Фемінізм vs. патрыярхат: «негвалтоўнае змаганне за роўныя правы» і «гвалт і адсутнасць правоў»
«У цэлым, цалкам можна прасачыць сувязь паміж пэўным тыпам палітычнай сістэмы і імкненнем дзяржавы навязаць грамадзянам махровы, архаічны патрыярхат. Так яно і ў Беларусі, і ў Іране, і ў Расіі, і ў тым жа Туркменістане».
Жаночы марш. Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
Спярша хацелася б уваскрасіць тэрмін «фемінізм» і вярнуць яму сапраўднае значэнне. У большасці аўтакратый — у рыторыцы недарэчных мужчын пенсійнага ўзросту — гэтае паняцце даўно дыскрэдытавана. Дастаткова згадаць, што, аказваецца, у нас у Беларусі «Канстытуцыя не пад жанчыну напісаная».
Іншыя старцы з умоўнай «восі зла» прытрымліваюцца прыкладна такіх жа поглядаў. У цэлым, цалкам можна прасачыць сувязь паміж пэўным тыпам палітычнай сістэмы і імкненнем дзяржавы навязаць грамадзянам махровы, архаічны патрыярхат. Так яно і ў Беларусі, і ў Іране, і ў Расіі, і ў тым жа Туркменістане, піша Арцём Вінаградаў для партала «Наше мнение».
Уласна, вайна, якая ўжо ідзе — яна ж не пра спробу нацягнуць на ўвесь свет нейкую ўніверсальную мадэль дэмакратыі. Проста старцы старанна спрабуюць аб'яднацца паміж сабой, каб паказаць свету: «мы яшчэ нешта можам», каб данесці і ўсунуць людзям свае ідэі, прынцыпы і ідэалагемы. Аднак астатняму свету гэта абсалютна не трэба. Гэты дэмарш першапачаткова асуджаны. Не асуджана і страшна ў сучасным свеце толькі адно: колькасць бескарысных і бессэнсоўных смерцяў дзеля адсутнасці гендэрна-нейтральнага туалета. Гэта проста да вар'яцтва страшна.
Вернемся да вызначэння. Фемінізм — гэта спектр ідэалогій, палітычных і сацыяльных рухаў, накіраваны на пашырэнне і раўнаванне палітычных, эканамічных, асабістых і сацыяльных правоў жанчын з правамі мужчын і пераадоленне сэксізму. І тут у чытача могуць узнікнуць два пытанні: чаму спектр і пры чым тут Беларусь. Спектр — таму што чыста лінгвістычна гэты тэрмін можа ахопліваць велізарную колькасць абласцей чалавечага і сацыяльнага жыцця. Пры гэтым мы можам выбіраць асобныя часткі гэтага спектру і даследаваць іх, знаходзячы рашэнне і прапаноўваючы ўсю вялікую ступень свабоды. Фемінізм не мае на ўвазе адзіную ідэалогію, унутры гэтага руху існуе шмат плыняў і груп.
Глядзіце таксама
Сучасная фемінісцкая дактрына грунтуецца на тэорыі сацыяльнага канструкту і разглядае «пол» і «гендар» (а таксама «расу») не як нязменныя дадзеныя сутнасці, а як прадукты устояных спосабаў мыслення і існавання, якія падтрымліваюць адносіны ўлады паміж рознымі сацыяльнымі групамі.
Крытычнае стаўленне да патрыярхату, пад якім разумеецца панаванне або ўлада мужчын над жанчынамі, ляжыць у аснове большасці фемінісцкіх палітычных тэорый. Не толькі панаванне над жанчынамі, а над любымі гендарамі і сэксуальнымі арыентацыямі. Крытыка выступае супраць насаджэння любых нарматыўных установак аб тым, як павінны выглядаць мужчыны, жанчыны, а таксама ўсе трансгендарныя і гендарна-неканформны целы, якія не ўваходзяць у бінарную сістэму.
