Як «пераназывалі» Беларусь

Эсэ ў памяць Юрковай Сцяны, Валавіцкага Крупца, Чорнай Лазы і іншых зніклых геаграфічных назваў.

Даўным-даўно, яшчэ пры савецкай уладзе, людзі мелі звычай падарожнічаць самалётам па тэрыторыі Беларусі. З Мінска ў Віцебск тры разы на дзень лётаў пасажырскі Ан-24. Пасажыры гэтага рэйса атрымлівалі магчымасць убачыць адзін дзівосны твор манументальнай графікі.
Прыкладна на дваццатай хвіліне палёту ў паўночна-ўсходнім ад Мінска кірунку погляд на зямную паверхню выяўляў цыклапічнай надпіс:

«ЛЕНИН 100 ЛЕТ»

Першая думка пры ацэнцы гэтага тварэння рук чалавечых, якое маштабамі раднілася з мегалітычнымі збудаваннямі старажытных індзейцаў, была пра яго фізічныя памеры. Калі з вышыні пяці кіламетраў надпіс ўспрымаўся як буйны лозунг, то, значыць, у натуры працягласць кожнай літары складала дзесяткі, а то і сотні метраў.
Пільны погляд авіяпасажыраў неўзабаве распазнаваў тэхніку выканання юбілейных «графіці», відавочна разлічаных, як і ў прыкладзе з будынкамі інкаў, на агляд з космасу. Гэта была гіганцкая высечка дрэў ўнутры аднастайнага ляснога масіву. У нейкім леспрамгасе правялі каласальную работу па фігурнай трасіроўцы лесасек, а затым выбралі дрэвастой. Утварыліся літары-пустоты.
Мабыць, толькі спецыялісты маглі ў поўнай меры ацаніць гэты працоўны подзвіг. Бо, каб не парушыць «фон», да месца высечкі нельга было пракладваць шырокія тралёвачныя трасы. І, падобна, многія тысячы драўняных ствалоў людзі вынеслі на руках.
Узнікала думка пра тое, што вопыт Мінлясгаса зусім дарма не перанялі ў міністэрстве, напрыклад, меліярацыі і воднай гаспадаркі. Уявіце рэчышча каналаў, пракладзеныя па целе роднай Беларусі ў форме свяшчэннага слова ЛЕНІН. Тады б гэта ўбачылі з Марса. І з'явіўся б яшчэ адзін радок беларускай ленініяны! Упоравень з паэмай Генадзя Бураўкіна «Ленiн думае пра Беларусь».
А колькі ўвогуле было падобных «радкоў»? Якога роду і сэнсу?

Вось, да прыкладу, стаіць сабор у гонар Святой Тройцы. Тысячу гадоў стаіць. Старажытныя дойліды і аўтары фрэсак лічылі, што імя храма будзе вечным: Святатроіцкі сабор. Аднак мясцовы бобік-кабыздох «лічыць» інакш. Пабудова знаходзіцца на тэрыторыі пражывання гэтага шчанюка, і таму ён задзірае лапку на кут сабора. «Падпісвае» аб'ект.
Сюды ж прыходзіць чалавек - нейкая асоба з свядомасцю прыблуднай сабачкі. Зрывае з сабора крыжы, замалёўвае старажытныя фрэскі і прыбівае фанерную шыльду: «Рабочы клуб імя таварыша Крываручанкі».
Ёсць прынцыповае пытанне: ці змянілася духоўная сутнасць аб'екта ад такога «перайменавання»?

Калі няма талентаў пабудаваць сваё, то застаецца пераназываць - затоптваць папярэднікаў...
Не ведаю, чым быў слаўны на Лепельскай зямлі нейкі Юрка і з-за чаго гісторыя злучыла яго імя са словам «сцяна».
Сам ён будаваў гэтую сцяну ці клікаў на дапамогу навакольных мужыкоў? А калі клікаў, то які выстаўляў барыш? З чаго будаваў: ці з гранітных валуноў, цэглы? Якой вышыні? І наогул, на які ляд здалася Юрку тая сцяна?
Пра ўсё гэта сягоння цяжка судзіць. Але вядома адно: нідзе ў свеце не было людскога паселішча з назвай Юркова Сцяна. Грунтоўна пакапаўшыся ў геаграфічных даведніках, я толькі ў Канадзе выявіў пасёлак Джорджуолл, чыя назва (відавочна, у памяць аб першым пасяленцы Джорджы Уолле) можна пры жаданні перавесці як «Сцяна Георгія». Але ўсё роўна гэта не наша Юркова Сцяна, гэта - заакіянскі Georgewall.

