Як украінскія валанцёры вывозяць людзей з акупаванага Марыупаля праз Беларусь?

«Я больш ніколі цябе не пабачу»: журналістка Аксана Расулава для LIGA.net  распавядае гісторыю адной складанай эвакуацыі і расказвае, як працуе арганізацыя «вывезем», якая дапамагае ўкраінцам выехаць з акупаваных тэрыторый. 

«Даманава» на ўкраінска-беларускай мяжы — Прыпяць у свеце прапускных пунктаў. Закінутыя будкі памежнікаў, некалькі грузавікоў, супрацьтанкавыя «яжы». Але менавіта гэты КПП, які не працуе з пачатку поўнамаштабнай вайны, ужо два гады з'яўляецца амаль адзінай магчымасцю выехаць з акупацыі. Эвакуацыю з Марыупаля праз «Даманава» арганізуе Дзяніс Мінін — былы тэлевядучы, заснавальнік грамадскай арганізацыі «вывезем».

LIGA.net разам з Дзянісам сустрэла эвакуяваную з Марыупаля жанчыну, і даведалася, як гэта — рабіць тое, чаго не робіць ніхто.

Насустрач

Раніцай 14 красавіка насустрач адзін аднаму выязджаюць дзве асаблівыя «хуткія». Першая, з Брэста, вязе дзвюх жанчын. Адна з іх — 85-гадовая Галіна. За апошнія чатыры дні яна пераадолела 2600 кіламетраў, выехаўшы з Нікольскага, што пад Марыупалем.

З сабой Галіна вязе два пакеты з рэчамі і котку Манану. Манана не есць ужо суткі — таму што не есць яе гаспадыня. Галіна адмаўляецца ад ежы, бо саромеецца, што захоча ў прыбіральню. Галіне дрэнна. Яна ледзь рухаецца, часам трызніць.

Насустрач ім з Луцка выязджае другая «хуткая», якая павінна забраць жанчын на мяжы. Разам з ёй едзе чырвоны бусік — у ім Алена, дачка галіны, і Дзяніс, які арганізоўвае эвакуацыю. Яму піша беларуская валанцёрка з Брэста, якая дапамагае вывозіць людзей з акупацыі. Піша рэзка і сумленна: пра тое, што ў Галіны ўчора практычна не было рэфлекторных рэакцый і ёй вельмі страшна, што да мяжы яна не даедзе.

Дзянісу трэба быць бадзёрым і аптымістычным. Ён паліць, ледзь апусціўшы шкло — паліць так шмат, як толькі падчас эвакуацыі з акупаванага Марыупаля, якую арганізуе ўжо два гады.

Алена

Да пункта пропуску «Даманава» Дзяніс з Аленай і кіроўцам-калегам Сашам выязджаюць а палове сёмай раніцы ад чыгуначнага вакзала ў Луцку. Яны ўпершыню едуць на гэты КПП, таму што эвакуацыя асабліва складаная: акрамя Галіны ёсць яшчэ адна жанчына ў перадінсультным стане. А ад трэцяй, якую павінен быў бы забраць сваяк на мяжы, у ноч напярэдадні адмовіліся — тыя ж родныя, якія ўгаворвалі яе з'ехаць з акупацыі. Дзяніс зацягваецца цыгарэтай:

— Сваяк, які павінен быў сустракаць, спытаў, ці можам мы завезці яе ў якую-небудзь бальніцу і там пакінуць, перадаць «нейкім валанцёрам».

Ноччу Дзяніс угаварыў яе дачку забраць нерухомую маму ў Германію да сябе. Таму яна засталася чакаць у Брэсце ў валанцёркі з пляменніцай іншай эвакуяванай. Калі яе змогуць павезці ў Нямеччыну, пакуль не вядома.

Дзяніс дакурвае, садзіцца ў бусік і звяртаецца да Алены, робячы выгляд і інтанацыю бадзёрага бортправадніка:

— Паехалі! У нашым меню ёсць бананы, яблыкі, батончыкі.

