Што адбываецца на мяжы Беларусі і Еўрасаюза? Тлумачыць беларуская праваабаронца Алена Чаховіч

Пра рэзкі рост патоку нелегальных мігрантаў, якія спрабуюць трапіць у Еўрасаюз праз Беларусь, загаварылі яшчэ ў пачатку лета. У пачатку ліпеня ў Літве нават абвясцілі рэжым надзвычайнай сітуацыі ў сувязі з гэтым. А ў канцы жніўня Літва, Латвія і Польшча заявілі, што з-за патоку жадаючых нелегальна перасячы мяжу яны збіраюцца пабудаваць плот на мяжы з Беларуссю. Аднак усё гэта не вырашыла праблему.

Колькасць мігрантаў толькі расла. У пачатку лістапада на мяжы ўжо сабралася некалькі тысяч чалавек. Некаторыя змаглі сілай прарвацца праз мяжу — але мігрантаў арыштавалі польскія памежнікі і выправадзілі назад у Беларусь. «Медуза» паразмаўляла пра тое, што адбываецца, з супрацоўніцай праваабарончай арганізацыі «Human Constanta» Алёнай Чаховіч, якая ўжо некалькі гадоў займаецца праблемай міграцыі з Беларусі ў ЕС.

— Як даўно вы займаецеся дапамогай уцекачам?

— З 2016 года, калі быў крызіс на польскай мяжы ў раёне Брэста. Тады я пачынала на валанцёрскіх пачатках: перадавала нейкую гуманітарную дапамогу, рабіла глыбінныя апытанні шукальнікаў прытулку. Цяпер я ўзначальваю грамадскую прыёмную для замежнікаў і асоб без грамадзянства ў Мінску, профільна працую з гэтай групай людзей у Беларусі.

— Калі да вас сталі звяртацца ўцекачы ў сувязі з цяперашнім крызісам?

— Мы пачалі адсочваць сітуацыю ў канцы вясны-пачатку лета; ужо было зразумела, што нешта адбываецца на мяжы. Ну а першыя звароты [ад уцекачоў] пачалі паступаць дзесьці ў жніўні. Вельмі нешматлікія — у асноўным, яны былі не ад людзей, якія знаходзіліся ў Беларусі, а ад іх сваякоў ці сяброў, з якімі яны звязваліся, знаходзячыся ў лесе [ля мяжы]. Да нас звярталіся з просьбай знайсці людзей, дапамагчы, каб неяк гэтую сітуацыю [немагчымасць перайсці мяжу Беларусі і Польшчы] вырашыць.

— Вы можаце скласці нейкі калектыўны партрэт мігрантаў, якія спрабуюць трапіць у Еўропу праз Мінск?

— Людзі вельмі розныя. І мужчыны, і жанчыны, і маленькія дзеці. І з сем'ямі, і без сем'яў — вельмі розныя групы.

Мы ў асноўным размаўлялі з курдамі з Ірака. Але прыязджаюць людзі і з Афганістана, Сірыі, Ірана, з некалькіх афрыканскіх краін. А што тычыцца курдаў — гэта вельмі вялікая колькасць мужчын, якія едуць [у Еўропу] з-за моцнага прыгнёту ў сувязі з іх этнічнай прыналежнасцю. Плюс вялікая пагроза тэрарыстычных нападаў [у Іраку].

— Але яны пэўна ведаюць пра зніклых без вестак і загінулых на беларускай мяжы. Чаму іх гэта не палохае?

— Іх гэта палохае, але не спыняе. Застаючыся на радзіме, яны рызыкуюць больш. Плюс спрацоўвае псіхалагічны ахоўны механізм: «Окей, гэта здарылася з кімсьці, але не абавязкова здарыцца са мной».

— Што вядома пра маршруты і спосабы перасячэння мяжы?

— Пра маршруты мы не пыталіся — для іх бяспекі і памяншэння нашых уласных рызык. Што тычыцца спосабаў — у асноўным гэта [адбываецца] ў начны час, праз лес, па нейкіх ужо вядомых ім маршрутах, пракладзеных на мапе.

Часта гэта заказ таксі з Мінска, якое давозяць іх да памежнай зоны, і адтуль яны ўжо ідуць пешшу. Можна сказаць, што ў Беларусі цяпер утварыўся вельмі вялікі бізнес па перавозцы мігрантаў. Таксама яны [мігранты] казалі, што рэзка выраслі цэны на палаткі, спальнікі і іншае [рыштунак, які дазваляе пераначаваць у лесе].

— Мігранты імкнуцца патрапіць праз Польшчу ў Германію? Чаму менавіта туды?

— Так склалася ў апошнія гады, што Германія — самая спрыяльная краіна для мігрантаў. Там вялікі працэнт станоўчых рашэнняў па заявах з просьбай аб прытулку і іншых формах абароны. За апошнія гады ў многіх людзей, якія прыязджаюць з Ірака, у Германіі [ужо] ёсць сваякі, сябры, і зразумела, што ім зручней знаходзіцца там, дзе ёсць нейкая база. Хтосьці, хто ім зможа дапамагчы на першым часе.

