«Абы не было вайны» – як эўрапейцы дазволілі дыктатару далучыць да Рэйху Чэхію

Мюнхэнскае пагадненьне 1938 года, якое часта апісваюць як увасабленьне наіўнасьці, паўстала з гарачага жаданьня міру. Фюрэр вырашыў далучыць да Нямеччыны тэрыторыі, заселеныя немцамі ў Чэхаславаччыне – што ж, а навошта славянам немецкія грамадзяне? Што з гэтага выйшла – у нашым матэрыяле.

«Наколькі жахлівай, фантастычнай і непраўдападобнай уяўляецца сама думка аб тым, што мы павінны тут, у сябе, капаць траншэі і прымяраць адгазьнікі толькі таму, што ў адной далёкай краіне пасварыліся паміж сабой людзі, пра якіх нам нічога не вядома. Яшчэ больш немагчымым уяўляецца тое, што ўжо прынцыпова ўладжаная сварка можа стаць прадметам вайны».

Гэтыя словы належаць не абы-каму, а прэм’ер-міністру Вялікай Брытаніі ў 1937-1940 гадах Нэвілу Чэмбэрлэну напярэдадні ганебнай угоды з Адольфам Гітлерам.

У чым была пачатковая праблема?

Вэрсальская мірная дамова 1919 года пасьля Першай сусьветнай вайны мела на мэце прадухіліць будучыя войны шляхам увядзеньня карных мераў супраць Нямеччыны. Па іроніі лёсу, эканамічныя цяжкасьці і нацыянальнае прыніжэньне, якія сталі вынікам гэтай дамовы, стварылі спрыяльную глебу для росквіту рэваншысцкіх настрояў.

Да 1930-х гадоў нацысцкі рэжым Адольфа Гітлера запярэчыў Вэрсальскай дамове: Нямеччына рэмілітарызавала Рэйнскі рэгіён і анэксавала Аўстрыю. Судэцкая вобласьць, этнічна нямецкая вобласьць Чэхаславаччыны, неўзабаве стала наступным цэнтрам тэрытарыяльных амбіцыяў Гітлера.

Судэцкая вобласьць са значнай колькасьцю этнічнага нямецкага насельніцтва разглядалася як рэгіён, несправядліва адарваны ад нямецкай прарадзімы дамовамі пасьля Першай сусьветнай вайны. Вяртаньне такіх «страчаных» тэрыторый было вырашальным для нацысцкага бачаньня Вялікай Нямеччыны, аб'яднанай расай і культурай.

Увядзеньне новых межаў Вэрсальскай дамовай было ўспрынятае як раздзяленьне законных нямецкіх тэрыторый, а ўтварэньне новай дзяржавы — Чэхаславаччыны, якая ўключала Судэты, многімі разглядалася як вынік гэтага «дыктату» краінаў-пераможцаў Першай сусьветнай.

Альтэрнатывы Мюнхену не было?

У геапалітычным пляне Судэцкая вобласьць мела істотнае значэньне. Яе горная мясцовасьць была базай для моцных чэхаславацкіх памежных умацаваньняў, якія стваралі адчувальны выклік для абароны Нямеччыны. Захоп Судэтаў азначаў нэйтралізацыю патэнцыйнай пагрозы і бясьпеку паўднёвага фланга Рэйху.

Эканамічная і палітычная сітуацыя ў Судэтах у 1930-я гады была вельмі напружанай. Судэцка-нямецкая партыя на чале з Конрадам Генлайнам і пры таемнай падтрымцы Нямеччыны ўзмацніла нараканьні на чэхаславацкі ўрад. Гітлер выкарыстаў гэтыя нутраныя рознагалосьсі, і выявіў сябе абаронцам судэцкіх немцаў. Фюрэр выкарыстоўваў іх меркаваны перасьлед як падставу для інтэрвенцыі.