Алене 55 гадоў, яна носіць завушніцы-трызубцы. Кажа, што адчувае сябе напружанай, як музыка Вівальдзі, а яе ўкраінская мова — быццам з кніг. Алена — настаўніца. Яна нарадзілася і вырасла ў пасёлку Нікольскае пад Марыупалем. Вучылася ў Луцкім інстытуце, выйшла замуж, нарадзіла двух сыноў. Затым развялася і вярнулася да мамы ў Марыупальскія раён. Выйшла замуж у другі раз, нарадзіла трэцяга сына. А ў 2014 годзе аказалася, што мужчына падтрымлівае Расію, і неўзабаве яны рассталіся.

795-ты дзень вайны. Расія ўдарыла па Мікалаеву

Да поўнамаштабнага ўварвання Алена жыла з малодшым сынам і мамай у Нікольскім. У мамы што ні год, то слабела здароўе — дрэнна хадзіла, патроху адмаўлялі рукі. Таму кватэру ўладкавалі пад яе —рамонт завяршылі незадоўга да 2022 года. Тады ж сярэдні сын Назарый далучыўся да УСУ, паехаў у частку ў Валнаваху — але даслаў Алене сваю новую форму.

У першыя тыдні сакавіка 2022 года Алена яшчэ верыла, што расіяне не захопяць Марыупаль. Потым сын выбраўся з Валнавахі і выйшаў на сувязь — і верыла ўжо ў яго запэўніванні, што хутка ён да яе прыедзе, што дэблакада такі будзе. Алена спрабавала вылічыць, ці набліжаюцца баі, і хавала форму Назара ў падвале, аж да татальных ператрусаў русіян.

Суседзі пра сына-вайскоўца ведалі і час ад часу як бы няўзнак пыталіся, ці ўжо яе праз гэта абшуквалі. Кватэру на некалькі паверхаў ніжэй захапілі расійскія вайскоўцы — а мама Алены ўжо дрэнна чула, на ўсю гучнасць уключала ўкраінскія навіны.

Старэйшы сын з жонкай і дачкой з'ехалі яшчэ ў сакавіку, калі Алена пра тое не ведала. Самага малодшага, падлетка, яна адправіла праз Васільеўку са знаёмымі: «а сама я не магла паехаць — мама ж».

Пакуль Алена яшчэ вагалася, выезд праз Васільеўку закрылі, а грошы хутка скончыліся — на два месцы ў перавозчыка праз Расію трэба было неяк назбіраць некалькі тысяч еўра. Ад працы ў акупацыйным аддзеле адукацыі за 100 тысяч рублёў прынцыпова адмовілася. Між тым маме станавілася ўсё горш, адна яе рука не падымалася.

Але калі Алена адкрыта сказала суседзям, што супраць «рэферэндуму за далучэнне да Расіі», яны пачалі намякаць, што нацкуюць на яе ператрусы і скажуць расіянам пра сына-вайскоўца. Стала зразумела: заставацца ў Нікольскім нельга.

Польшча дапаможа Украіне вярнуць мужчын прызыўнога ўзросту, а Германія не выдасць

У лістападзе 2022 года Алена пакінула маму са сваім братам, які падтрымлівае Расію, сабрала трошкі рэчаў, дакументы, кручок з ніткамі, вышыванкі, медалі ўнучкі за спаборніцтвы па мастацкай гімнастыцы, лялькі, з якімі тая гуляла ў сховішчы, падораны Назарыем кубак — і з'ехала. Абмяняла золата на грошы, забраніравала месца ў аднаго са шматлікіх перавозчыкаў. Расія, Латвія, Літва, Польшча. На расійскай мяжы схлусіла, што едзе ў Еўропу працаваць.

Пасялілася ў Луцку ў кватэры далёкай сваячкі, якая з'ехала. Спачатку сядзела разгубленая, а потым выпадкова знайшла працу па сэрцы — стала кіраўніцай гуртка па вязанні ў Цэнтры дзіцячай і юнацкай творчасці. Праца адцягвала ад думак і ўспамінаў, Алена нарэшце пачала спаць.

Цяпер Алена — сябра Грамадскай арганізацыі жанчын-перасяленак, ходзіць на курсы англійскай і атрымлівае другую адукацыю — вывучае псіхалогію ў Рэлакіраваным Марыупальскім універсітэце. Да яе прыехаў самы малодшы сын, ужо студэнт першага курса. Каб быць ўтрох, як дома ў Нікольскім, не хапала толькі Галіны.

