Краты — гэта ўмоўнасць? Да дня народзінаў Максіма Знака

42 гады сёння спаўняецца вядомаму юрысту, паэту і проста добраму чалавеку, палітзняволенаму Максіму Знаку. Чалавеку, які ўласнай свабодай плаціць за права быць сабой і ўсе астатнія правы — для нас усіх.

Дзіўны месяц верасень: для кагосьці ён азначае канец любімых летніх вакацый, для кагосьці — пачатак новага квартала, пачатак восені, працы, новага жыцця... Для героя гэтага тэксту Максіма Знака гэты месяц не аднойчы вызначыў яго лёс — у літаральным сэнсе слова: 4 верасня палітвязень адзначае свой дзень народзінаў, 9 верасня — чарговую гадавіну затрымання, 6 верасня — вынясенне прысуду. У некаторым сэнсе, пачатак восені стаў для яго і нараджэннем, і маленькай смерцю, і пачаткам іншага жыцця.

Восень — такая пара года, калі штосьці пачынае аджываць сваё, а штосьці толькі нараджаецца. Прырода рыхтуецца да зімы, а людзі, якія за лета паразбягаліся па розных кутах свету, цягнуцца адно да аднаго з новай сілай, бо разам не так страшна перажываць зіму. Разам не так страшна — менавіта пра гэта гаварыў Максім, калі ў 2020 годзе мы баяліся пачуць уласныя галасы. Разам мы можам усё — і мы сапраўды маглі: супрацьстаяць злу, гледзячы ў вочы адно аднаму, бяззбройныя, прыгожыя, з усмешкамі на тварах. 

Літаратур(м)ны працэс: мастацкае слова за кратамі*

Зло паспрабавала сцерці гэтыя ўсмешкі, але не атрымалася. І тады яно вырашыла схаваць іх ад нас — уласна, таму вось ужо больш за дзвесце дзён няма аніводнай звесткі пра тое, дзе Максім і ў якім ён стане. Ці будзе так усе 10 гадоў, якія незаконна прысудзілі юрысту так званыя «суддзі» рэжыму? 

За апошнія гады многае страціла сэнс. Я заўсёды цяпер кажу, што ўжо не важна, кім мы былі ў мінулым жыцці, у жыцці да рэпрэсій, якія пасады займалі і колькі грошай зарабілі — важна адно толькі тое, кім мы ёсць цяпер. У выпадку з Максімам Знакам гэта не зусім так. Юрыст — чалавек слова, слова, дадзенага ім іншаму чалавеку, якога ён будзе абараняць, і слова, прамоўленага ў судзе, слова Закону. Закон — тое, што мы страцілі ў 2020 годзе, але слова — застаецца. Людзі слова застаюцца, і гэта тое, што не дае апускаць лапкі, тое, што трымае надзею: нават там, за кратамі, Максім Знак застаецца Максімам Знакам, чалавекам гонару і годнасці — гэта бачна па яго вершах, якія я тут цытую. А гэта значыць, што ў зла, у сістэмы нічога не атрымліваецца.

Уводзім прозвішча Знак, а сістэма піша: «Фінансаванне тэрарызму». Інтэрв'ю з бацькам Максіма Знака

Краіна ляжыць у руінах права. Менавіта Максім даў гэтаму трапнае азначэнне «прававога дэфолту», маючы на ўвазе крах сістэмы правасуддзя і нарастаючы гул жорнаў рэпрэсій. Гэта толькі адзін з прыкладаў таго, як удала і трапна можна падабраць словы, якія пасля — я ўпэўненая ў гэтым — у падручніках будуць даваць азначэнне нашаму часу. І яшчэ я ўпэўненая ў тым, што потым, на волі, Максім прыдумае шмат іншых, не менш трапных і важных слоў, якія раскажуць пра турму і няволю, пра карнікаў і іх ахвяр і пра тое, як людзі выжывалі, трымаліся, скараліся, верылі і ламаліся, як сустракалі кожны новы дзень — з надзеяй на лепшае або без яе.

Чалавек слова ўмее сказаць адным радком нашмат больш, чым іншы — цэлым тэкстам. Я чытаю вершы Знака і не магу пазбавіцца думкі, што раней мы, беларусы, толькі аднаго чалавека ласкава і з любоўю называлі Максімам — класіка Багдановіча. Цяпер у нас іх двое — і абодва паэты, абодва — людзі тонкага слыху і чулай душы, і кожны з іх па-свойму ўнікальны. 

«Будзе дзень!» Ганна Шаркунова запісала песню на словы Максіма Знака

Мы прывыклі да таго, што юрысты гавораць сухой казённай мовай заканадаўчых актаў і даведнікаў. Але паглядзіце — колькі фарбаў, колькі пачуцця ў вершах Знака! Як вершы, ён піша свае лісты, як вершы выглядаюць яго кароткія апавяданні, у якіх адным радком ён перакульвае сэнс, і становіцца зразумела, што за літаральнасцю сказанага — яшчэ, і яшчэ, і яшчэ... За літаральнасцю сказанага — набалелае, не астылае, тое, чым жывуць людзі там, па той бок кратаў, і пра што думаюць па начах.

Можна было б сказаць, што краты — гэта толькі ўмоўнасць: праз свае лісты, якія сталі кнігай, Максім размаўляе сёння з цэлым светам. Яго тэксты чытаюць нобелеўскія лаўрэаты, пра яго гавораць палітыкі і грамадскія дзеячы, імя Максіма Знака стала знакам якасці ў свеце юрыстаў і адвакатаў. Яшчэ б: не кожны гатовы сесці ў турму за тое, што ён абараняе. Не кожны гатовы аддаць дзесяць гадоў жыцця проста ў нікуды — бо яшчэ невядома, што будзе далей, хто пераможа і чые ідэі будуць кіраваць светам. Трэба мець вялікую веру і адчайную галаву, каб пагадзіцца ісці да канца — і нават там, у канцы, не здавацца. 

Максім Знак: Калі неба не за кратамі, то і мы аднойчы будзем

У беларускім культурным полі час ад часу з“яўляюцца праекты з гучнымі назвамі кшталту «Сапраўдныя», «Вольныя», «Бачныя». Калі б я рабіла праект па тэкстах Знака, я б назвала яго «Нязломныя». Тое было б не зусім праўдай, бо насамрэч гэта Максім нязломны, а не яго тэксты, але мне хочацца верыць, што праз яго вершы і апавяданні крышачку больш трывалым становіцца кожны, хто так ці інакш сутыкаецца з ім — з чалавекам, які нават з-за кратаў прарастае жывымі словамі, пасля якіх хочацца жыць.

207 дзён рэжым трымае ў няведанні пра лёс Максіма яго родных, блізкіх, сяброў. Больш за паўгода, за якія ў кагосьці змянілася месца жыхарства ці працы, хтосьці нарадзіўся, а хтосьці памёр, выйшла новая кніга, скончылася адукацыя, завязаліся новыя стасункі ці сышлі ў нябыт старыя. Паўгода сваё маленькае жыццё адбылі за кратамі тысячы вязняў, якіх каты трымаюць у закладніках як гарантыю свайго існавання, яе помсту за тое, што гэтае існаванне падыходзіць да свайго лагічнага канца. Мне хочацца пажадаць сіл і сталёвасці Максіму ў яго вымушанай маўклівай барацьбе за жыццё па правілах і законах, за якое ён плаціць сваёй свабодай, і яшчэ — каб гэтая жорсткая і бесчалавечная барацьба скончылася для яго перамогай.