Ганна Севярынец пра рэпрэсіі: Шмат хто гаўкаў на Купалу — не таму, што ненавідзеў, але думаў такім чынам сябе абараніць

Ганна Севярынец і Сяргей Будкін паразважалі на mediaiq.by пра расстраляных паэтаў і цяперашніх рэпрэсаваных беларусаў.

Якая сувязь паміж намі і расстралянымі 84 гады таму беларускімі паэтамі? Як і навошта сёння СМІ пісаць пра культуру? Як факт гісторыі літаратуры зрабіць здабыткам нацыі і якая тут роля медыя? Паразмаўлялі пра гэта з даследчыцай, настаўніцай, пісьменніцай Ганнай Севярынец і арт-менеджарам і кіраўніком Беларускай Рады Культуры Сяргеем Будкіным.

29 кастрычніка 1937 у адну ноч расстралялі каля 130 прадстаўнікоў гуманітарнай і тэхнічнай інтэлігенцыі. Расстрэлы былі прымеркаваныя да 30-годдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі. Сярод забітых — маладыя беларускія пісьменнікі: Алесь Дудар, Міхась Чарот, Юры Таўбін, Тодар Кляшторны, Міхась Зарэцкі, Юрка Лявонны, Анатоль Вольны, Валер Маракоў і іншыя.

У 2017-м да 80-й гадавіны расстрэлаў беларускія дзеячы культуры зладзілі шырокую медыйную і грамадскую кампанію па вяртанні памяці пра знішчаных паэтаў. Сяргей Будкін ініцыяваў праект «(Не)расстраляныя». У яго межах беларускія музыкі запісалі песні на вершы паэтаў, а даследчыкі літаратуры прачыталі шэраг публічных лекцый. Ганна Севярынец распачала даследаванне рэпрэсаванай беларускай літаратуры, выступала з гэтай тэмай у СМІ і адукацыйных праектах. У 2017 годзе ўклала кнігі пра Алеся Дудара і Уладзіміра Дубоўку, у 2019-м — выпусціла гістарычны раман «Гасцініца “Бельгія”», галоўныя героі якога — беларускія пісьменнікі 20-х гадоў ХХ стагоддзя. У Музеі Янкі Купалы прайшла выстава «Страчаныя абліччы».

Менавіта ў 2017-м актывіст Зміцер Дашкевіч заклаў традыцыю 29 кастрычніка ладзіць вялікі канцэрт-рэквіем у Курапатах. Традыцыя перапынілася ў гэтым годзе. 

«Наш праект удыхнуў жыццё, якое дазволіла зрушыць мёртвую пліту абыякавасці медыя»

— З чаго пачалася і як пашыралася медыйная кампанія «(Не)расстраляныя»?

Сяргей Будкін: — У 2017 годзе разам склаліся намаганні асобных людзей, якія не дамаўляліся паміж сабой. Каманда партала TuzinFM рабіла праект «(Не)расстраляныя», Зміцер Дашкевіч — імпрэзу ў Курапатах, паралельна Ганна Севярынец пачынала адукацыйны праект.

Мы выступілі ініцыятарамі шматлікіх публікацый аб праекце «(Не)расстраляныя». Журналісты, як правіла, не бачаць патэнцыялу ў гэтай тэме. Сярод медыя быў агульны настрой прыцішанай павагі, выходзілі публікацыі кшталту «гэты дзень у гісторыі».

Гэта быў мой боль і мой клопат пераканаць, што тэме «расстралянай» літаратуры, увогуле культуры варта даць месца не ў «падвале».

Наша мэта была не проста вярнуць імёны рэпрэсаваных літаратараў, арганізаваць даніну памяці, а актуалізаваць пісьменнікаў часоў беларусізацыі ў сучасным кантэксце. Падаць падзею праз канкрэтных персон, расстраляных у тую ноч. Жыццё, якое ўдыхнуў наш праект, дазволіла зрушыць мёртвую пліту абыякавасці медыя, яны сталі адгукацца больш цёпла. Калі я ўбачыў тэматычныя публікацыі ў «Камсамольскай праўдзе», што раней было цяжка ўявіць, на «Анлайнеры», то зразумеў, што нарэшце пачаўся рух.

