Несапраўдная незалежнасць: выжыць у краіне, дзе пануе страх

Гэты страх нібы разліты ў паветры, якім дыхаюць сёння беларусы. Ён адчуваецца ледзь не ў кожнай размове і са знаёмым, і з малазнаёмым, і з зусім не знаёмым чалавекам. Валянцін Жданко на «Радыё Свабода» параўноўвае цяперашнія падзеі з тым, што адбывалася ў жніўні 1991 года і піша, як выжыць у краіне, дзе пануе страх.

Здавалася б, яшчэ ўчора дастаткова разняволеныя і свабодныя людзі вельмі хутка закрыліся, адгарадзіліся і амаль замоўклі. Вось на мінскай вуліцы рэпарцёр з мікрафонам спрабуе разгаварыць выпадковых мінакоў. Яшчэ год таму гэта зусім не было праблемай. Сёння ж, пачуўшы «палітычнае» пытанне (нават бяскрыўднае) ледзь не кожны затуляе вусны рукамі і панічна адштурхоўвае ад сябе мікрафон.
Па-іншаму не можа быць у краіне, дзе трапіць у турму можна за неасцярожна сказанае слова, за пакінуты ў сацсетках каментар, за «не той» лайк пад чыімсьці допісам. Гэты страх занявольвае, падзяляе, скоўвае, адчужае нават калісьці блізкіх людзей. Як з гэтым жыць і як выжыць?

Мы атрымалі несапраўдную незалежнасць і несапраўдную свабоду

У гэтыя дні, тыдні і месяцы якраз спаўняецца 30 гадоў з часу многіх адметных падзей, якія адбываліся ў 1991-м на абшары былога СССР. Пасля правалу ГКЧП былыя савецкія рэспублікі адна за другой абвяшчалі незалежнасць. Абвалілася калісьці ўсёмагутная КПСС. Амаль усе савецкія газеты ў адно імгненне сталі антысавецкімі. Стала магчыма гаварыць тое, што думаеш, самім выбіраць сабе ўладу, свабодна выязджаць за мяжу.
Гэта быў эмацыйны і надзвычай узрушвальны момант гісторыі. Амаль усе ўсходнеэўрапейскія краіны былога «сацлагеру» і былыя савецкія рэспублікі перажывалі вялізны нацыянальны ўздым — гэта было відавочна нават на адлегласці, адчувалася праз экран тэлевізара. Сотні тысяч людзей на вуліцах і плошчах....Маршы і «ланцугі салідарнасці» працягласцю ў тысячу кіламетраў. Нацыянальныя сцягі на кожным будынку, у руках соцень тысяч людзей. Народы, якія дзесяцігоддзямі жылі ў няволі, пазбаўляліся ад страху і віталі надыход свабоды. У Беларусі было па-іншаму. Можна цешыць сябе ілюзіямі і прыхарошваць уласныя ўспаміны, але калі цвяроза і безэмацыйна паспрабаваць зірнуць у твар уласнай мінуўшчыне, то перад вачыма паўстае іншае. Беларусы ў сваёй бальшыні маўчалі. І назіралі за тым, што адбываецца наўкол, з недаверам і трывогай.
Памятаю, удзень 19 і 20 жніўня 1991-га я шмат хадзіў па малалюдным цэнтры Мінска — праспектам Скарыны, плошчай Леніна... Ніякіх мітынгаў і пікетаў, толькі людзей прыкметна менш, чым звычайна. Да чыноўнікаў было не дазваніцца — усе раптам аказаліся ці ў адпачынку, ці захварэлі.
Дзякуючы свайму журналісцкаму пасведчанню зайшоў у Дом ураду, у Вярхоўны Савет. Там таксама было малалюдна і ціха. На лесвіцы паспрабаваў спыніць пытаннем пра ГКЧП дэпутата Дзмітрыя Булахава, які некуды спяшаўся... Адказваў ён на хаду і вельмі асцярожна: «Трэба думаць...Не ўсё так адназначна...Каментары будуць пазней». Потым, увечары і ў наступныя дні, калі стала вядома, што Ельцын перамог, што арыштаў і надзвычайнага становішча не будзе, на плошчы збіраліся па некалькі соцень чалавек...Але ўсё гэта не ішло ні ў якое параўнанне з тым, што адбывалася ў тыя дні ў Маскве, Кіеве, Вільні, Тбілісі...
Уніклівы і пунктуальны Сяргей Навумчык, мой сябар і калега, як самы дасканалы летапісец беларускай рэчаіснасці пачатку і сярэдзіны 90-х, без сумневу, да самых драбніц і дэталяў апісаў ледзь не кожную гадзіну і хвіліну тых дзён. Я ні кроплі не сумняваюся ў пратакольнай дакладнасці напісанага ім. Але калі гаварыць пра мае ўласныя ўражанні відавочцы і сведкі таго, што тады адбывалася ў Беларусі, то не пакідае адчуванне, што Беларусь і беларусы проста моўчкі плылі ў агульнай плыні туды, куды яна несла. Для пераважнай бальшыні тых суграмадзян, сярод якіх жыў і якіх памятаю, гэта не было момантам яднання і агульнага шчасця, якім магло б і павінна б быць, калі б гэтыя людзі цанілі свабоду і незалежнасць, імкнуліся і змагаліся за іх.
У нас не было соцень тысяч на вуліцах. Не было ўрачыстых спускаў старога сцяга і ўздымання новага. Не было адчування гістарычнасці таго, што адбывалася. Нібы гісторыя рабіла круты паварот недзе там, далёка, у суседзяў, але не ў нас.