А якую ролю ў лёсах жыхароў вёскі Валавіцкі Крупец, што пад Гомелем, адыграў старшыня Петраградскай надзвычайкі Майсей Урыцкі? Так, адзначаны ў гісторыі такі факт: 30 жніўня 1918 эсэр (гэта значыць рэвалюцыянер-марксіст) Каннегісэр пальнуў у бальшавіка (а значыць, таксама рэвалюцыянера-марксіста) Урыцкага. Так, расстралялі «за гэта» ў адным толькі Петраградзе сотні закладнікаў з ліку дваран і інтэлігентаў. Але прычым тут вёска пад Гомелем?
Не стала Валавіцкага Крупца - адзінага ў сусвеце, але затое з'явілася Урыцкае - у шэрагу сотняў іншых перайменаваных пасёлкаў і вёсак, вуліц і плошчаў. Гэтая назва і сёння на мапе суверэннай Беларусі.

Што ні імя - то вобраз. Крамяны і смачны, як Шмат жытняга хлеба з хрэнам. Але дзе ўсё гэта сёння? У мартыралогу геаграфічных назваў. Менавіта як мартыралог чытаюцца апошнія старонкі «Кароткага Тапанімічная слоўніка Беларусі» Вадзіма Андрэевіча Жучкевіч, дзе дадзены пералік сотняў перайменаваных вёсак. Ўздрыгваеш, калі бачыш даты змены назваў: 1938, 1939-ы, 1949-й ...
Слова «тапонімы» - ад грэцкага «топам» (месца) і «анома» (імя). Дык вось, забівалі не толькі людзей, але нават назвы месцаў, дзе гэтыя людзі нарадзіліся. Рабілі так нібы затым, каб той, каму давялося выйсці з лагераў, заблукаў бы на роднай зямлі, не знайшоў дарогі дадому. Глядзіце, колькі народу пацярпела толькі з нашай Юрковай Сцяны (дадзеныя беларускага «Мемарыялу»):

А каму заміналі хай трохі смешныя, але затое дзіўна своеасаблівыя, ласкавыя назвы паселішчаў: Бычкі, Кавалачак, Малышы, Мужычок, Авечка, Свінка, Сабачкі, Мямля, Пішчык, Пецюлі, Пузікі, Пустэльні, Цялятка, Трабушкі, Убібачкі, Хахулькі, Халяўкі...
Ход думак савецкіх імятворцаў падаецца немудрагелістым, як кароткае замыканне. «Класавы падыход», проціпастаўленне камуністычных ідэй дарэвалюцыйным уяўленням абарочваўся тым, што змянялі шыла на мыла. Пачалася гэта справа ў Петраградзе дваццатых гадоў, дзе вуліца Кавалергардская ператварылася ў вуліцу Чырвонай Конніцы, Вялікая і Малая Дваранскія - у 1-ю і 2-ю вуліцы Вясковай Беднаты, Мяшчанская - у Грамадзянскую, Вялікая ружэйная - у вуліцу Міра.
Такім самым чынам дзейнічалі ў Беларусі. Была вёска Каралі - стала Бальшавік. Былі Князі - сталі Другой Пяцігодкі. Раманава - Леніным. Вязні - Чырвонай Слабадой.

Апошняе асабліва масавае «забойства» імёнаў адбылося ў 1964 годзе. Хутчэй-хутчэй: перад абвешчаным «уездам» у камунізм паспець саскрабці плямы праклятага мінулага. А таму - выкараніць Святы Дух, Багоў, Капліцу, Аннаспасскую, Цэркаўшчыну, Кляштар, Папову Луку, Скорбічы...
Разам з сялянскімі коньмі ўлады пусьцілі ў расход Кабыльнік і Жерабілавічы, а потым і Конскі Бор. Тут жа нехта сказаў «фі!» з нагоды Аглоблі. Білі прама ў лоб: Гараватку рабілі Савецкай, Горыч - Светач, Замагілле - Світанак, Калатуны - Сяброўства.
Добра, мянялі у вёсак старыя назвы. Але - на якія! Палётам фантазіі імятворцы не адрозніваліся ад пяхотных камандзіраў (калі гай, то Зялёны, калі вышыня - Круглая). Душу верне ад такіх новаствораў: Дарожная, Палявая, Усходняя, ​​Паўднёвая, Вясновая, Снежная. Ужо лепш бы - пад нумарамі. А што, чым не назва для населенага пункта: 54/13/98? Галоўнае, зразумела: вёска № 54, якая адносіцца да 13-ага сельсавету 98-га раёна БССР. А то паспрабуй ідэнтыфікуй якую-небудзь Рудню, калі яна існуе і ў тым раёне, і ў гэтым.