Алена ўвесь час шукала шляхі, як вывезці маму з акупацыі. Ехаць з перавозчыкамі, якія гарантавалі толькі месца ў бусіку і ніякай падтрымкі ў шляху, Галіна не магла — занадта слабая. Ды і грошай на гэта — тысячу еўра — сям'я не мела. Сын суправаджаць яе адмовіўся, ды яшчэ і сам не хацеў выязджаць.

Дзярждэп: Расія выкарыстоўвае гвалт супраць украінцаў як інструмент вайны

Алена пачала пісаць валанцёрам — але тыя нават не адказвалі. Дзяніс — адзіны, хто адгукнуўся. Як ні страшна было аддаваць маму ў чужыя рукі, іншага варыянту Алена не мела. Планаванне заняло чатыры месяцы — трэба было дамовіцца з кіроўцамі і знайсці зручны час для валанцёраў, якія дапамагаюць і прадастаўляюць сваё жыллё напрацягу ўсяго шляху.

Ёсць два варыянты выратавання. Першы — праз Расію. Кіроўцы Дзяніса вязуць людзей з Марыупаля ў Растоў, там купляюць ім квіткі на цягнік і расійскія сім-карты. Людзі едуць у Белгарад або Варонеж, там іх чакае пешы пераход праз мяжу з Сумскай вобласцю. Ісці там — тры кіламетры. Гэта самы кароткі шлях.

Але Галіна занадта слабая для такой дарогі — таму для яе выбралі другі, больш доўгі варыянт: з Растова на спецыяльным аўто праз Расію ў Беларусь, затым у Брэст і на «хуткай» перасекчы мяжу з Валынскай вобласцю.

Галіна

— Калі шчыра, я ўжо была не ўпэўненая, што калі-небудзь яшчэ яе ўбачу, — кажа Алена, і голас яе дрыжыць. — Мама плача па тэлефоне, кажа «Я цябе больш ніколі не ўбачу», а я ёй нічым не магу дапамагчы — і так мне шчымліва было!.. Я ёй кажу, што яна ў мяне герой, што яна ўсё вытрымае, каб нават не сумнявалася — а сама так баялася!..

Чым бліжэй да мяжы, тым больш Алена маўчыць. Час ад часу ўрыўкамі распавядае пра сябе і маму ці захоплена кажа пра Валынь. З Луцка ў Ковель, далей да Ратнага: у сёлах вішнёвыя садкі, анамальна рана заквітнелыя, — а паміж імі ўздоўж дарогі лесу, якімі Алена не можа надыхацца.

А 10.40, калі мы ўжо на месцы, Дзянісу пішуць, што беларускія памежнікі прапусцілі «хуткую» з Берасця ў нейтральную зону.

Чаму Украіна ігнаруе беларускія дэмакратычныя сілы?

Мяжа быцам замерла. Побач — стэла з назвай блізкага сяла, некалькі кафэ і магазінаў, закінутая запраўка і аўтобусны прыпынак з сіняй савецкай мазаікай. Каля адзінай крамы круцяцца чацвёра ўкормленых сабачак, а ў валанцёрскім пункце «Плурытон» перад паліцамі з некалькімі пакетамі локшыны хуткага прыгатавання сумуе адміністратарка.

Алена выходзіць з бусіка і падыходзіць так блізка да мяжы, як толькі можна. Абапіраецца на бетонны блок. Яна глядзіць у бок, адкуль прыедзе яе мама. Сціскае рукі ў сэрца. Некалькі хвілін таму Назар напісаў, што будзе мець з заўтрашняга дня адпачынак на два тыдні — яны ўсе будуць разам.

— Яшчэ трошачкі, — падбадзёрвальна падыходзіць да Алены Дзяніс. Ён увесь час правярае паведамленне, ці ўсё ў парадку з Галінай.

Пяць дзён, пакуль Галіна ў дарозе, Алене здаліся вечнасцю. Гэтыя апошнія 13 хвілін, пакуль беларуская «хуткая» стаіць у нейтральнай зоне — накшталт гады. Нарэшце Дзяніс кажа:

— Ужо ў нас, — гэта значыць, што жанчын у нейтральнай зоне перасадзілі ва ўкраінскую «хуткую».