— Мігранты ўжо некалькі месяцаў вымушаныя былі жыць у намётавых лагерах у лесе. Што гэта за лагеры?

— Калі мы пачалі размаўляць з мігрантамі наўпрост, яны самі пачалі распавядаць нам гісторыі пра тое, што пры няўдалай спробе перасячы мяжу яны вяртаюцца ў лес. Часам польскія памежнікі [злавіўшы мігрантаў] з рук у рукі перадаюць іх беларускім памежнікам. Ім не дазваляюць вярнуцца ў горад [у Беларусі], прывозяць іх у гэты імправізаваны лагер на беларускай тэрыторыі ў лесе, дзе яны знаходзяцца пад аховай памежнікаў. Адзінае выйсц — гэта ці збегчы адтуль на свой страх і рызыку, ці зноў і зноў спрабаваць перасячы мяжу з Польшчай.

— Што вядома пра ўмовы ў гэтых лагерах?

— Умоў там ніякіх няма, таму што гэта проста лес. Людзі едуць туды са сваімі спальнікамі, мінімальным наборам ежы, вады. Нічога звыш [гэтага] ад беларускіх памежнікаў ім не прадастаўляецца.

Яны [бежанцы] вымушаныя жыць пад адкрытым небам. Максімум — распальваць вогнішчы [каб сагрэцца], і, уласна, усё. Прыходзіла таксама інфармацыя [ад мігрантаў] пра тое, што часам беларускія памежнікі забіраюць дзяцей на ноч, каб яны хаця б начавалі ў закрытых памяшканнях. Раніцай дзеці вяртаюцца назад і праводзяць цэлы дзень на вуліцы.

— Як мігранты маюць зносіны паміж сабой? Як каардынуюць дзеянні?

— У іх ужо склаліся свае чаты, дзе яны дамаўляюцца. Але пра тую сітуацыю, якая цяпер адбываецца на мяжы (гаворка ідзе пра вялікую колькасць мігрантаў, хто сабраўся на мяжы Беларусі і Польшчы 8 лістапада, — Заўв. «Медузы»), мы не ведаем напэўна. Ці была гэта ініцыятыва саміх мігрантаў або гэта нейкі ўкід з боку беларускіх улад? Тут няма дакладнай інфармацыі.

— А пра колькасць зніклых і загінулых нешта дакладна вядома?

— Гаварыць пра статыстыку смярцей мы можам толькі па паведамленнях СМІ. Што тычыцца зніклых без вестак, то паступаюць вельмі розныя запыты ад замежных арганізацый і ад сваякоў зніклых — іх складана звесці ў адзіную табліцу, падвесці статыстыку. Часта запыт аб адным і тым жа чалавеку прыходзіць з розных крыніц. Або першапачаткова прыходзіць запыт аб вельмі вялікай групе людзей. Напрыклад, быў запыт аб ста пяцідзесяці людзях, месцазнаходжанне якіх невядома. І незразумела, яны потым знайшліся або іх яшчэ працягваюць шукаць.

Адсутнасць дзейснага механізму збору інфармацыі з усіх крыніц і замоўчванне з боку ўлад не дазваляюць прадаставіць поўную карціну. Але гэта вельмі вялікія лічбы [зніклых без вестак]. Вельмі хочацца верыць, што яны потым знаходзяцца.

— Тое, што адбываецца на мяжы, было чакана?

— Гэта не было нечаканасцю. З іншага боку, крыўдна, што, хоць мы чакалі падобнай сітуацыі, да яе не было магчымасці падрыхтавацца — і цяпер няма эфектыўных механізмаў аказання дапамогі людзям.

У бліжэйшы час сітуацыя наўрад ці вырашыцца, бакі настроеныя рашуча. Наўрад ці Польшча прапусціць людзей на сваю тэрыторыю і прыме ва ўсіх заяву на абарону (заява на прадастаўленне прытулку неабходная, каб атрымаць статус бежанца. — Заўв. «Медузы»). З іншага боку, наўрад ці Беларусь спыніць гэтую практыку, пакуль на яе не націснуць — яна будзе працягваць гэтую палітычную гульню.

— Польшча законна абараняе сваю мяжу?

— Я б тут не гаварыла пра законныя дзеянні Польшчы, якая незаконна не прымае прашэнні аб прытулку. Больш за тое, згодна з і польскім заканадаўствам, і з нормамі ЕС, і з міжнароднымі нормамі, прашэнне аб прытулку можа быць прадастаўлена ў вуснай форме. Калі людзі падыходзяць да пункта пропуску і кажуць, што яны хочуць атрымаць абарону ў Польшчы, ім павінна быць дадзена такое права і такая магчымасць. Гэта значыць, у дадзеным выпадку ідуць парушэнні з абодвух бакоў [польскага і беларускага].

