Мінскі рабочы 90 гадоў таму: «Жэрці няма чаго і свята ў галаву не лезе»

У рамках праекта «СССР: як гэта было на самой справе» «Салідарнасць» публікуе аўтарскі цыкл «нерадасныя савецкія святы». Частка першая.

У савецкай сістэме грамадзянін павінен быў усё жыццё даказваць сваю вернасць рэжыму. Для гэтага было прадумана мноства амаль рэлігійных рытуалаў, якія суправаджалі чалавека пажыццёва.
Упершыню з партрэтамі правадыроў і апавяданнямі пра самую лепшую на планеце краіну дзіця сутыкалася яшчэ ў яслях і дзіцячым садзе. Потым у школе ўступаў паслядоўна ў акцябраты, піянеры і камсамол. Потым хлопцаў чакала савецкая армія. Для кар’ернага росту было абавязковым уступленне ў партыю, для чаго прэтэндэнт павінен быў прайсці праверку ў якасці кандыдата ў члены.
Урачыста абстаўляліся і іншыя этапы сталення: атрыманне савецкага пашпарта, першы ўдзел у выбарах і іншыя. Многія з іх не толькі суправаджаліся адмысловымі рытуаламі, але і вымаўленнем урачыстай клятвы, абяцанні, прысягі.
Свая прысяга была ў піянера, камсамольца, вайскоўца. Прычым адмовіцца ад прыняцця гэтай клятвы было немагчыма. Такое прымусовае абавязацельства да вернасці. Потым чалавека заўсёды можна было не толькі пасарамаціць, маўляў, ты ж клятву даваў, але і падвесці да ваеннага трыбуналу за невыкананне вайсковай прысягі.
Падчас прыняцця прысягі супрацоўнікі паліторганаў (палітрукі, камісары) і адмысловых аддзелаў (асабісты) уважліва сачылі за прызыўнікамі.
2 мая 1932-ім га падчас чытання тэксту «чырвонай прысягі» чырвонаармеец 2 артпалка Уладзіміраў (беспартыйны, калгаснік, прызыву 1931 гады) «не жадаючы даваць урачыстага абяцання, тэксту прысягі не паўтараў».
Чырвонаармеец 40 кавполка Пятроўскі сказаў: «Мы паехалі прымаць прысягу ў той час, як дома галодныя сядзяць. А мы выехалі на плошчу ды пакрычалі ўра. Якая ад гэтага толькі карысць?».
Чырвонаармеец з сераднякоў таго ж года прызыву прадэманстраваў выдатнае веданне наступстваў парушэння прысягі: «Раней была прысяга, а цяпер урачыстае абяцанне, а паміж імі ніякай розніцы няма. Толькі раней было — ды пакарае мяне Пан Бог, а цяпер „рука рэвалюцыйнага закона“. А рука рэвалюцыйнага закона адразу возьме, і пікнуць не паспееш».
Стадыя ўступлення ў камсамол мела патрэбу ў паруцы старэйшых таварышаў, якія, калі што не так, адказвалі за свайго пратэжэ. Напрыклад, кандыдату ў ВЛКСМ патрэбна была рэкамендацыя камуніста або двух камсамольцаў са стажам не менш за дзесяць месяцаў.
Акрамя абавязковага для ўсіх дзяцей уступлення ў акцябраты, усе астатнія стадыі прысвячэння мелі на ўвазе, што на гэтую стадыю пераходзяць толькі самыя годныя. На самай справе, акцябраты і піянерамі аўтаматычна станавіліся амаль 100% школьнікаў. За нявартыя ўчынкі чалавека маглі выключыць з піянераў, камсамола ці партыі. Як правіла, суправаджалася гэта усеагульным вымовай на лінейках і партсходах.
Найважнейшай падставай пераходу на наступную стадыю ператварэння ў сапраўднага савецкага чалавека была вернасць ідэалам марксізму-ленінізму-сталінізму і камуністычнай партыі. Такімі ж абавязковымі былі членства грамадзян у розных грамадскіх і прафесійных арганізацыях: прафсаюзы, Саюз ваяўнічых бязбожнікаў, ОСАВИАХИМ (пасля ДТСААФ), МОПР, Чырвоны крыж і паўмесяц, ОСВОД...
Усе гэтыя «радасці», як і сяброўства ў ВЛКСМ ці КПСС, патрабавалі ад сябраў выплаты невялікіх, але штомесячных узносаў. За нявыплату выключалі.
Адмовіцца ад гэтых нібыта добраахвотнага членства было практычна немагчыма. Па сутнасці, толькі на самым нізе сацыяльнай лесвіцы (просты рабочы ці калгаснік) дарослы чалавек мог дазволіць сабе раскошу не быць камсамольцам, кандыдатам ці сябрам партыі. Пры гэтым камсамольская або партыйная ячэйка лічыла не толькі сваім правам, але і абавязкам кантраляваць не толькі грамадскае, але і асабістае жыццё сябра арганізацыі.
Усё гэта былі абавязковыя этапы трансфармацыі індывідуальнай асобы чалавека ў нейкага ідэалагічна правільную калектыўную жывёлу. Але ўсе гэтыя стадыі савецкай ініцыяцыі грамадзянін часцей праходзіў адзін раз у жыцці.