У 2017 годзе мы сталі краўдфандзіць на кнігу «(Не)расстраляныя». Трэба было ледзь не кожны дзень рознымі сродкамі нагадваць пра гэта аўдыторыі. СМІ з вялікай неахвотай да гэтага ставіліся. Вялікую справу зрабіла супраца з зоркамі: музыкамі, якія запісвалі свае песні на вершы забітых 29 кастрычніка 1937-га паэтаў, пісьменнікамі і даследчыкамі, што ў кнігарні «Логвінаў» з верасня чыталі лекцыі пра паэтаў. Мы былі сведкамі нараджэння новых музычных твораў. Іх суаўтарамі сталі людзі, якіх ужо даўно закапалі і нібыта забылі. У паэтаў з’явіліся ўласныя старонкі ў Facebook, яны «дзяліліся» сваімі вершамі, фотаздымкамі, «лайкалі» і «рэпосцілі» адзін аднаго.

Калі мы распачыналі праект «(Не)расстраляныя», немагчыма было ўявіць, што вядомыя музыкі і пісьменнікі, якія бралі ў ім удзел, праз некалькі год самі стануць мэтай дзяржаўнага пераследу, будуць ратавацца ад рэпрэсій, ім будзе пагражаць турэмны тэрмін ці «хімія».

Спадарыня Ганна проста па канонах шоу-бізнесу раскруціла асобу Алеся Дудара: ён стаў сучасным героем, чалавекам, якога хочацца даследаваць, чытаць, цытаваць, хочацца зняць пра яго кіно. «Сіл няма такіх, каб нас перадушыць» — актуальная сёння цытата з верша Дудара.

Твары расстраляных паэтаў мала хто ведаў, акрамя літаратуразнаўцаў, таму вельмі істотна было распаўсюдзіць іх якасныя фотаздымкі. Абсалютна фантастычнае рашэнне вынайшаў адукацыйны партал wir.by — ажывіў фотаздымкі паэтаў. Цяпер яны рухаюцца, усміхаюцца нам. Катарсіс.

У 2019-м СМІ ахвотней адгукаліся на тэму «расстралянай» літаратуры дзякуючы супрацы Змітра Дашкевіча з медыяперсонамі. Пазнавальныя медыяперсоны, якія самі для сябе адкрылі ці пераадкрылі паэтаў 20-х гадоў ХХ-га стагоддзя, дзяліліся гэтым адкрыццём са сваёй аўдыторыяй. Гэта таксама спадабалася СМІ. Акцыі маюць большы розгалас, калі да іх далучаюцца вядомыя персоны.

Ганна Севярынец: — Калі правільна падабраць словы, інструменты і дазіроўку, тэма рэпрэсій у беларускай культуры заўсёды знаходзіць эмацыйны водгук у аўдыторыі.

Галоўнае — не ператварыць гэтую тэму ў глянец, помнік, мем, кшталту буслоў, васількоў, «матчынай мовы».

Самы прыгожы альбо кранальны факт гісторыі ці агульнага культурнага коду можна пхаць да месца і без месца, і ён ператвараецца ў штамп. Дык вось штампаў не трэба. Пакуль гэта жывое, яно ўздзейнічае. 

«Курапаты — Акрэсціна: ніколі зноў» 

— Як склалася медыйная гісторыя даты 29 кастрычніка 1937 года?

Ганна: — Выбар гэтай даты адбыўся нібыта сам па сабе. У 1988 годзе ў газеце «Літаратура і мастацтва» выйшаў артыкул Зянона Пазняка і Яўгена Шмыгалёва «Курапаты — дарога смерці», які распавёў людзям пра факт масавых растрэлаў у Курапатах у 1937-м і пазней.

У 1990-х даследчык, журналіст, пісьменнік Леанід Маракоў, пляменнік расстралянага паэта Валера Маракова, вярнуў з нябыту дату 29 кастрычніка 1937. У час, калі гэта было магчыма, Маракоў працаваў з архівамі КДБ. Да Маракова мы не ведалі дакладных дат, калі загінулі паэты. У літаратурных даведніках пачатку 90-х яшчэ пазначаны выдуманыя даты смерці.

