Феномен Бесараба: калі навука становіцца мовай супраціву

У любым здаровым дзяржаўным арганізме давер — гэта інфраструктура. Мы давяраем інстытутам, лічбам у справаздачах, заявам чыноўнікаў. Гэтая сістэма працуе незаўважна, як водаправод. Але што адбываецца, калі трубы згнілі, і з крана цячэ хлусня? Грамадства ахоплівае смага — смага праўды. І тады яно пачынае шукаць новыя крыніцы. 

У любой стабільнай сістэме ролі дакладна размеркаваныя: навукоўцы праводзяць даследаванні ў лабараторыях, журналісты асвятляюць падзеі, а дзяржаўныя інстытуты інфармуюць грамадзян. Але што адбываецца, калі гэтая сістэма ўваходзіць у фазу вострага крызісу, і давер да афіцыйных крыніц інфармацыі знікае? У Беларусі пасля 2020 года адказам на гэтае пытанне стаў феномен Сяргея Бесараба — навукоўца-хіміка, чыя дзейнасць наглядна дэманструе трансфармацыю ролі эксперта ў сучаснай аўтарытарнай дзяржаве. Ягонае імя далёка не такое шырока вядомае, як імёны палітыкаў, спартсменаў або зорак шоу-бізнесу, але ён паказаў, як ва ўмовах татальнага недаверу адзін чалавек можа замяніць цэлае міністэрства.

Да 2020 года Сяргей Бесараб будаваў класічную навуковую кар’еру, быў кампетэнтным, але не шырока вядомым па-за межамі свайго акадэмічнага асяроддзя супрацоўнікам навукова-даследчага інстытута НАН Беларусі. Дзясяткі публікацый, манаграфія, патэнты — стандартны партрэт дасведчанага навукоўца з дзесяцігоддзем лабараторнай працы. Яго публічная дзейнасць зводзілася да вядзення асабістага асветніцкага Telegram-канала.  Гэтая дзейнасць стварыла яму рэпутацыю сумленнага і неангажаванага эксперта яшчэ да таго, як гэта стала палітычна значным. 

Як і для многіх беларусаў, для Бесараба важнай пераломнай кропкай сталі падзеі жніўня 2020 года. Для чалавека, чыя прафесія заснаваная на вымярэннях і фактах, татальнае адмаўленне ўладамі відавочнага стала прафесійным выклікам. 

Але Бесараб не пайшоў на барыкады. Ён зрабіў тое, што ўмеў найлепш — выкарыстаў навуковы метад для аналізу таго, што адбываецца навокал. Ён стаў адным з тысяч прадстаўнікоў навуковай інтэлігенцыі, якія падпісалі «Адкрыты ліст навуковай супольнасці» супраць гвалту. Пачаў выкарыстоўваць спецыялізаваныя акадэмічныя веды для аналізу дзяржаўнай прапаганды і дэзінфармацыі. 

Дзе ў Беларусі жыве найбольш «экстрэмістаў»?

Метад Бесараба аказаўся абяззбройваюча эфектыўным. Яго сіла  не ў інсайдах, а ў міждысцыплінарнасці і ўменні працаваць з адкрытымі данымі. Ён пачаў аналізаваць відэасюжэты і заявы чыноўнікаў з пункту гледжання тэхнічнай навукі. Яскравы прыклад — справа Сцяпана Латыпава. Калі дзяржТБ паказала сюжэт, у якім сцвярджалася, што Латыпаў рыхтаваў баявыя атрутныя рэчывы, Бесараб зрабіў дэталёвы разбор. Ён ператварыў грознае абвінавачанне ў фарс, зразумелы нават неспецыялісту. Падобным чынам ён аналізаваў шматлікія іншыя прыклады афіцыйнай дэзінфармацыі, паказваў неадпаведнасці ў відэа, крытыкаваў афіцыйныя справаздачы. Падыход аказаўся надзвычай эфектыўным для разбурэння прапагандысцкіх наратываў, якія часта разлічаны на вузкае, несістэмнае ўспрыманне гледача. 

Даволі прадказальна такая дзейнасць прывяла да таго, што навуковец быў абвешчаны ў сваім інстытуце persona non grata, а потым, увосень 2020 года яму, як і многім іншым нелаяльным навукоўцам, не працягнулі кантракт — стандартная ціхая форма звальнення ў Беларусі. Гэта было не проста актам помсты. Сістэма ўбачыла ў асобе аднаго чалавека паўнавартасны і ўплывовы экспертны цэнтр, які яна не магла кантраляваць. У 2023 годзе, пасля ягоных публікацый пра ядзерную зброю, пагроза арышту стала рэальнай (падобна да справы расійскага фатографа Рыгора Скварцова, затрыманага за здымкі старых ядзерных сховішчаў). Бесараб быў вымушаны пакінуць краіну. Але менавіта гэты пераломны момант надаў яго постаці новую якасць, ператварыўшы ў аднаго з самых прыкметных публічных навукова-тэхнічных інтэлектуалаў краіны. Калі праўда становіцца прадметам палітычнага гандлю, носьбіт навуковага метаду аўтаматычна ператвараецца ў дысідэнта, нават калі гаворыць толькі пра хімію.

Папулярызатар навукі склаў партрэт рэпрэсаванага навукоўца. Некаторыя вынікі здзівілі

З'ехаўшы, Сяргей Бесараб не спыніў сваю дзейнасць. Ён працягвае аналізаваць падзеі, актыўна падтрымлівае рэпрэсаваных беларускіх калегаў і выступае за акадэмічныя свабоды. У адным са сваіх інтэрв’ю ён адзначыў, што падзеі падчас пандэміі вылечылі яго ад сіндрому «навука па-за палітыкай», паказаўшы параліч афіцыйнай навуковай супольнасці. Гэты момант, здаецца, стаў паваротным. Вучоны ўсвядоміў, што ў сітуацыі, калі базавыя чалавечыя каштоўнасці апынаюцца пад пагрозай, маўчанне становіцца формай саўдзелу.

Яго феномен — гэта не гісторыя пра героя-адзіночку, а яскравы прыклад таго, як у інфармацыйную эпоху ва ўмовах дыктатуры спецыялізаваныя веды становяцца інструментам грамадзянскага кантролю, як можа самаарганізавацца экспертная супольнасць. Яго галоўная функцыя не ў тым каб пераканаць зацятых прыхільнікаў рэжыму, а ў тым даць апору, факты і сістэму каардынат тым, хто сумняваецца і шукае праўду.

Бесараб часта кажа пра новую нацыянальную ідэнтычнасць, заснаваную не на архаіцы, а на інтэлекце і навуцы, нагадваючы пра гістарычны патэнцыял беларусаў як нацыі інжынераў і даследчыкаў. Магчыма, гэта ідэалізм. Але менавіта такія людзі ствараюць інтэлектуальныя і каштоўнасныя рамкі, у якіх можа нарадзіцца новая, сучасная Беларусь. Яны даюць грамадству не проста надзею, а інструменты для разумення рэальнасці. І ў гэтым, бадай, іх галоўная моц.