Гісторык Таццяна Астроўская: Пішыце дзённікі, фіксуйце сваё жыццё і тое, што навокал

Як выглядае супраціў у грамадстве, дзе шчупальцамі дзяржавы ахоплены абсалютна ўсе грамадскія стасункі, а чалавек паўсюль абкружаны ўладай?

З Таццянай Астроўскай, даследчыцай, PhD, «Будзьма» пагутарыла неўзабаве пасля Міжнароднага кангрэса даследчыкаў Беларусі, дзе для абмеркавання з’явы супраціву зладзілі адмысловую секцыю: настолькі, выявілася, гэта важнае пытанне для цяперашняй — ды й не толькі цяперашняй — Беларусі. Сёлета выйшаў з друку і беларускі пераклад даследавання спадарыні Таццяны «Культура і супраціў. Інтэлігенцыя, іншадумства і самвыдат у Савецкай Беларусі (1968—1988)». Кніга атрымала прэмію Кангрэса як найлепшая гістарычная манаграфія, а пасля была ўганаравана прэміяй імя Францішка Багушэвіча. «Будзьма!» не абмінула магчымасці распытаць аўтарку, як жа (не) пісаць гісторыю супраціву ў становішчы, калі нічога не зразумела і здаецца, што і супраціву ніякага ўжо няма.

— Якія ў вас адчуванні ад таго, што адбываецца? Куды мы рухаемся, што ў гэтым руху?

— Заўсёды хочацца сказаць, што я гісторык і не разбіраюся ў сучаснасці. Сапраўды, усе мы пачуваемся згубленымі і спрабуем растлумачыць рэчаіснасць даступнымі сродкамі. І да канца, пэўна, гэта сёння немагчыма. Я працавала з гісторыяй позняга сацыялізму, з пазіцый сучаснасці яна падаецца больш адназначнай: ёсць савецкая дзяржава, увасабленне ўсяго, што парушае свабоды, і ёсць суполкі індывідаў, якія ёй процістаяць. 

Зараз таго, што пасягае на нашу свабоду на розных узроўнях, шмат — не толькі рэжым Лукашэнкі, а і расійскі імперыялізм, і капіталізм, і неалібералізм. Атрымліваецца шматвектарная сітуацыя, у якой цяжка бывае разабрацца.

— Так, падаецца ўжо і незразумела, за што мы, супраць чаго. Калі пачаць гэта прамаўляць, агучваюць ледзь не супрацьлеглыя рэчы. Як у такім розгаласе вы знайшлі апірышча, на якім можна сфармуляваць, што такое ўвогуле супраціў?

— Плюралізм патрабаванняў і прычын сваёй нязгоды і ў 2020-м, і цяпер — гэта абсалютна нармальна, і правільна, і добра. І трэба будзе размаўляць пра гэтую плюральнасць. Што да познесавецкага часу, пра які я пішу, маім памкненнем і было паказаць, што супраціў — гэта дзеянне і мысленне, працягнутае ў часе. Яно праяўлялася ў розных формах і было прыналежным кантэксту. Калі надыходзіла разуменне, што правы і свабоды парушаюцца (а свабода культурнага самавыяўлення, на мой погляд, адна з базавых свабод), была рэгістрацыя гэтага моманту, і распачыналася супрацьдзеянне, то можам казаць, што супраціў меў месца. Але да гэтага пытання трэба падыходзіць з пункту погляду кантэксту.

У адзін час у адной супольнасці дзеянне можа мець значэнне супраціву, у іншы час у іншай супольнасці значэнне будзе іншым. І тут важна ўсведамляць, што супраціў — гэта не акт, а працэс, ён можа адбывацца доўга, і ад рэгістрацыі парушэння да дзеяння і да эфекту можа прайсці шмат часу.

— На сёлетнім Кангрэсе даследчыкаў Беларусі вы прапанавалі «зону паміж» — прастору, у якой вельмі розныя праявы і дзеянні могуць трактавацца як супраціў, у тым ліку маўчанне. Як у гэтай «зоне паміж» адрозніць супраціў ад супрацы, і ці кантэкст заўсёды ў гэтым дапамагае?