Асноўныя гульцы ганебнай дамовы

Вялікая Брытанія на чале з прэм'ер-міністрам Нэвілам Чэмбэрленам усё яшчэ аднаўлялася пасьля разбурэньняў Першай сусьветнай вайны і не жадала ўступаць у чарговы канфлікт. Чэмбэрлэн лічыў, што з Гітлерам можна дасягнуць дыпляматычнага рашэньня і што, разгледзеўшы некаторыя з законных скаргаў Нямеччыны, можна прадухіліць будучую агрэсію.

Францыя, нягледзячы на дамову з Чэхаславаччынай, засьцерагалася наўпроставай канфрантацыі з Нямеччынай без брытанскай падтрымкі. Яны таксама былі не гатовыя ў ваенным пляне да вайны, што рабіла іх больш схільнымі да дыпляматычнага рашэньня. Прэм’ер-міністар Эдуар Даладзье быў пасьлядоўным прыхільнікам такой палітыкі.

Нямецкія амбіцыі Гітлера былі відавочныя. Ён імкнуўся адмяніць Вэрсальскую дамову і прывесьці нямецкамоўных людзей у вялікі Нямецкі Рэйх. Судэцкая вобласьць не была яго канчатковай мэтай, а крокам у яго больш шырокай стратэгіі.

Прэм’ер-міністар Італіі Бэніта Мусаліні бачыў сябе пасярэднікам і спадзяваўся выйграць ад любога пераўпарадкаваньня эўрапейскага ландшафту.

Напрыканцы верасьня 1938 года лідэры Вялікай Брытаніі, Францыі, Нямеччыны і Італіі сабраліся ў Мюнхене. Там адсутнічалі прадстаўнікі Чэхаславаччыны, лёс якой вырашаўся (перадаем прывітаньне Берасьцейскаму міру, дзе лёс Беларусі вырашаўся без яе самой).

Дзень Х

Папярэднія тыдні былі багатыя на ваенныя мабілізацыі, гучнымі прамовамі і шалёнай камунікацыяй па ўсіх магчымых каналах. Брытанскі прэм'ер-міністар Нэвіл Чэмбэрлэн шукаў мірнага рашэньня. Французскі прэм'ер-міністр Эдуар Даладзье быў гэтак жа насьцярожаны, бо апынуўся паміж дамоўнымі абавязкамі перад Чэхаславаччынай і незайздроснай перспектывай чарговай разбуральнай вайны.

З цягам часу лідэры разам з Бэніта Мусаліні і Адольфам Гітлерам абмяркоўвалі, яшчэ раз абмяркоўвалі і разглядалі мапы ў Фюрэрбаў, вялікім будынку нацысцкай партыі ў Мюнхене. Напружаньне ўзрастала. Мусаліні, выкарыстаў плян, які, верагодна, быў падрыхтаваны немцамі загадзя, і прапанаваў паэтапную акупацыю Судэцкай вобласьці нямецкімі войскамі.

Калі дзень перайшоў у вечар, Мюнхенскае пагадненьне было аформленае. Яно дазволіла нямецкую акупацыю Судэцкай вобласьці з 1 кастрычніка, а Вялікая Брытанія і Францыя паабяцалі не ўмешвацца.

Дасягнутае пагадненьне дазволіла анэксію Судэцкай вобласьці Нямеччынай у абмен на абяцаньне Гітлера, што гэта будзе апошняе тэрытарыяльнае патрабаваньне ў Эўропе.

Чэмбэрлэн, заўсёды аптыміст, паверыў словам Гітлера. Пасьля вяртаньня ў Брытанію, ён абвесьціў, што гэта азначае "мір для нашага часу".

Мюнхенскае пагадненьне падвяргаецца рэзкай крытыцы за палітыку замірэньня. Шмат хто сцьвярджае, што, паддаўшыся патрабаваньням Гітлера, хаўрусьнікі прадэманстравалі слабасьць, тым самым падбадзёрыўшы нацысцкі рэжым і зрабіўшы вайну непазьбежнай. Яны сцьвярджаюць, што цьвёрдая пазыцыя магла стрымаць амбіцыі Гітлера раней.