Фемінісцкія рухі і ў мінулым, і ў сучаснасці змагаюцца за правы жанчын: выбарчае права, права займаць дзяржаўныя пасады, права на працу і роўную аплату працы, права на ўласнасць, адукацыю, удзел у здзелках, роўныя правы ў шлюбе, права на адпачынак па цяжарнасці і родах, права на цялесную аўтаномію і недатыкальнасць (абарона жанчын і дзяўчынак ад згвалтаванняў, сэксуальных дамаганняў і хатняга гвалту). Фемінісцкія рухі лічацца адной з галоўных рухаючых сіл найбуйнейшых сацыяльных змяненняў у галіне правоў жанчын, асабліва ў краінах, дзе іх дзейнасць амаль аднагалосна прызнаецца прычынай такіх звыклых з'яў, як жаночае выбарчае права, жаночыя рэпрадуктыўныя правы (доступ да сродкаў кантрацэпцыі, права на аборт), права заключаць здзелкі і валодаць уласнасцю і гендарная нейтральнасць словаўжывання (фемінітывы).
Пры чым тут Беларусь. Вы запярэчыце: у нас ёсць Качанава. Так, ёсць, роўна як і ёсць пэўная колькасць жанчын у дзяржаўных і адміністрацыйных структурах, ды і ў сілавых (часам пераўзыходных па ўзроўні схільнасці да гвалту сваіх начальнікаў — мужчын, часам можна падумаць, што іх кумір — гэта Ільза Кох, жонка каменданта Бухенвальда).
Аднак ва ўмовах дыктатуры пытанне правоў — у прынцыпе велізарная ўмоўнасць. А ўжо пра роўнасць і казаць не даводзіцца, калі лідар персаналісцкай аўтакратыі перакананы шавініст і вялікі аматар традыцыйных каштоўнасцей, «Дажынак» і конкурсаў прыгажосці.
Больш за тое, 95-99% жанчын у структуры любой з галін улады не маюць ніякага паняцця аб сапраўдных роўнасці і магчымасцях, якія гэтая роўнасць дае. Мы ж бачым гэтае паблажліва-прыніжаючае стаўленне мужчын да жанчын, якое суправаджаецца абавязковай дурной, сальной усмешкай. Гэта яны тлумачаць біялагічным дэтэрмінізмам: жанчыны па прыродзе сваёй слабейшыя, непрыстасаваныя і дурнейшыя. На самой жа справе цяжка знайсці што-небудзь больш ідыёцкае, чым гэта меркаванне.
Мы яшчэ вернемся да Беларусі, дзеля якой мы, уласна, і працягваем жыць і змагацца з цемрашальствам.
Пару слоў варта сказаць пра бытавы матрыярхат. Гэтае вызначэнне з'явілася не так даўно і было агучана палітолагам Кацярынай Шульман яшчэ ў 2021 г.: «Мы — краіна бытавога матрыярхату. Прычым гэта настолькі ва ўсіх перад вачыма, што ніхто не заўважае. Маці сямействаў вызначаюць, дзе жыве сям'я, як жыве, як трацяцца грошы, дзе вучацца дзеці, калі рабіць рамонт, куды паехаць у адпачынак. Бацькі сямействаў вырашаюць важныя пытанні: хто вінаваты — Расія ці Амерыка, ці хто пачаў Другую сусветную вайну». Так, сапраўды, жанчына ў сям'і нясе на сабе ўсе названыя функцыі. Яна з'яўляецца свайго роду кіраўніком ўсіх лагістычных працэсаў у сям'і. Сама па сабе гэтая з'ява досыць старая: пасля Другой сусветнай вайны, калі велізарная колькасць мужчын загінула, жанчыны ўзялі на сябе гэтыя функцыі.
Глядзіце таксама
Зоны так званай жаночай улады толькі на словах здаюцца прывілеем. На справе, каб вырашыць, напрыклад, пытанні з адукацыяй дзяцей, трэба спачатку высветліць, якія ёсць навучальныя ўстановы, дзе добрыя настаўнікі, калі пісаць заяву на прыём і куды скардзіцца, калі не прымаюць. Бацькоўскія сходы, купля сшыткаў і падручнікаў, добраахвотна-прымусовы ўдзел у школьных мерапрыемствах — усё гэта таксама ўваходзіць у абавязкі жанчыны. Падобны менеджмент і лагістыка займаюць велізарную колькасць сіл і часу. Ілюзія бытавога матрыярхату небяспечная тым, што абясцэньвае рэальна існуючыя гендэрныя праблемы: гвалт, «шкляную столь» (нефармальная мяжа росту, напрыклад, кар'ернага, або мяжа выплачваемай заработнай платы), разрыў у заробках, рэпрадуктыўны ціск і гэтак далей.