Але што тычыцца размеркавання [мігрантаў і бежанцаў] паміж іншымі краінамі Еўрасаюза — гэта ўжо ўнутраная справа Еўрасаюза. Гэта вялікае пытанне палітычнай волі: ці захоча Германія прыняць гэтых людзей? Але чыста фармальна, перасякаючы мяжу з Польшчай, людзі абавязаныя падаваць заяву на прытулак менавіта ў Польшчы — першай краіне іх уезду. Гэта значыць, у гэтым выпадку Польшча не можа сказаць: «Окей, мы прапускаем вас транзітам, але якая-небудзь іншая краіна Еўрасаюза, прыміце гэтых людзей».

— Але ж гэтыя людзі ламаюць плот і, здаецца, паводзяць сябе даволі агрэсіўна.

— Гэтых людзей не пусцілі да КПП беларускія памежнікі. Першапачаткова яны [мігранты і ўцекачы] накіроўваліся да памежнага пункта, дзе маглі наўпрост звярнуцца да польскіх памежнікаў. Беларускія памежнікі развярнулі гэтых людзей і накіравалі да той часткі мяжы, дзе калючы дрот і плот. На мой погляд, гэта правакацыя з боку беларускіх улад. Людзі тут як разменная манета. Калі цябе суправаджаюць людзі ў форме і са зброяй — не будзеш асабліва выбіраць [спосабы перайсці мяжу].

— Вы ведаеце, што зараз адбываецца з мігрантамі і бежанцамі, якія сабраліся на мяжы?

— Так, з намі звязваўся адзін з мігрантаў, з якім мы размаўлялі яшчэ ў Мінску. Цяпер ён у гэтай групе людзей. На жаль, ніякай паўнавартаснай інфармацыі мы не атрымалі, у асноўным эмоцыі. Людзі ў вялікім хваляванні, яны не разумеюць, што адбываецца, яны напалоханыя стрэламі ў паветра і прымяненнем слёзацечнага газу.

Людзі разумеюць, што іх не прапускаюць ні туды, ні туды — і ім давядзецца неяк жыць у лесе. Гэта, вядома, можа на іх уплываць і спрыяць абвастрэнню сітуацыі. Таму што сярод іх шмат дзяцей і жанчын, якія фізічна не змогуць доўга знаходзіцца ў такіх умовах.

— Што можна сказаць пра афіцыйную пазіцыю Мінска, які не бачыць праблемы ў тым, што мігранты усімі спосабамі імкнуцца перасячы мяжу?

— Фармальна, калі чалавек прыязджае па візе [у Беларусь], а потым спрабуе перасячы мяжу [Беларусі] і Беларусь яму не перашкаджае — гэта ўжо парушэнне. Гэта значыць, Беларусь першапачаткова нядбала ставіцца да сваіх абавязкаў па ахове дзяржаўнай мяжы.

Другі момант — гэта вялікая колькасць людзей, якія ўжо неаднаразова спрабавалі перасячы мяжу з Польшчай. Груба кажучы, «завісаюць» у Беларусі, у іх мінае тэрмін беларускай візы, і фармальна пры праверцы дакументаў іх павінны затрымліваць і выдвараць з краіны. Але было некалькі выпадкаў, калі ў людзей правяралі дакументы, у іх былі пратэмінаваныя візы і гэта не мела ніякіх наступстваў.

— Што «Human Constanta» можа зрабіць, каб дапамагчы людзям, якія затрымаліся ў лесе?

— На жаль, фізічна — мала. Дакладней — нічога. Мы больш не зарэгістраваныя [як юрыдычная асоба ў Беларусі], гэта ўплывае на спектр нашых інструментаў. Плюс, у цэлым палітычная сітуацыя ў краіне небяспечная для праваабаронцаў і любых людзей, якія хочуць быць уцягнутымі ў сітуацыю і дапамагаць. Усё, што мы зараз можам, — аказваць прававыя кансультацыі. Мы — злучальнае звяно паміж мігрантамі і арганізацыямі, якія яшчэ могуць аказваць падтрымку — напрыклад, «Чырвоны Крыж», «Урачы без межаў» або Упраўленне Вярхоўнага Камісара па справах бежанцаў ААН.

— Калі людзям, якія сабраліся на мяжы, давядзецца вярнуцца на радзіму, ці пагражае ім сур'ёзная небяспека?

— У дадзеным выпадку ацэньваць нешта — не наша задача. Гэта робяць міграцыйныя службы, якія прымаюць заяву на абарону.

Калі глядзець з пазіцыі абывацеля — мы можам паглядзець навіны, даведацца пра становішча курдаў у Іраку і зрабіць свае высновы. Або ўспомнім, колькі беларусаў выехала з краіны з вядомых прычын. Людзі маюць права хацець лепшага жыцця і спрабаваць атрымаць гэтае лепшае жыццё.