Тыя спеўныя, «аксамітныя» рэвалюцыі ў суседніх краінах былі па сутнасці негвалтоўнымі і некрывавымі, светлым і шчаслівым момантам для нацый. Якія людзей згуртавалі і загартавалі...
І нават супрацьстаянне з калісьці грознымі спецслужбамі было там найчасцей трохі аперэтачным, бутафорскім, нібы несапраўдным. Міліцыянты складвалі свае шчыты і дубінкі, яшчэ ўчора ўсемагутныя партыйныя бонзы хаваліся на дачах і ў санаторыях, улада сама спелым яблыкам падала ў рукі ахмялеламу ад свабоды натоўпу. Фактычна ўсе суседзі Беларусі шчасліва выслізнулі з жалезных абдымкаў імперыі ў тое ненадоўга расчыненае вакно магчымасцяў, якое адкрылася дзякуючы аслабелай хватцы Масквы...
Мы ўсяго гэтага не перажылі. Не ацанілі. Не адстаялі на плошчах і ў «ланцугах салідарнасці», узяўшыся за рукі; не адсвяткавалі, не адчулі ўсю глыбіню і эпахальнасць вялікага моманту пазбаўлення ад страху і несвабоды. І ўзамен атрымалі несапраўдную незалежнасць і несапраўдную свабоду. Усё вярнулася праз трыццаць гадоў у яшчэ больш страшных гратэскавых формах. Тое, што для іншых гістарычны лёс звёў у некалькі шчаслівых дзён, для нас расцягнуў на доўгія дзесяцігоддзі, якія завяршаюцца драмай масавых палітычных рэпрэсіяў і татальнага страху ў грамадстве.

У чаканні, калі па цябе прыйдуць людзі ў чорным

Гэты страх нібыта выпаўз з патаемных куткоў свядомасці, вярнуўся з паўзабытых сямейных успамінаў. Гэта нават не наш страх, а працяг жахаў, перажытых нашымі бацькамі і дзядамі.
Бо для нас, народжаных у савецкай несвабодзе 50-70-х, таго штодзённага страху сталінскай эпохі ўжо, па сутнасці, не было. Выгадаваныя за жалезнай заслонай, мы не ведалі іншага жыцця. Правілы савецкай рэчаіснасці ўспрымаліся як норма. Савецкаму журналісту ўзору 70-80-х не прыйшло б у галаву насміхацца над выбарамі ў Вярхоўны Савет, у якіх у бюлетэні мог быць толькі адзін прызначаны зверху кандыдат і які перамагаў з вынікам 99 працэнтаў. Былі тэмы, пра якія не было прынята пісаць: гэта ведаў кожны і ўспрымаў як дадзенасць. Абываталь, які часта быў не задаволены рэаліямі цяжкай паўсядзённасці, не даўмеўся б выйсці на плошчу з плакатам. Гэта было па-за правіламі савецкай рэчаіснасці. Нас змалку прывучылі лічыць гэта нормай. Мы сапраўды не ведалі іншага жыцця.
Вядома, існаваў і пераказваўся з вуснаў у вусны досвед папярэдніх пакаленняў. Бабуля, а потым мама, да канца сваіх дзён успаміналі, як у 1940 годзе нехта з сельсаветчыкаў пагражаў вывезці іхную сям’ю «да белых мядзведзяў» — за тое, што дзед служыў у польскім войску, што мелі ўласную кузню. Пагрозы былі не пустымі: фурманкі з сасланымі сем’ямі штодня праязджалі за вокнамі ў бок мястэчка. І ўсе ведалі: тыя людзі знікалі бясследна. Бабуля і пяцёра малых дзяцей ужо нават звязалі ў клункі самыя неабходныя рэчы і жылі ў чаканні найгоршага. Штодня кленчылі перад абразамі і маліліся. З жахам успрымалі кожны нечаканы стук у дзверы. І так многія месяцы. Жыць з такім страхам, відавочна, было невыносна. Але куды было падзецца — з малымі дзецьмі, ад свайго кавалку зямлі, які карміў; ад сваякоў, якія дапамагалі выжыць без забранага на вайну і зніклага гаспадара.
Гэтыя аповеды ў сваім маленстве я ўвесь час чуў ад бабулі і мамы, гэта, без сумневу, стала для іх адным з самых страшных жыццёвых перажыванняў. Але ўспрымалася гэта ў дзіцячым уяўленні хутчэй як сівая даўніна, якая засталася ў гісторыі, якая не можа здарыцца са мной, цяпер, у наш новы час, калі ўжо начамі не прыязджалі варанкі і не забіралі бясследна людзей. Гэта быў нібыта чужы страх, які застаўся ў гісторыі, у чужым жыцці. Але настаў дзень, калі людзі ў чорным пагрукалі і ў мае дзверы.
Як злавесна і драматычна гучаць сёння радкі Осіпа Мандэльштама, напісаныя 90 гадоў таму:
Я на лестнице черной живу, и в високУдаряет мне вырванный с мясом звонок,И всю ночь напролет жду гостей дорогих,Шевеля кандалами цепочек дверных.
Сёння здаецца неверагодным, але гэты верш (што праўда, крыху падпраўлены) гучаў у Савецкім Саюзе ў выглядзе песні ў выкананні Пугачовай яшчэ ў канцы 70-х гадоў — у той час, калі нібыта лютавала савецкая цэнзура. Тады гэта ўспрымалася, пэўна, як фронда, але не як адсылка да актуаліяў мо не надта светлай, але ўжо і не крывавай брэжнеўскай рэчаіснасці, у якой пра Сталіна і палітычныя рэпрэсіі не прынята было згадваць.
У сённяшняй Беларусі гэтыя радкі гучаць і ўспрымаюцца зусім інакш. Менавіта яны — першае, што прыйшло мне на памяць, калі я сёлета 16 ліпеня ўбачыў вырваны «з мясам» званок і выбітыя дзверы мінскага офісу Радыё Свабода — месца працы маё і маіх калегаў. Вобразы, якія здаваліся даўно зніклымі, уварваліся ў нашу паўсядзённасць у сваім пачатковым, будзённым, неметафарычным сэнсе. (Цікава, імя Мандэльштама з універсытэцкага курсу рускай літаратуры яшчэ не выкраслілі? І колькі дзён арышту атрымае студэнт, які наважыцца працытаваць такія, напрыклад, радкі Мандэльштама?
Как подкову, кует за указом указ —Кому в пах, кому в лоб, кому в бровь, кому в глаз.Что ни казнь у него — то малинаИ широкая грудь осетина).