На Нюрнбэргскім працэсе фэльдмаршалу Вільгельму Кейтэлю было зададзенае канкрэтнае пытаньне «Ці напала б Нямеччына на Чэхаславаччыну ў 1938 годзе, калі б заходнія дзяржавы падтрымалі Прагу?» Адказ быў наступным: «Вядома, не. Мы не былі дастаткова моцныя з ваеннага пункту гледжаньня. Мэтай пагадненьня ў Мюнхене было выцесніць расейцаў з Эўропы, выйграць час і завяршыць узбраеньне Нямеччыны».

Аднак некаторыя гісторыкі падкрэсьліваюць непадрыхтаванасьць Вялікай Брытаніі і Францыі да вайны ў 1938 годзе. Жахі Першай сусьветнай вайны былі яшчэ яркімі, і была сапраўдная надзея, што вайну можна прадухіліць дыпляматычным шляхам. Больш за тое, канцэпцыя нацыянальнага самавызначэньня, цэнтральная ў Вэрсальскай дамове, забясьпечвала некаторую легітымнасьць прэтэнзій Нямеччыны на нямецкамоўную Судэцкую вобласьць.

Тым не менш абуральнай была адсутнасьць у перамовах Чэхаславаччыны. Мюнхенскае пагадненьне шмат у чым выявіла цынічны бок рэальнай палітыкі, дзе суверэнітэт меншых нацый прыносіўся ў ахвяру меркаванаму большаму дабру.

Чэхаславацкай дэлегацыі проста вынеслі падпісаць дамову, складзеную без іх. Яны крыху для пратаколу адмаўляліся, але ў хуткім часе патрэбныя подпісы стаялі пад дакумэнтам.

Чаму Чэхаславаччына па сутнасьці не супрацьстаяла немцам?

Шматэтнічны склад Чэхаславаччыны быў адначасова моцным і ўразьлівым месцам. Судэцкія немцы, якія складалі значную большасьць у рэгіёне, адчувалі сябе адчужанымі ад цэнтральнага ўраду ў Празе. Такія лідэры, як Конрад Генлайн, агітавалі за большую аўтаномію.

Ваенны супраціў нямецкім патрабаваньням мог абвастрыць нутраныя нязгоды і патэнцыйна прывесьці да грамадзянскай вайны. Чэхаславаччына мела дамовы як з Францыяй, так і з краінай саветаў. У той час як камуністы з Крамлю нас ловах прагнулі аказаць дапамогу, іх дапамога залежала ад удзелу Францыі. Акрамя таго, узаемны недавер паміж Польшчай і камуністычнай імпэрыяй, абодвума суседзямі Чэхаславаччыны, ускладняў любую патэнцыйную савецкую ваенную дапамогу. Такім чынам, Чэхаславаччына сутыкнулася з сумнай магчымасьцю супрацьстаяць магутнасьці Нямеччыны ў значнай ступені сам-насам.

Многія ў Чэхаславаччыне, у тым ліку прэзідэнт Эдвард Бэнеш, першапачаткова спадзяваліся на дыпляматычнае рашэньне. Ідэя заключалася ў тым, што пры міжнародным пасярэдніцтве можна было б дасягнуць кампрамісу, які б ахоўваў суверэнітэт Чэхаславаччыны, адначасова разглядаючы скаргі судэцкіх немцаў. Аднак па меры паглыбленьня крызісу міжнароднае пасярэдніцтва ператварылася ў замірэньне Гітлера.

Правал Мюнхенскага пагадненьня стаў відавочным, калі Нямеччына акупавала астатнюю частку Чэхаславаччыны ў сакавіку 1939 года. Надзеі на мір канчаткова сышлі ў нябыт, калі Нямеччына ўварвалася ў Польшчу 1 верасьня таго ж года, і ўцягнула Эўропу ў Другую сусьветную вайну, а праз 17 дзён тое самае зрабіла краіна чырвоных ад крыві Саветаў.