Наперадзе — праверка дакументаў. Таму Алена яшчэ не вырашаецца радавацца. Збянтэжаная, не адрываючы погляду ад белай машыны «хуткуй», у якую зазіраюць памежнікі, распавядае:

Пакуль яна па тэлефоне пацвярджае памежнікам даныя мамы, да Дзяніса падыходзіць занепакоены кіроўца «хуткай»:

— Галіне трэба будзе перакусіць. Нічога не есць, не п'е пяты дзень і плача. Кажа салдаціку: «я памерці хачу, застрэль мяне», — і ўсё, — разводзіць ён рукамі і паварочваецца да памежнікаў.

У 11: 45 «хуткая» нарэшце заязджае на тэрыторыю Украіны. Алена кідаецца да машыны:

— Мамулечка! Ты змагла, мамулечка мая любімая!

Галіны ў «хуткай» не відаць — маленькая, сухонькая і слабая, яна аж губляецца ў коўдрах. Алена ўпершыню за паўтара года абдымае яе — і абедзьве пачынаюць плакаць.

— Усё, мамулечка, ужо ўсё, — гладзіць Алена яе па галаве, усхліпваючы.

— З прыездам вас! — зазірае Дзяніс у машыну. — Усё нармальна, не ўздумайце паміраць! Мы хіба так вас везлі, каб вы кудысьці ад нас сабраліся?!

— Я так спалохалася... — ледзь чуваць шэпча Галіна.

«Хуткая» давязе іх да дома. Дзяніс ідзе да бусіка, аджартоўваецца з Сашам і плача, не здымаючы цёмных ачкоў. Садзіцца, апускае шкло — закурвае.

Два гады таму ён планаваў амаль гэтак жа сустракаць сваіх бацькоў у Запарожжы.

«Вывезем!»

Дзяніс нарадзіўся і вырас у Марыупалі. Працаваў на мясцовым тэлебачанні, вёў музычныя фестывалі — словам, быў лакальнай знакамітасцю. Калі ў 2017-м здалося, што ўсе мясцовыя мары ажыццявіў, пераехаў у Кіеў, дзе працягнуў працаваць на тэлебачанні.

Калі пачалося поўнамаштабнае ўварванне, Дзяніса запрасілі ў пул вядучых адзінага тэлемарафона, але ён адмовіўся — трэба было вывозіць жонку з трохгадовай дачкой да мяжы і выцягваць бацькоў з Марыупаля. Сувязі з імі не было.

Так у пачатку сакавіка Дзяніс пасяліўся ў Запарожжы, якое стала адным з цэнтральных гарадоў, у якія беглі людзі з акупаванага Надазовья. Пачаў разведваць маршруты, пісаў пра іх на сваёй Instagram-старонцы, пасля стварыў групу для каардынацыі эвакуацыі. Вакол яго аб'ядналіся кіроўцы, людзі скідалі грошы. У аўтапарку Дзяніс плаціў кіроўцам за карыстанне іх транспартам — 20 тысяч грыўняў у месяц, 5 тысяч долараў закладу на выпадак, калі транспарт не вернецца.

Нягледзячы на гэта, людзі далучаліся. Саша, які цяпер адказвае за эвакуацыю жывёл, сам выехаў з акупаванага Марыупаля, а Сяргей, які каардынуе кірунак гуманітарнай дапамогі, хацеў ехаць у горад на ровары за мамай. З абодвума старымі знаёмымі Дзяніс сустрэўся на паркоўцы «Эпіцэнтра» ў Запарожжы, куды прыязджалі людзі з акупацыі. Цяпер яны ўтрох — асноўная каманда «вывезем!».

Злачынствы супраць тых, хто не можа за сябе пастаяць. Як Расія знішчае ўкраінскую прыроду

Грамадская арганізацыя мае склады ў Запарожжы і Чаркасах, дапамагае прыфрантавым суполкам, перасяленцам, мае гранты для працы на падкантрольнай тэрыторыі — і пасля перапынку працягвае эвакуацыю з акупацыі. Усяго за два гады праз каманду прайшло каля 30 чалавек — каардынатары, валанцёры, кіроўцы. Не пра ўсіх Дзяніс хоча ўспамінаць.