Страх — апошняе, што цэментуе гэты рэжым і не дае яму разваліцца

«Не бойцеся!», — заклікаў некалі, напрыканцы 70-х гадоў, сваіх прыгнечаных камуністычным рэжымам суайчыннікаў вялікі сын польскага народу, пантыфік Ян Павел ІІ. Гэты заклік прагучаў у вельмі змрочны для палякаў час, калі надзеі на перамогу праўды і справядлівасці амаль не было, калі камуністычныя рэжымы на ўсёй прасторы ад Балтыкі да Балканаў выглядалі непарушнымі і маналітнымі. І мінула больш за дзесяцігоддзе, перш чым змены там адбыліся.
Гэтаксама сённяшні змрок, які апусціўся над Беларуссю і скаваў грамадства страхам і адчаем, дае вельмі мала надзеі на хуткія змены.
Няма сумневу, што ён — той, хто ведае ўсё лепш за ўсіх, — гвалтам, закаваўшы рукі кайданкамі і падганяючы міліцэйскай дубінай, будзе цягнуць 9-мільённы народ у тыя 70-я, якія, напэўна, здаюцца яму блаславёнымі, камфортнымі і шчаслівымі. Дзе ўсе аднадушна «галасавалі» за дзейную ўладу. Дзе ніякіх газет і тэлеперадач, якія б дазвалялі сабе ўсумніцца ў бязгрэшнасці і вечнасці рэжыму... Дзе на тэлевізіі кожны выпуск навінаў —- пра геніяльнасць правадыра, ягоныя няспынныя поспехі і дасягненні, а таксама пра загніванне Захаду і «пакуты» тых, хто там жыве.
Цалкам дапускаю, што ён сам шчыра верыць у тое, што ў гэтым і ёсць гармонія суіснавання чалавека і дзяржавы, і ўсё тое — дабро для грамадства. А няўдзячнае насельніцтва проста не хоча гэтага зразумець. І адзіны сродак, якім гэтых неразумных можна зрабіць шчаслівымі — татальны ўсёпранікальны страх... Без страху людзей туды не зацягнеш. Ён добра запомніў: Гарбачоў вызваліў людзей ад страху — і ўся савецкая аўтарытарная сістэма без гэтага стрыжня імгненна рассыпалася. Страх скоўвае волю, паралізуе здольнасць да супраціву і дазваляе цягнуць бязвольную істоту туды, куды хочаш. І тады можна жалезным кулаком загнаць людзей назад у «шчаслівую» савецкую мінуўшчыну — такую, якой ён яе памятае і па якой настальгуе.