— Так, тут тонкі лёд. У мяне не на ўсе пытанні адказы гатовыя, і я працягваю іх шукаць. Пад «зонай паміж» я маю на ўвазе не прастору паміж супрацай і супрацівам, куды любое дзеянне можа быць ўключана. Гэта хутчэй прастора сутыкнення, узаемадзеяння, якая дазваляе выпрацоўваць сэнсы, здольныя падрываць абмежаванні, пастаўленыя звонку — праз цэнзуру, рэпрэсіі, гвалт. «Зона паміж» — гэта прастора, што дазваляе пратэсным дыскурсам пранікаць у афіцыйную сферу. Мала хто знаходзіцца ў зоне чыстага супраціву, калі яна ўвогуле магчымая.

— А ці можам мы абазначыць межы «зоны паміж»? Хто за савецкім часам быў на радыкальнай мяжы супраціву і хто — на мяжы супрацы?

— Зразумела, супраціў — гэта заўсёды выклік, і ён сканчаецца там, дзе знікае крытычны погляд на актуальны стан рэчаў. Сыходзячы з майго даследавання, прыкладам радыкальнага дысідэнцтва я лічу Ларысу Геніюш, якая займала пазіцыю няўдзелу і адкрыта процістаяла савецкай уладзе. І нават пры гэтым дзве яе кнігі былі надрукаваны афіцыйна, з дапамогай Максіма Танка, Уладзіміра Караткевіча. Яе падтрымлівалі дзясяткі чальцоў афіцыйных творчых саюзаў. У тым ліку і дзякуючы ім яе пазіцыя аказалася заўважнай і ў рэшце рэшт уплывовай. То-бок нават у пазіцыі няўдзелу гэтыя межы часам пераходзяцца. Такія выпадкі вы знойдзеце ў біяграфіі любога «класічнага» дысідэнта.

Максім Танк — прыклад, бліжэйшы да іншага боку, партыйны функцыянер, які вельмі шырока карыстаўся прывілеямі, у пачатку 1950-х прысвячаў вершы Сталіну. І прытым рэсурсамі сваёй улады дапамагаў тым, хто абмяжоўваўся савецкай дзяржавай у свабодах — Ларысе Геніюш, Міхасю Чарняўскаму. Але, вядома, усё гэта яшчэ патрабуе асобнага даследавання.

— Ці ўвогуле ёсць мэта ў супраціву, альбо гэта проста модус існавання?

— Думаецца, усё разам. Павінен быць нехта ці нешта, чаму мы процістаім. Але ці заўсёды ёсць нейкая пазітыўная фармулёўка — за што мы змагаемся? Звычайна фармулюецца нейкая мэта — але ці дасягаецца? Напэўна, яна можа губляцца ў працэсе, бо на першы план выступае сам працэс, адчуванне дзеяння, супольнасці.

Адчуванне супольнасці ў супраціве вельмі істотнае — атаясамліванне сябе з нечым большым, з універсальнымі, нацыянальнымі, групавымі каштоўнасцямі.

— То-бок, вяртаючыся да 2020 года, можна разглядаць пратэст з пяці розных кропак гледжання і пісаць пяць розных гісторый пратэсту?

— Не толькі можна, але і трэба. Вядома, кожны даследчык імкнецца да аб’ектыўнасці, наколькі яна даступная, але любое даследаванне звязана і з кантэкстам, і з індывідуальнай пазіцыяй, гэта заўсёды творчы акт, таму немагчыма напісаць адну гісторыю пратэстаў.

Каб наблізіцца да «аб’ектыўнасці» і выяўлення таго, што адбывалася, важна слухаць адно аднаго, не пісаць сваю гісторыю як першую і адзіную. Ёсць адчуванне, па англамоўных публікацыях, прынамсі, што кожны зараз спрабуе расказаць сваю гісторыю 2020 года як адзіна правільную: хто ўдзельнічаў, хто назіраў, хто быў дзесьці здалёк — і кожны прэтэндуе на цэнтральнасць свайго погляду. Мяркую, гэта не зусім правільна, важна размаўляць, улічваць пазіцыі іншага.