Існуе яшчэ адна паўміфічная канструкцыя ў Беларусі — «Беларускі саюз жанчын», мэтай якога з'яўляюцца «павышэнне статусу жанчын у грамадстве, іх ролі ва ўсіх абласцях жыцця краіны; дасягненне грамадзянскай згоды ў грамадстве; арганізацыя асветніцкай і кансультацыйнай дзейнасці; садзейнічанне ахове і паляпшэнню здароўя жанчын, павышэнню якасці іх жыцця; ажыццяўленне дабрачыннай дзейнасці; абарона правоў жанчын і дзяцей, умацаванне сям'і; ажыццяўленне міжнароднай дзейнасці метадамі жаночай дыпламатыі». З вызначэння іх дзейнасці незразумела прыкладна нічога, асабліва ажыццяўленне міжнароднай дзейнасці метадамі жаночай дыпламатыі (у галаву прыходзяць зусім ужо нядобрыя асацыяцыі). І вішанька на торце — гэта іх уласны гімн, я прывяду яго ва ўрэзаным варыянце, каб пазбавіць чытача ад пакут.
«Нас не собьют ветра с пути земного,
Мы с будущим хотим судьбу связать.
Священное в начале было Слово:
Мы — женщины, нам есть о чем сказать.
Нам в одиночку не достичь вершины.
Не будем слабыми — прогоним грусть,
Ведь вместе мы — сильны, дружны, едины
И верим свято в нашу Беларусь.
Живем мы верой искренней, большою,
Друг с другом счастье и печаль деля,
И чувствуем мы женскою душою,
Когда слезами полнится Земля.
И пусть ветра бушуют на планете,
Мы не сдаёмся, наш удел таков.
Мы — женщины, и значит мы в ответе
За детский смех, за счастье стариков.»
Тут выдатны кожны радок. На сайце гэтага саюза можна знайсці мэты арганізацыі, прыкладны склад (мабыць, гэта прэзідыум ці нешта такое), гімн і парадак выплаты членскіх узносаў.
Нядаўна, на пасяджэнні «Беларускага саюза жанчын», прымеркаваным да восьмага сакавіка, Аляксандр Лукашэнка заклікаў памятаць, што сапраўднае прызначэнне жанчыны на зямлі — мацярынства. Якія б там ні былі ружовыя, рознакаляровыя і іншыя на Захадзе (гэтая хваля, можа, ужо і да нас пасоўваецца, на жаль), акрамя жанчыны, сапраўднага спадчынніка для нас нарадзіць ніхто не зможа. Жанчына — маці, захавальніца не толькі сямейнага ачага, але і традыцыйных асноў нашага грамадства. Выхоўваючы дзяцей патрыётамі, вы ўмацоўваеце дзяржаву, закладваеце надзейны падмурак будучыні нашай Беларусі. Таму нараджайце, гадуйце, беражыце нашых дзяцей, а мір і дастатак мы пастараемся, мы абавязаны вам забяспечыць».
Усё. Заслона.
Глядзіце таксама
Дазвольце мне яшчэ адно лірычнае адступленне, але яно важнае для разумення працэсаў. Гэта дрэнны расійскі прыклад, але тым не менш.
Раней у эфірнай сетцы расійскага Першага канала выходзіла перадача «Мужчынскае і жаночае». Сам гэты праект немагчыма глядзець без уздрыгванняў і ванітавых рэфлексаў, аднак ён транслюе тую ж патрыярхальную павестку: жанчына нараджае, гатуе ежу, прыбірае, абслугоўвае мужчыну; мужчына, у сваю чаргу, п'е, нерэгулярна працуе, хоча сэксу (прычым часам не мае значэнне з кім), б'е жонку і дзяцей, і наогул, ён здабытчык невялікай колькасці матэрыяльных рэсурсаў. І калі ў буйных гарадах гэтыя ўяўленні паступова паміралі (да абнаўлення рыторыкі пра абаронцаў айчыны і вызвалення зняволеных), то ў правінцыі роўным чынам нічога не памянялася. Таму гэтая страта і з'яўляецца галоўнай дзеючай асобай гэтай перадачы, і глядзяць яе тыя ж людзі. І безумоўна, на гэтым прыкладзе мы распаўсюджваем гэты тэзіс на ўсе названыя раней краіны — так яно і ёсць.