На адзін перыяд прыпала адкрыццё факту расстрэлаў у Курапатах і жахлівай гісторыі масавага расстрэлу інтэлігенцыі 29 кастрычніка 1937 — культурнікаў, службоўцаў, навукоўцаў і паэтаў. Настолькі ідэальна супалі ўсе акалічнасці, што дата 29 кастрычніка вымагала медыйнасці, такі канцэпт не мог не вырасці.

— Ці выйшла «Ноч расстраляных паэтаў» па-за межы літаратуры?

Ганна: — Так. Гэта здарылася падчас акцыі 21 жніўня 2020 «Курапаты — Акрэсціна: ніколі зноў», калі жывы ланцуг пакаяння стаяў ад Курапатаў да Акрэсціна. У 2020 годзе перад вечарам памяці «Ноч паэтаў» у Курапатах, які арганізоўваў Зміцер Дашкевіч, была канцэптуальна пастаўлена задача далучыць да мерапрыемства не зорак мастацтва, а звычайных людзей — медыкаў, студэнтаў, спартоўцаў, настаўнікаў. Мне падаецца, якраз у гэты момант «Ноч расстраляных паэтаў» выйшла за межы факту гісторыі літаратуры. 

Сяргей: — З адкрыццём даты масавых расстрэлаў была закладзена памылка ўспрымання. 29 кастрычніка першапачаткова мусіла быць не падзеяй, якую разглядае вузкае кола літаратуразнаўцаў, а трагічнай датай для ўсіх беларусаў. На хвалі інтарэсу ў пачатку 90-х працэс разгортваўся натуральным чынам, потым сышоў ў маргінэс. На дзяржаўным узроўні злачынствы не былі прызнаны і асуджаны, не былі належным чынам асэнсаваны, людзі не лічылі гэта нечым важным для сябе.

У 1990-х тэма рэпрэсій прысутнічала ў дзяржаўных СМІ, сёння з ёй працуюць толькі недзяржаўныя. На ўзроўні дзяржавы гэта тэма цалкам ігнаруецца і лічыцца наогул варожай. Галоўная асаблівасць публічнай і медыйнай падачы — большая персаналізацыя ў наш час, чым на зломе 80-х і 90-х.

Канчаткова «Ноч расстраляных паэтаў» перастала належыць толькі літаратуры, калі падчас рэпрэсій 2020—2021 гадоў актуалізаваліся падзеі 1937 года.

Ганна: — Мне падаецца, тагачасныя культурныя эліты апынуліся ў становішчы, калі моцна мянялася інфармацыйная прастора, яна ўжо вымагала новых інструментаў і падыходаў — а адкуль іх было ўзяць? Трэба было дачакацца, пакуль вырастуць людзі, для якіх новая медыйная прастора стала натуральнай. 

«Размову сваякоў ахвяры і карніка рабочыя б абмяркоўвалі ў курылках»

— Як медыякампанія да «Ночы расстраляных паэтаў» паўплывала на медыя і грамадства?

Ганна: — Традыцыйна з тэмай рэпрэсій працуюць «Наша Ніва», «Белс*т», Euroradio, «Радыё Свабода», T*T.BY (матэрыялы «Белс*т» і T*T.BY прызнаныя экстрэмісцкімі ў Беларусі. — Media IQ). Увесь час суправаджае праект «(Не)расстраляныя» выданне «Новы Час» і яго журналістка Дыяна Серадзюк. У гэтым годзе на «Новым Часе» выходзяць артыкулы паэткі Крысціны Бандурынай — біяграфічнае пераасэнсаванне лёсаў паэтаў. 

Раней дзяржаўная газета «СБ. Беларусь сегодня» размяшчала на сваім сайце артыкулы Людмілы Рублеўскай. Іх можна пачытаць і сёння. Газета «Звязда» таксама ўзгадвала пра рэпрэсаваных пісьменнікаў.

У гэтым годзе «Ноч расстраляных паэтаў» успрымаецца як чарговае заданне. Мне пішуць журналісты, просяць даць каментар да даты, якая ўнесена ў каляндарны план. Было некалькі інтэрв’ю на Euroradio. Гэта рэпарцёрскі водгук на тое, што адбываецца. А так гэтая тэма зараз існуе не столькі ў медыя, колькі — і найперш — унутры грамадзянскай супольнасці і сацыяльных сетках.