— Ці не адчувалі вы, што ёсць пэўная звычка ўспрымаць супраціў як штосьці выбранае і нешматлікае? Маўляў, невялічкая купка людзей супрацьстаіць вялікай рэпрэсіўнай машыне, масе. Дасюль можна пачуць ад удзельнікаў пратэстаў 2020-га, што гэта быў не масавы пратэст, а супраціў купкі людзей, якія сваёй воляй вырашылі выцягнуць краіну з багны: і далей купкі вызначаюцца па-рознаму — сярэдні клас, айцішнікі, жанчыны, мінчане.

— Гэта важнае пытанне. На нейкім этапе ў асобных груп заўсёды ўзнікае памкненне ўніверсалізаваць свой досвед і маргіналізаваць досвед іншых. Наша грамадзянская супольнасць усё яшчэ на стадыі фарміравання, у нас яшчэ няма сталай звычкі размаўляць адно з адным. Зразумела, у вялікім працэсе тое, што ёсць агульнае, трохі губляецца, а прынцыповы грунт, аснова еднасці, звычка размаўляць і крытыкаваць, уменне канструктыўна сварыцца нават — усё тое яшчэ фарміруецца. І таму «ты не такі і гэта дрэнна» ёсць. Але важна менавіта задаваць такія пытанні. У 2020 годзе, калі шмат пісалі пра Мінск, я прапаноўвала: давайце паглядзім на правінцыю. Ці на тых, хто паўдзельнічаў, а пасля адышоў, ці нават радыкальна змяніў пазіцыю. Істотна заўважаць гэта, каб пазбегнуць маргіналізацыі.

У гэтым плане час застою, пра які я пішу, цікавы для параўнання. Парадаксальным чынам савецкая супольнасць шмат у чым была больш інклюзіўнай. Зразумела, былі выпады ў бок цёмнага, неадукаванага народа, але ўніверсалізуючы савецкі праект працаваў хутчэй на інклюзію, чым на выключэнне асобных груп. У васьмідзясятых ужо ўдзельнікі нацыянальнага супраціву сапраўды моцна проціпастаўлялі сябе большасці, якая «падтрымлівае рэжым», «не разумее дэмакратычных памкненняў», «не можа як след размаўляць па-беларуску». Можа, мы зараз у большай плюральнасці знаходзімся, чым, напрыклад, у васьмідзясятыя, а можа, гэта мой суб’ектыўны погляд.

— Як увогуле можа выглядаць супраціў у грамадстве, дзе шчупальцамі дзяржавы ахоплены абсалютна ўсе грамадскія стасункі, чалавек паўсюль абкружаны ўладай? І як той супраціў запісваць?

— Якім чынам магчымы супраціў, калі ён немагчымы? Згодна, што публічная сфера вельмі абмежаваная, але мне падаецца, «сферы паміж» усё роўна працягваюць існаваць. Возьмем настаўніцу — давайце завострым — беларускай мовы ў Брэсце, Магілёве ці Бабруйску, якая сумленна выконвае сваю працу ў сярэдняй школе ў час, калі дзяржава рупіцца, каб навучэнцы не ведалі беларускай мовы. Вось гэты выхад за межы афіцыйнага ўяўлення пра выкладанне беларускай мовы ў сярэдняй школе — гэта ўжо форма супраціву. Я ўпэўнена, такіх людзей шмат. Як зарэгістраваць тыя акты супраціву — істотнае пытанне. Шмат чаго застанеццца па-за гісторыяй, але і гісторыя сябе пакажа, толькі пазней.

— Так, усё, што адбываецца ў Беларусі, сыходзіць у вусную гісторыю, якую небяспечна расказваць. Як у такім кантэксце ўспрымаць абвінавачанні ў калабарацыянізме, якія гучалі, напрыклад, на Кангрэсе беларускай культуры ў эміграцыі?

— Я не люблю такія метафары, асабліва з Другой сусветнай вайны — і лёгкасць, з якой іх пераносяць у сучаснасць. Мне падаецца, словы пра калабарацыянізм — гэта навешванне ярлыкоў і цяжкае абвінавачанне. Без грунтоўнай працы над дакладнымі тлумачэннямі я б не рызыкнула імі кідацца. Вернемся лепш да канцэпту супрацы, які мне падаецца больш нейтральным.

Калі мы кажам пра супраціў, мы павінны казаць і пра супрацу — гэта два бакі аднаго медаля, разуменне аднаго немагчымае без разумення іншага.