Існуе чатыры вядомыя «хвалі» фемінізму як барацьбы за роўныя правы на працу, адукацыю, кар'еру, сэксуальную свабоду, калектыўную падтрымку ў лічбавым свеце (хваля пратэсту «me too»). У 2020 годзе, пасля фальсіфікацыі выбараў у Беларусі, пачалася інтэграцыя беларускага грамадства ў барацьбу за роўныя правы для ўсіх. Дзяржава, як і ўсе яе ўяўныя ўласнікі, сама па сабе патрыярхальна хоча любымі спосабамі абмежаваць свабоды грамадзян. Ці трэба дзеля свабоды разбурыць дзяржаву? Не да падмурку. Але перагледзець яе асновы і спосаб існавання ўжо дакладна. Фемінісцкі пратэст — гэта пратэст супраць любых форм гвалту і не можа быць гвалтоўным. Гэта вельмі моцна адгукнулася ў 2020 годзе і атрымала шырокую грамадскую падтрымку. Не толькі з прычыны адкрытай хлусні тых, хто прадстаўляе дзяржаву, або з прычыны стомленасці ад іх жа. Са жніўня 2020-га, пачатку вайны ў 2022-м і заканчваючы сённяшнім днём гэтая «пятая хваля» працягваецца і набірае сілу ў выглядзе жаночых пратэстаў па ўсім свеце. На гэтым фоне з'яўленне Юліі Навальнай як палітычнага актара таксама знаходзіцца ў рамках так званай «пятай хвалі».
Свет адчувальна і значна змяніўся, і, калі ўлічваць гэтыя тэндэнцыі і змены, мы абавязкова пераможам. Свет перастаў быць ранейшым, і, мабыць, галоўнае, што ён прапанаваў — гэта адсутнасць апоры на фізічную сілу ў якасці галоўнага інструмента гвалту; гэта апора на свабоду ад патрыярхату; гэта здабыццё новых ведаў і форм кіравання, заснаваных на веданні прадмета і здольнасці думаць па-за ранейшымі рамкамі. Агулам, гэта сур'ёзныя перамены практычна ва ўсіх сферах жыцця грамадства.
Але ўсе мы ведаем, што здарылася потым. Менавіта жахлівае прымяненне фізічнай сілы, забойствы, гвалт, развязаная апакаліптычная вайна прывялі да ўмоўнага вяртання статусу-кво — «каб было як раней», «як добра было ў СССР» і нават згвалтаванае «"не" вайне».
Самым жахлівым і характэрным чынам гэта адлюстравалася ў адной беларускай «песні», я прывяду тэкст цалкам.
«Белорусская жена
Своим принципа верна:
Она рубит, сеет, пашет
И не жалуется даже.
И красива — загляденье,
И готовит — объеденье.
Белорусская жена
Лучше всех других она.
Для неё на первом месте
Только ты и все, что вместе.
В доме лад, порядок, сытно,
И живешь ты добробытно.
И с годами понимаешь:
Друга лучше не бывает.
Белорусская жена
Своим принципа верна:
Она рубит, сеет, пашет
И не жалуется даже.»
І, здавалася б, няма ніякай асаблівай надзеі на яшчэ адзін шанец і знішчэнне гэтага цемрашальства, аднак мне думаецца, што калі гэтым працэсам наканавана было пачацца ў Беларусі 2020 года, то і яшчэ нейкая колькасць магчымасцей у краіны будзе ў будучыні. Галоўнае, каб мы не забывалі, дзеля чаго мы прачнуліся і да чаго хацелі б прыйсці.
Ёсць меркаванне, што вылучаць асобныя групы ўнутры ўсёй пратэснай структуры — ідэя не зусім дакладная. Аднак мы не раздаем прывілеі, мы не вылучаем — мы паказваем, як на ўзроўні барацьбы за роўнасць у рамках адной групы дасягаюцца цалкам сабе канкрэтныя вынікі ў выглядзе здабыцця правоў, недаступных раней, як для пэўных груп, так і для грамадства ў цэлым. На прыкладах працэсаў — пратэстаў, якія адбываюцца ў розных групах і іх вынікаў, — мы ідзем да адной асноўнай мэты: умацоўваем ідэю і вяршэнства права, роўнага для ўсіх.