Сяргей: — Медыя маглі б выступаць як умоўны калектыўны псіхатэрапеўт. Не проста паведамляць, але і ставіць пытанні, прымушаць размаўляць. У сувязі з сучаснымі рэпрэсіямі будзе цікава дыскусія на тэму ахвяры і кáта, як нам з імі быць. Гэтую дыскусію ў 2007 годзе распачаў Леанід Маракоў, калі выпусціў кнігу «Ахвяры і карнікі». У ёй даследчык называе прозвішчы выканаўцаў прысудаў — такая друкаваная версія 1937 года Telegram-канала «Карат*ли Беларуси» (прызнаны экстрэмісцкім у Беларусі. — Media IQ). Варта даць нашчадкам абодвух бакоў магчымасць выгаварыцца пра тое, пра што яны ніколі публічна не казалі, але што відавочна сядзела ў сем’ях і адных, і другіх. Размову сваякоў ахвяры і карніка рабочыя б абмяркоўвалі ў курылках, калі выйсці на такую аўдыторыю.

«Радыё Свабода» апублікавала фантастычнае інтэрв’ю Аляксандры Дынько з унукамі Міхася Зарэцкага. На той мірны час яны баяліся распавядаць пра сваю сямейную трагедыю. Леанід Маракоў казаў, што і ў яго сям’і рэпрэсіі не абмяркоўвалі.

Таму задача медыя ў тым, каб арганізаваць калектыўную рэфлексію, ініцыяваць дыскусіі, выступіць у ролі псіхатэрапеўта. Гэта дапаможа грамадству справіцца з траўмай. 

«Сучасным медыя важна звяртацца да каранёў беларускай журналістыкі»

— Як сёння СМІ пісаць пра культуру?

Сяргей: — Вы закранулі балючыя струны душы. Усе мае 20 год актыўнай працы кіраўнікі медыя, калі чуюць пра культуру, моршчацца, што гэта не чытаюць.

Беларускія сілавікі відавочна выхоўваліся не на культурных здабытках свайго народа. Наперадзе ў нас вялікая праца з тым, як быць з людзьмі, якія ўдзельнічалі ў рэпрэсіях ці проста маўчалі і саўдзельнічалі. Ключ да разумення — арт-праекты, фільмы, выставы, спектаклі. У культуры адбіваецца рэчаіснасць. Трагедыя якраз у тым, што зараз фактычна накладзена забарона на рэфлексію і палеміку праз культурны твор.

Я заўважаю, што ўсе любяць пісаць на гарачыя тэмы з удзелам вядомых людзей, але ж СМІ не адкрываюць новыя імёны ў мастацтве, музыцы, наогул у культуры. Такое адчуванне, што пасля Вольскага больш не нарадзіўся на беларускай зямлі той, хто ўмее спяваць на злобу дня.

Заклік да медыя адзіны: не забываць, што культура — ключ да разумення сусвету.

Ганна: — Адкрыццё новых імёнаў, СМІ як месца для дыскусій — гэта ўсё было ў першай «Нашай Ніве», 1907 года нараджэння. Гэта была адзіная кузня культурных кадраў. У 1925—29 гадах газета «Савецкая Беларусь» пад рэдакцыяй Міхася Чарота (Ганна Севярынец зараз піша кнігу пра гэта. — Media IQ) была пляцоўкай, з якой выходзілі дудары, музыкі, спевакі оперы, танцоры балета. Дзве паласы газеты аддавалі камуністычнай партыі, дзве — беларускай культуры.

Сучасным медыя таксама важна не толькі спрыяць таму, каб грамадства звярталася да сваіх каранёў, але і самім звяртацца да каранёў беларускай журналістыкі, якая сто год таму ўсё гэта ўжо праходзіла і выпрацавала шмат рэцэптаў. У гісторыі 20-х гадоў мінулага стагоддзя мы мусім спасцігаць не толькі рэпрэсіі, але і досвед, калі людзі будавалі сваю краіну з 1925 па 1928. Да таго, што яны зрабілі і вынайшлі цягам беларусізацыі. 