Важна рэгістраваць акты парушэння правоў і свабод, фіксаваць людзей, якія рэпрэсуюць, саўдзельнікаў рэпрэсій, іх учынкі. Але трэба дыферэнцыравана падыходзіць: напрыклад, пісьменнік, які зараз друкуецца ў «Полымі», робіць гэта таму, што падтрымлівае ўладу, ці ён такім чынам трымае дзверы культурнай разнастайнасці, прысутнасці альтэрнатыўнай культуры. Важна разумець ягоныя матывы, паказваць складанасць працэсу. Я эмацыйна далейшая ад пратэстаў 2020-га, чым ахвяры рэпрэсій, мяне ніхто дубінкамі не лупцаваў, таму, можа, я не маю права казаць, што нельга крычаць «ябацькі», але як даследчыца сцвярджаю, што трэба асцярожна з выкарыстаннем гэтых ярлыкоў

Мы зараз маем што маем, у тым ліку таму, што даследаванне супрацы — я ўжо не кажу пра люстрацыю — не было даведзена да канца ні ў дзевяностыя, ні пазней ні ўладай, ні гісторыкамі.

— Многія ўжо не вераць у магчымасць люстрацыі, ва ўз’яднанне народа. Часам цяперашняе становішча выглядае як тупік.

— У канцы васьмідзясятых таксама ніхто не верыў, што Савецкі Саюз распадзецца. Нават у тых, хто хацеў гэтага, было адчуванне тупіка. Але ж гісторыя не стаіць на месцы.

Можна сапраўды не верыць у змены — і кожны мае на гэта права, але трэба рыхтавацца да сітуацыі прынцыпова немагчымай, каб гэты шанец не быў згублены. Трэба працаваць ужо зараз.

— А што рабіць з нязручнымі гісторыямі, якія выціскаюцца з гісторыі супраціву? Напрыклад, гісторыю Рамана Пратасевіча проста выкраслілі. Як быць з такімі гісторыямі, калі ўплывовыя суполкі прыкладаюць вялікія намаганні, каб навязаць зручныя для іх версіі?

— Мела б сэнс напісаць яго біяграфію, а мо і не адну. Гэта, безумоўна, супярэчлівая фігура, праз якую можна распавесці гісторыю беларускай рэвалюцыі знутры. Але зноў жа, пераход з аднаго боку на іншы — неўнікальная сітуацыя, такіх людзей не адзін і не два. Дыскурс супраціву і гісторыя супраціву ніякім чынам не выйграе, калі з яе будуць выключацца нязручныя гісторыі: гэта дасць толькі падставы для спекуляцый і скажэнняў. Калі сітуацыя зменіцца, з’явіцца яшчэ шмат людзей, якія будуць сябе выстаўляць большымі героямі, чым яны былі, як тое адбывалася напрыканцы васьмідзясятых, пачатку дзевяностых. Таму неяк трэба пачынаць распавядаць нязручныя гісторыі менавіта зараз.

— Што менавіта зараз могуць зрабіць людзі ў Беларусі для ўнёску ў гісторыю пратэстаў?

— Звяртаюся да ўсіх, хто ў Беларусі! Пішыце, калі ласка, дзённікі, фіксуйце сваё жыццё і тое, што навокал, наколькі магчыма. Не думайце пра тое, што вы пішаце гісторыю супраціву, — проста пішыце пра тое, што адбываецца зараз у вашым жыцці. Гісторыкі пасля разбяруцца.

Важна таксама і візуальная рэгістрацыя — прыходзіце ў краму, фатаграфуйце, што там ляжыць на паліцах, архівуйце рэкламныя абвесткі, сацыяльную рэкламу, выгляд вуліц і паркаў. Усё гэта важна для разумення гісторыі Беларусі пасля 2020 года, якая інакш — ёсць такая рызыка — можа апынуцца чарговымі «цёмнымі гадамі».