Напрыклад, адзін кіроўца паехаў у Бярдзянск, напіўся там і пакінуў аўтобус мясцовым нарказалежным, якіх Дзяніс потым выманіў у Запарожжы, каб забраць транспарт. А другі меў інваліднасць і хлусіў, што атрымаў яе падчас баёў за Данецкі аэрапорт — а сам браў з людзей грошы за эвакуацыю. Галоўны прынцып працы Дзяніса і каманды — вывозіць бясплатна. Урэшце той мужчына трапіў «на падвал» да акупантаў, калі ганяў аўто з акупацыі — выжыў, выйшаў на волю.

«Маё жыццё — кіно», — падсмейваецца Дзяніс, распавядаючы.

У гэтым кіно ёсць тыя, хто заўсёды за кадрам, — дзеля іх жа бяспекі. Цяпер Дзяніс мае актыўных кіроўцаў у Марыупалі, якія возяць людзей у Растоў, кіроўцу, які можа вывозіць жывёл, і яшчэ некалькі запасных кантактаў. Нягледзячы на заявы Расіі аб далучэнні Данецкай вобласці, расійска-ўкраінская мяжа нікуды не знікла. Тых, хто спрабуе з'ехаць, старанна правяраюць, гадзінамі трымаюць на прапускным пункце непадалёк Новоазоўска, аднаўляюць выдаленыя чаты і кэш ў Telegram.

Падазроныя і тыя, хто мае ўкраінскі пашпарт, і тыя, хто маюць новы расійскі. Спачатку правяраюць памежнікі, калі ёсць пытанні — супрацоўнікі ФСБ. Праз мяжу могуць і не прапусціць — напрыклад, мужчыну, які быў у палоне. Яго звольнілі не па абмене, і праз мяжу прапусцілі толькі з другой спробы. Потым за кіроўцай, што везла яго ў Растоў, па Марыупалі некалькі дзён ездзіла чорнае аўто — намякалі, каб спыніла дапамагаць. Каб не было пагрозы для кіроўцаў і валанцёраў, перад кожнай эвакуацыяй Дзяніс сам мае зносіны з жадаючымі з'ехаць і просіць сумленна расказаць пра ўсе шкілеты ў шафе. Таксама ён правярае акаўнты ў сацсетках і разбіраецца ў сапраўднай прычыне для выезду — сапраўды чалавек хоча эвакуявацца ці проста едзе па выплаце або на закупкі і потым вернецца. Такіх Дзяніс не эвакуіруе.

Хронікі рэпрэсій. Украінца вінавацяць у «распальванні варожасці» за каментары пра акупантаў

З восені 2023 года «вывезем!» зноў ратуе людзей з акупацыі, але публічна пра гэта заявілі толькі ў сакавіку 2024-га — маўчалі, пакуль канчаткова не праверылі шлях, якім удаецца вярнуць ад 20 да 100 чалавек штомесяц. Па назіраннях Дзяніса, штодня праз прапускны пункт на Сумшчыне на вольную тэрыторыю Украіны вяртаецца ад 50 да 100 чалавек.

Дзяніс не лічыць, колькіх ён дапамог вывезці за два гады, — кажа, можа, тысяч сем. Дагэтуль захоўвае «лісты жыцця» з імёнамі і адрасамі ў Марыупалі, налепкі «людзі», падробленыя дакументы для расіян з пачатку эвакуацыі. У першыя месяцы ён таксама каардынаваў тых, хто вывозіў на ўласных легкавых аўто, — кажа, так з акупацыі ўдалося выратаваць каля 10-12 тысяч чалавек, але ён не лічыць гэта сваёй заслугай. Цяпер яшчэ складаней назваць дакладную лічбу эвакуяваных, таму што Дзяніс на некаторых этапах падключаецца да эвакуацыі партнёраў — і гэтак жа робяць для яго яны.

Распавядае, што цяпер выязджаюць або застаюцца па розных прычынах. Не ўсе, хто жыве ў акупацыі, падтрымліваюць яе. Хтосьці — пераважна людзі старэйшага ўзросту — проста не хочуць пакідаць дом. Хтосьці баіцца расповедаў расіян, што астатнюю тэрыторыю Украіны таксама захопяць. Кагосьці палохае перспектыва зноў апынуцца пад абстрэлам.

Арганізацыя мае два правілы: эвакуацыя цалкам бясплатная — і толькі ва Украіну:

«Наш асабісты прынцып — мы вяртаем людзей ва Украіну, мы стараемся траціць свой абмежаваны рэсурс менавіта на гэта. Мы ж і самі ва Украіне. Таму калі просяць, напрыклад, вывезці тату ў Германію, я тлумачу, што мы гэтым не займаемся, і раю правераных партнёраў».