Згубілася добрае слова «мястэчка». Стагоддзямі на Беларусі было па нарастаючай так: вёска, затым - мястэчка ці гарадок (успомнім Давыд-Гарадок, Кажан-Гарадок) і пасля - горад (старое слова - месца). А «пасёлак тыпу» - гэта з лексікону акупанта, які ў бінокль разглядае незнаёмы «населены пункт» і мяркуе, як яго пазначыць у данясенні: горад ці нешта «тыпу». Ну трэба ж: найстаражытны і свяцейшы град Тураў, які раўня Кіеву, абзывалі «тыпай» (праўда, улады нарэшце спынілі гэта прыніжэньне і вярнулі Тураву спрадвечнае пазначэнне: горад).
За вызначэннем «пасёлак» стаіць нешта эфемернае. Бываюць рыбацкія пасёлкі, леспрамгасаўскія, станцыйныя. Вось, скажам, пабудавалі пасярод балот торфабрыкетны завод - паўстаў пры ім працоўны пасёлак. А потым радовішча вычарпалася, прадпрыемства зачынілі - знік разам з ім і пасёлак. Як пасяліліся - так і высяліліся.
Наадварот жа, мястэчка уяўляе сабой прыклад грунтоўнасці жыццёва-гістарычнага ўладкавання, у яго прыродзе няма «аднаразовасці». Тут не «пасяляюцца», а жывуць. Заўважым, жывуць стагоддзямі, і таму прозвішчы гараджан, прафесійныя дынастыі пераходзяць з адной эпохі ў іншую.
Скажам, у мястэчку Поразава на Гарадзеншчыне гэта ганчары (знакамітая чорная кераміка) і кулінары-хлебапёкі. Характэрны факт: калі колькі гадоў таму ў блізразмешчаным ад Поразава горадзе Ваўкавыску на камбінаце «Беллакт» мантавалі абсталяванне спецыялісты з Італіі і Францыі, то гэтыя высокааплатныя заходнееўрапейцы натуральна выявілі сваю пераборлівасць у кухні. Літаральна метадам спроб яны адкрылі для сябе рэстаранчык у Поразава і кожны дзень ездзілі сюды, за 24 кіламетры, абедаць і вячэраць.

Так што мястэчка - гэта зусім не «тыпу»...
Аднойчы давялося пачуць сведчанне ўдзельніка кампаніі перайменаванняў 1964:
- Як прыдумлялі новыя назвы? Так і прыдумлялі: пры дапамозе столі, пальца. Жонка абцяжаранага словатворчасцю начальніка прыўздымаецца з канапы: «А памятаеш, Ваня, як мы ў Крыме адпачывалі? Якія там назвы вёсак краасівыя: Ураджайнае, Прывольнае, Сонечнае...».
Што праўда - то дакладна. Дух святлейшага князя Аляксандра Рыгоравіча Пацёмкіна-Таўрычнага ў нашу эпоху ладна паблудзіў не толькі ў Крыму, але і ў Беларусі. Інакш як маглі з'явіцца і там і тут штучныя манерныя назвы: Мілавідная, Прамяністая, Запаветная.
З паўвостравам Таўрыда зразумела: там у 1944 вычысьцілі цэлы народ і, адпаведна, - яго геаграфічныя назвы. Але ж беларусы, нягледзячы на ​​ўсе Курапаты, працягвалі жыць у сваім краі. Адкуль тады іншамоўныя паводка?
Гэта ж трэба такое прыдумаць: Ізюмава. Добра, што не Урюкава і не Кішмішава. Ці яшчэ перл: Сірэнеўка. Прабачце, але пры нормах беларускай арфаэпіі - «Сярэняўка» - узнікаюць асацыяцыі, зусім не звязаныя з квітнеючым гародчыкам. А самае галоўнае, няма ў беларускай мове слова «сірень». Ёсць «бэз». Дакладна так, як няма «ромашкі» (вёска Ромашкі ў Мядзельскім раёне - былая Гарбы), а ёсць «рамонак».
Быў у нас такі кіраўнік рэспублікі - сакратар ЦК КП (б) Б Панцеляймон Панамарэнка, якога беларуская мова часам смяшыла, але часцей злавала. Семдзесят гадоў таму, 21 лістапада 1938 года, ён сабраўся з думкамі і падрыхтаваў для таварыша Сталіна спецыяльную памятную запіску «Аб беларускай мове, літаратуры і пісьменніках».
Панамарэнкаўская запіска правадыру народаў ўтрымоўвала дзівосныя сентэнцыі з нагоды беларускай мовы (цытата):