Зараз цяжка разабрацца, што да чаго, хто ў супрацы, а хто ў супраціве. Пасля стане больш зразумела, але для гэтага патрэбны кантэнт, крыніцы — і часам гэта сведчанні, якія падаюцца неістотнымі. Я часта чую: «Што там мой досвед? Я проста сяджу у правінцыйным горадзе, і тут нічога не адбываецца». Але якраз істотна, каб пісалі людзі не надта і зусім непублічныя, бо мы будзем бачыць разнастайнасць досведаў. Яшчэ важна кожны дзень задаваць сабе пытанне: дзе я знаходжуся? якая мая пазіцыя? Рэгіструйце для сябе акты парушэння свабод вас як індывіда і прадстаўніка пэўнай супольнасці — працоўных, маці, ЛГБТК+ і г. д.

— Але як іх захаваць? Дзіўна, што паміж тымі, хто застаўся, і тымі, хто з’ехаў і мае магчымасць бяспечна «перасякаць мяжу», не ўтварылася сталага падполля. Мы ўсе быццам асобныя маргінальныя суполкі, кожная з якіх вядзе свой асобны супраціў.

— Значыць, трэба сапраўды рабіць нейкі архіў. Нядаўна зрабіў добрую працу Беларускі ПЭН, калі сабраў сведчанні дзеячаў культуры, якія зараз у краіне. Але зноў жа, гэта дзеячы культуры — тыя, хто мае магчымасць сам за сябе гаварыць. Так, трэба ствараць архіў дакументацыі жыцця ва ўмоўна «акупаванай» Беларусі.

— На Кангрэсе даследчыкаў Беларусі запрошаныя эксперты з Польшчы выкладалі досвед польскай «Салідарнасці» ў фармаце «Чаму ў нас атрымалася» («… а ў вас не» — можна працягнуць далей). Як упісаць гісторыю супраціву ва ўжо напісаную і міфалагізаваную еўрапейскую гісторыю супраціву так, каб зноў не выглядаць «малодшымі братамі»?

— Гэта ў значнай ступені і была мая матывацыя, калі я пачынала даследаванне. Гадоў дзесяць таму быў створаны файны праект «Courage», які меў на мэце звязаць у адно ўсе калекцыі самвыдату і культурнай апазіцыі. Гэта вялікая база даных па гісторыі культурнага супраціву ў сацыялістычным блоку. У прэс-рэлізе ягоным была мапа Еўропы Усходняй і Цэнтральнай, і пасярод рознакаляровых участкаў Беларусь засталася белай плямай, быццам у нас і не было культурнай апазіцыі і самвыдату. Зразумела, гэта не таму, што не было, а таму, што мы проста не змаглі выйсці за межы беларускамоўнага наратыву і прэзентаваць сваю пазіцыю за межамі Беларусі. Як кажуць, «прамаўляць на мове каланізатара» вельмі важна для таго, каб цябе заўважылі, пачулі.

Каб упісаць гісторыю супраціву ў еўрапейскую прастору, трэба выйсці на ўзровень еўрапейскай акадэмічнай супольнасці і пачаць пра гэта гаварыць, адначасова спрабуючы пасунуць межы. Няма пакуль іншай магчымасці. У 2020 годзе іерархіі трошачку парушыліся, немагчыма ўжо казаць «у нас быў больш салідарны пратэст, а у вас менш салідарны», бо мала можна знайсці прэцэдэнтаў такога маштабу. Пасля пачатку вайны, калі ўкраінцы сталі актыўна супрацьстаяць уяўленню пра гісторыю Украіны як нязначную, ёсць шанец парушэння сталых іерархій ведаў і для Беларусі.

— Выглядае, гэта дужа доўгі працэс.

— Я думаю, 2020 год даў нам магчымасць. Пасля пачатку вайны ва Украіне ў Беларусі дваісты статус, але з іншага боку, агульная тэндэнцыя — паварот ад універсальнага досведу да перыферыйнага, які запусціўся як рэакцыя на вайну, трэнд на дэкаланізацыю — дае шанец на тое, каб уключыць Беларусь у еўрапейскі акадэмічны кантэкст.

— Якія вашы адчуванні зараз адносна Беларусі?

— Я, па-першае, вельмі хацела б, як і ўсе мы, найхутчэй прыехаць. Па-другое, у мяне надзея жыве, і вельмі важна нам усім працаваць і верыць — нават і без фактычных падстаў для гэтай надзеі. І мне вельмі хочацца, каб не перарывалася сувязь паміж супольнасцю ў Беларусі і па-за яе межамі.

Ганна Чарнушка, budzma.org