Каб гэта ўсё каардынаваць, ён не ідзе на стабільную працу — большую частку часу адымае «вывезем!». У Кіеве праводзіць некалькі дзён на тыдзень, у іншы час — ездзіць у абшчыны з эвакуіраванымі, у прыфрантавыя вёскі, на мяжу. Кажа, што стаў больш агрэсіўным дома, нецярплівым — яму гэта не даспадобы. І ўсё ж называе сябе цяпер чалавекам менш псіхічна здаровым — але больш шчаслівым. Яго вялікае шчасце цяпер — быць карысным.

Я так і не паехаў у акупаваны Марыупаль — у кожным аўтобусе была распіска на маё імя, і кіроўцам на блокпастах сказалі, што калі я прыеду, мне адрэжуць яйкі. З аднаго боку, хацелася дапамагчы, вярнуць 120 чалавек адным рэйсам, а з другога — гэта было б «чувак, едзь забі сябе».

Я хацеў бы ўбачыць Марыупаль такім — і захаваць у памяці. Я не хацеў бы, каб аслабеў эмацыйны стан вясны 2022-га. Мой горад выратавалі, і я не забуду гэта да канца сваіх дзён, і дачцэ буду пра гэта распавядаць. Для гэтага, магчыма, я хацеў бы там пабываць. Для ўсяго астатняга — хай застаецца, як ва ўспамінах з дзяцінства.

Калі ўсё было вялікае і яркае, а бацькі — яшчэ маладыя. Мора. Тата браў дзядулінага «масквіча», тэнт — і мы ехалі за горад, як раз у бок Новаазоўска, таму што ў Марыупалі мора было бруднаватае. І побач былі бакаі — яны ўтварыліся, калі для будаўніцтва «Азоўсталі» выкапалі вялікія масівы пяску і туды зацякла марская вада. Мора было па калена — а там можна было аж нырцаць. Мы з бацькамі ездзілі туды на базу адпачынку — жылі ў невялікіх хатках, у 5 раніцы з татам на лодцы выплывалі лавіць бычка. Ён лавіўся там нават не на вуду, а на закідушку — простую леску без палачкі. Закідваеш — і ўжо праз хвіліну бычок. Больш за мяне радаваліся толькі мама і сястра, якім потым трэба было тую рыбу чысціць і гатаваць.

А тое, якім Марыупаль зрабілі расіяне, я дагэтуль не ўяўляю. Нават прапусціўшы праз сябе гісторыі ўсіх вывезеных, гора, боль — я ўсё яшчэ не разумею маштабы.

Дома

Калі «хуткая» спыняецца каля дома Алены, Галіна ўжо больш у свядомасці. Малодшы ўнук забірае пакеты і котку. Алена і Дзяніс вядуць Галіну пад рукі. Яна ледзь перастаўляе ногі, але набіраецца сілы сказаць:

— Я так баялася, так баялася... На мяжы думала, што гэта мяне забіраюць у палон і хацела памерці... А ён мне кажа:«Я тут не для таго — колькі даў Бог, столькі і будзеце жыць».

Алена супакойвае яе, але ўсё яшчэ напружана і са страхам глядзіць на шматпавярхоўку — яе кватэра на сёмым паверсе, і маме прыйдзецца падняцца палову паверха да ліфта. Дома яна трэніравалася, але ці вытрымае гэтыя крокі цяпер — ніхто не ўпэўнены.

— Мамулічка, ты малайчына, ты ў мяне герой, — падводзіць яе Алена да пад'езда.

— Ты ўсё вытрымаеш, — узбіраецца яна на першую прыступку.

— Яшчэ трошкі, — дадае.

Галіна робіць кволыя крокі, трымаючыся за Дзяніса, але ледзь чутна кажа:

— Мы дойдзем.

І толькі ў ліфце Алена быццам распружыньваецца, пачынае плакаць, абдымае Галіну, гладзіць па  валасах, зацалоўвае яе.

У Кіеў Дзяніс вяртаецца са звязаным кручком анёлам, рудым і кучаравым. Дорачы, Алена не прызналася — але яна звязала менавіта яго.