— Ці паўплывалі медыякампаніі, прысвечаныя «Ночы расстраляных паэтаў», на тое, як пра цяперашнія рэпрэсіі пішуць журналісты?

Ганна: — Безумоўна. Таму сведкі — сайт «Август 2020» і іншыя праекты, для якіх журналісты збіраюць, напрыклад, гісторыі людзей, што сядзелі ў адной камеры. Агульнае, што я бачу ў матэрыялах СМІ пра расстраляных паэтаў і рэпрэсіі ў нашыя дні, — перакананне, што ў трагедыі мусіць быць твар, біяграфія, голас, тэрміналогія. СМІ падключаюць да тэмы як медыйных персон, так і звычайных людзей. Адсылку да 1937 года я лічу вельмі важнай таму, каб мы не перажывалі сучасныя рэпрэсіі як трагедыю, якая пачалася з нуля, памяталі пра незакрыты гештальт, разумелі, што гэта працяг гісторыі.  

— Як прэса ў 1930-я тлумачыла знікненне людзей?

Ганна: — Ніяк не тлумачыла. У 1930—31 гадах цягам разгрому па справе «Саюза вызвалення Беларусі» прэса яшчэ адчувала сваю патрэбу даваць справаздачу. Але ж кляймілі ўсіх агулам. У прэсе ні да 37-га, ні пасля не было ніякіх паведамленняў, што, умоўна, сёння прыведзены ў выкананне прысуд ці асуджаны канкрэтныя людзі. Яны проста знікалі. Заставалася толькі агульнае шэльмаванне «праклятых нацдэмаўцаў». Гэта было шырокае абавязковае шэльмаванне, бо калі ты гэтым займаешся, значыць, ты не такі. Таму, напрыклад, шмат хто гаўкаў на Купалу — не таму, што яго ненавідзеў, а таму, што думаў такім чынам сябе абараніць. 

— Сённяшняе шэльмаванне ў дзяржаўнай прэсе той жа прыроды?

Ганна: — Ой не, у 37-м такога не было.

Тут сучасная дзяржаўная прапаганда прадвінулася значна далей. Градус і якасць шэльмавання моцна перасягаюць лепшыя ўзоры 1937 года.

Тады сустракаліся выразы накшталт «злобнае ахвосце трацкісцкіх арганізацый». Але я не памятаю, каб у газетах чалавека мутузілі за знешнасць, крыўлялі прозвішчы, дапускалі нецэнзурныя словы. 

«Не ахоплены толькі Афрыка і Антарктыда»

— Якая «Ноч расстраляных паэтаў» чакае беларусаў у гэтым годзе?

Ганна: — У 2021-м гэта ўжо адназначна не толькі ўшанаванне памяці канкрэтных паэтаў, а падзея, якая мае сучасны нацыятворчы кантэкст. Будзе вялікі супольны праект дыяспар, а гэта значыць, што «Ноч расстраляных паэтаў» перастала быць проста гісторыяй літаратуры. Гэта ўжо адна з адпраўных кропак, каб будаваць беларускую ідэнтычнасць.

Сяргей: — Зміцер Дашкевіч вырашыў змяніць фармат. Нельга падстаўляць людзей, таму акцыі сышлі ў віртуальную прастору. Больш чым у 30 кропках свету пройдуць імпрэзы, прысвечаныя расстраляным паэтам. Гэтая падзея выйшла за межы беларускага сусвету.

Ганна: — Так, не ахоплены толькі Афрыка і Антарктыда. Я пабедавала — на віртуальнай мапе адразу відаць, дзе мы не дапроцоўваем.

Сяргей: — Я бачу, што расце колькасць зваротаў да старонак паэтаў у Facebook. Скарыстаюся магчымасцю і запрашу ахвочых заняцца адміністраваннем старонак: абіраць вершы паэтаў, фотаздымкі, матэрыялы і звяртацца да мяне.

Ганна: — Імпрэзы ў Беларусі пераходзяць у разрад вечарын, якія робяцца дзеля сябе і канкрэтнай супольнасці, а не дзеля грамадскага розгаласу. 29 кастрычніка ўсё стане вядома. Чалавек унутры сябе мусіць рабіць гэтую справу, не для медыя.

Марына Елістратава, Паліна Піткевіч, mediaiq.by