асаблівасцямі і заканамернасцямі, у спалучэнні з сацыяльна-палітычным кантэкстам.

Навуковая дзейнасць займала значнае месца ў жыцці пісьменніка. Акрамя літаратуразнаўства і крытыкі, Гарэцкі займаўся таксама складаннем слоўнікаў. У суаўтарстве са сваім братам Гаўрылам Гарэцкім ён выдаў першы паслярэвалюцыйны «Руска-беларускі слоўнік», сам склаў «Невялічкі беларуска-маскоўскі слоўнік», які меў тры перавыданні, і разам з вядомым мовазнаўцам Міколам Байковым зрабіў «Практычны расійска-беларускі слоўнік» на 20 000 слоў.

Талент і рознабаковасць асобы Максіма Гарэцкага на гэтым не заканчваюцца. У сферу яго зацікаўленасцей уваходзіла таксама этнаграфія: ён збіраў фальклор і выдаў «Беларускі этнаграфічны зборнік: песні і прымаўкі (з нотамі), сабраныя па ўсёй Беларусі ў 1922-1926 гг.», а таксама зборнік «Народныя песні з мелодыямі» (у суаўтарстве з кампазітарам Аляксандрам Ягоравым), куды ўвайшлі больш за 300 песень, запісаных ад маці Гарэцкага. Акрамя таго, сам ён граў на балалайцы, скрыпцы, цымбалах, жалейцы і гармоніку.

Не забываў Гарэцкі і пра грамадскае жыццё. Адзін час ён працаваў у Вышэйшай партыйнай школе, меў досвед працы ў Камуністычным універсітэце Беларусі імя У. І. Леніна, паспеў адседзець у сумна вядомай Лукішкаўскай турме ў Вільні па абвінавачанні ў «сувязі з камуністамі і арганізацыі замаху на дзяржаўную ўладу» (праз некаторы час пасля гэтай гісторыі яму прапанавалі стаць міністрам беларускіх спраў пры ўрадзе БНР, але ён адмовіўся). Быў сябрам Беларускага нацыянальнага камітэта.

Аднак галоўнай жарсцю Гарэцкага заставалася літаратура. Прычым гэта той рэдкі выпадак, калі ўласныя амбіцыі не перашкаджалі творцу працаваць на агульную справу, рухаць літпрацэс наперад і даваць дарогу іншым. Аўтар раманаў, аповесцей, апавяданняў, абразкоў, ён быў яшчэ і рэдактарам і выдаўцом — у 1920-1921 гадах пад яго кіраўніцтвам выходзіла газета «Наша думка», у якой, дарэчы, з падачы Гарэцкага адбыўся дэбют Наталлі Арсенневай (верш «Восень», 1920 год).

Літаратурай ён займаўся ўсё свядомае жыццё. Падчас вучобы ў Горацкай каморніцка-агранамічнай вучэльні Максім Гарэцкі стварыў «Таварыства аматараў беларускай літаратуры», якое працягвала збірацца і пасля выпуску з вучэльні. Падчас працы на рабфаку БДУ разам са сваім калегам Якубам Коласам яны таксама стварылі літгурток. Акрамя гэтага, Гарэцкі яшчэ і рабіў пераклады на беларускую — напрыклад, празаічны пераклад «Слова пра паход Ігаравы» або мастацкую прозу Горкага. Былі і спробы перакладаць працы Леніна.

Гарэцкі шмат чаго разумеў пра савецкі лад і бальшавізм. Найбольш яскравым прыкладам таго, што ў пісьменніка не было ілюзій наконт «светлай будучыні», з’яўляецца яго аповесць «Дзве душы». Ігнат Абдзіраловіч, такі інтэлігент у першым пакаленні, шмат у чым спісаны з самога аўтара і каштоўны як вобраз тым, што ўпершыню ў беларускай літаратуры дазваляе ўбачыць не толькі знешні свет і абставіны таго часу, але і зразумець, што адбывалася з людзьмі, пра што яны думалі і чым жылі. І думкі гэтыя далёка не заўсёды былі радаснымі і светлымі, як таго патрабавала ідэалогія: «Адна душа казала: "Мне ўсё роўна... Мне ўсё роўна..." А другая прыкра балела і маўчала»; «І адна палова яго, каторая разумела белых, маўчала, знямела. І другая палова яго, каторая разумела чырвоных, вымагала, каб ён знайшоў князя і забіў яго і каб дагнаў Гарэшку і даў яму выспятка пад грудзі, як той даў ляжачаму Гаршку».

Ярка і праўдзіва выпісаныя вобразы бальшавікоў сталі прычынай доўгага замоўчвання аповесці. А ўстаўка «Кавалак рукапісу «Дзвюх душ», пачынаючы ад гэтага радка, узялі і не аддалі назад прадстаўнікі акупацыйнай улады, што зрабілі рэвізію ў ліпені 1919 г. у рэдакцыі газеты «Беларуская думка», у якой аповесць друкавалася» лепш за ўсё гаворыць пра час, у які выпала жыць пісьменніку.

Першы раз Гарэцкага арыштавалі ў 1930 годзе па сумна вядомай сфабрыкаванай справе «Саюза вызвалення Беларусі». Ужо шмат часу тады ён хадзіў па тонкім лязе: творы яго асабліва не ўхвалялі рэчаіснасць, не апявалі савецкі лад, а сам Гарэцкі ў 1928 годзе падпісаў хадайніцтва ў абарону свайго калегі Францішка Аляхновіча, якога абвінавацілі ў «шпіянажы на карысць Польшчы» і адправілі на 10 гадоў на Салаўкі. Хадайніцтва, вядома, не дапамагло, а вось асадачак, як кажуць, у пільных савецкіх органаў, застаўся.

Пасля арышту пісьменніка выслалі на 5 гадоў у Вятку, і гэты час быў адным з самых складаных у жыцці, бо следам за ім паехала і жонка Леаніла разам з дзецьмі, якіх не было чым карміць.

Другі раз па Гарэцкага прыйшлі ў 1937-м, прысуджаны «тройкай» за «варожасць да савецкай улады і контррэвалюцыйную работу, выказванні тэрарыстычных намераў» да расстрэлу і канфіскацыі маёмасці. Расстраляны 10 лютага 1938 года. Рэабілітаваны ў 1957-м.

У беларускіх школах і ўніверсітэтах не вучаць, як правільна жыць — на жаль ці на шчасце. Мне прыйшла ў галаву думка, што пры наяўнасці такой дысцыпліны мы мелі б нашмат больш класікаў — узораў таго, што пры нявывучаных памылках гісторыя паўтараецца і, як спіраль, праходзіць па адных і тых жа вітках, з кожным разам пашыраючыся і захопліваючы ўсё больш і больш лёсаў. Максім Гарэцкі, яшчэ не прачытаны і не ацэнены належным чынам, быў бы адным з іх.