Відавочна, па думцы Панамарэнкі, таварышаў з маскоўскага ЦК павінна было рассмяшыць слова «лазня» («Гы-гы-гы, лазня - гэта куды да голых бабаў лазяць, ці што?»).
На жаль, людзі менавіта з такой моўнай культурай займаліся ў нас моўнай палітыкай і ў тым ліку пытаннямі перайменавання. Пры Панамарэнку цудоўны Іван-Бор у Лепельскім раёне перайменавалі ў Чырвоны Кастрычнік. Дзякуючы падобным намаганням «зацвіло» на беларускай карце лексічна чужое Рамашкіна. З ім жа ў адным шэрагу - Звездная, Радуга, Победа, Знамя, Расцвет, Октябрьск, Трудовая і г.д. і да т.п. А чаго каштавала пераймальныя хваля Черемушек пасля таго, як у Маскве ў 1950-я гады ўзвялі новы жылы масіў!
Ёсць прымаўка: «Хоць гаршчком назаві, толькі ў печ не саджай». Халопская прымаўка. Гэта халопы здольныя адхрысціцца ад родных Дзяругаў (вёска ў Аршанскім раёне) і «распасцерці» перад заезджым вяльможам Кавёрную. Так бывала і ў шэрагу іншых месцаў: «Сам Іван Іванавіч прыязджае да нас на адпачынак. Хіба прыстойна яму потым казаць, што тыдзень правёў у Карчме! Давайце-ка назавем вёску Дачнай» (Бабруйскі раён).
Вельмі няпростае пытанне - немілагучныя назвы. І, дарэчы, не перашкаджала б успомніць, што перайменаванні рабіліся ва ўсе эпохі, пры ўсіх палітычных рэжымах. Вось, напрыклад, нататка з газеты «Мінская Речь» ад 27 (14) Сакавік 1906 г.:

Не будзем навязваць сваё меркаванне жыхарам слаўнага Слаўгарада на Магілёўшчыне - былога Прапойска. Перайменаваны ён 23 траўня 1945 года ў сувязі з прысваеннем ганаровага наймення гвардзейскай дывізіі, якая вызваляла горад. (Уявім, як нядобра магло б прагучаць на парадзе: «Зравствуйте, гвардзейцы-прапойцы!»). А наогул трэба памятаць, што спрадвечная назва Прапойска - Прапошеск. Звязана яна з імем ракі Проні, у вусце якой размешчаны горад.

Народ не бывае пахабным у імёнах уласных. І як пальчаткі мяняць іх ва ўгоду ханжаства, нечым імгненным густам не вялікі гонар. Спадчына стагоддзяў перашкаджае толькі тым людзям, у якіх па прычыне малаадукавансці і адарванасці ад зямлі назву, скажам, вёскі Доўгі Памёт, што ў Барысаўскім раёне, не магло асацыявацца ні з чым іншым, акрамя як, прабачце, з экскрэментамі.
Але ж «памёт» - гэта складчына, добраахвотны збор (у слоўніку ва Уладзіміра Даля: «Паставілі памётам хрысціянскім царкву каменную»). Гэта і ралля, якая адпачывае, пар, а таксама перамеціны на саламяным даху. Аднак не: павёў хтосьці грэбліва носам - і ператварыўся Доўгі Памёт ў Навасёлаў.

Эстонец, у адрозненне ад некаторых іншых, сёння размаўляе на сваёй роднай мове.
Імя - гэта не проста гукаспалучэнне. Часта гэта тое, чаго мы вартыя. Назавуць нас не людзьмі, а «масамі» - і будзем безаблічнай масай.
Юркову Сцяну трэба па каменю скласці зноў. Не ад любімага народам Чапаева ёю адгарадзімся, а ад таго, хто пускаў на распыл тое, што да яго збіралася стагоддзямі.
На жаль, ад таго, што ў 1964 годзе вёску Самадураўшчына Дзяржынскага раёна перайменавалі ў Радзіму, самадуры на нашай зямлі не перавяліся.

istpravda.ru