Але былі ў СССР асаблівыя дні, калі вернасць даказвалася не толькі масава і публічна, але і рэгулярна. Такімі былі выбары дэпутатаў у саветы ўсіх узроўняў, а самымі частымі — савецкія святы. Прычым, усе яны з добраахвотнага волевыяўлення ператварыліся ў абавязалаўку. Па сутнасці, у сапраўдную спецаперацыю спецслужбаў.
Пабудова сацыялізму і камунізму, вывядзенне чалавека новага тыпу меркавала, што і святкаваць ён будзе зусім іншыя даты. Не тыя, што чалавек «старога ўзору». Вядома, адназначна адпадалі святы рэлігійныя — з імі ішла актыўная барацьба. Аднак цалкам іх зжыць не ўдавалася, і на дапамогу прыйшла старая правераная методыка. Не забарона — замена і напаўненне новым зместам.
Калісьці так на месца язычніцкіх святаў прыйшлі хрысціянскія. Затым хрысціянскія святы трэба было замяніць савецкімі ці хаця б нерэлігійнымі. Так адбылося са зрушэннем Калядаў на Новы год, нават з захаваннем некаторых знакаў. Віфлеемская зорка цалкам арганічна была заменена зоркай савецкай, а само свята так і застаўся начным.
Вядомая ўсім нам сістэма дзяржаўных свят канца 80-х, амаль цалкам перайшла ў сучасную Беларусь, сфармавалася далёка не адразу. У першыя гады і дзесяцігоддзі савецкай улады шырока адзначаліся і некаторыя цяпер забытыя святы, многія з якіх нават былі непрацоўнымі — «чырвонымі днямі» календара.
Напрыклад, гадавіна «Крывавай нядзелі» (22 студзеня), дзень зрынання самадзяржаўя (12 сакавіка), дзень Парыжскай камуны (18 сакавіка), дзень піянерыі (19 мая), дзень нараджэння камсамола (29 кастрычніка), дзень канстытуцыі ( «сталінскай», з 1936 да 1976 г. — 5 снежня).
Сярод святаў былі і цалкам міфалагічныя, за якімі не стаяла ніякіх рэальных значных падзей. Накшталт «дня савецкай арміі» 23 лютага. Фактычна ў гэты дзень уцекачы ад немцаў бальшавікі прынялі найцяжэйшыя ўмовы капітуляцыі ў першай сусветнай вайне, вынікам якой стаў так званы «Брэсцкі мір». Такім чынам, сама падзея і яго святкаванне было перекручены з дакладнасцю да наадварот.
Былі прыдуманы і дзесяткі прафесійных святаў, накшталт дня настаўніка, будаўніка, міліцыі, ПДВ і іншых.
Асноўнымі савецкімі святамі, у якія праходзілі мітынгі, дэманстрацыі і парады, былі і тыя, .што адзначаюцца ў Беларусі сёння і не змянілі свой сэнс — 1 траўня і 7 лістапада. Пасля да іх дадаўся Дзень перамогі 9 траўня, а ў БССР — Дзень вызвалення 3 ліпеня.
Цікава, што святы, у якія паверылі працоўныя людзі першапачаткова адзначалі добраахвотна і шчыра, а ўжо ў канцы 20-х і, тым больш, у 30-х, сталі для іх амаль клопатам. А часам і лішнім падставай выказаць нязгоду з савецкай уладай.
Менавіта таму, а не толькі з-за вялікай колькасці нецвярозых, савецкія святы заўсёды былі днём падвышанай боегатоўнасці міліцыі і спецслужбаў.
На галоўныя святы ўскладалася адказная задача: прадэманстраваць усяму свету, што савецкая ўлада — гэта ўлада народная, і яна карыстаецца абсалютнай усенароднай падтрымкай. Таму адной з галоўных задач было забеспячэнне высокай яўкі на ўрачыстыя сходы, мітынгі, дэманстрацыі, парады.
Былі і такія экзатычныя і цяпер забытыя мерапрыемствы як паходневыя шэсці, якія праводзіліся ў пачатку 30-х гадоў 1 траўня. Зараз яны асацыююцца толькі з нацыстамі, а калісьці савецкія ідэолагі працавалі над забеспячэннем на паходневыя шэсця 100% яўкі.
Было гэта не так лёгка. Не толькі таму, што ўжо праз пятнаццаць гадоў савецкай улады людзі моцна расчараваліся ў самой ідэі сацыялізму, але і таму што ў 30-х гадах яны былі рэальна галоднымі.
Адной з самых частых прычын адмоў ад удзелу ў дэманстрацыі было: у нас няма хлеба, у нас няма сіл маршыраваць. Плюс у многіх папросту не было абутку.
Зараз у гэта складана паверыць, але пра гэта сведчаць тысячы доказаў, якія захаваліся ў справаздачах інфарматараў, якія паступалі з усіх канцоў СССР праз чэкістаў партыйнаму і дзяржаўнаму кіраўніцтву.
Так 2 лістапада 1931 года рабочыя арцелі «Чырвоны Металіст» Маршак у размове з калегамі сказаў: «Свята прыходзіць, а есці няма чаго. Раней былі мяса і рыба, а цяпер гэтага няма, а для таго, каб купіць на базары, то трэба атрымліваць не 130 рублёў, а больш. Раней за 10 рублёў на базары можна было атрымаць столькі прадуктаў, што хапіла б на вялікую сям’ю».
Працоўны фабрыкі «Усход» Шындэль казаў: «Дзе мы гэтых святаў, калі есці няма чаго і нічога не даюць, а людзі ходзяць у лапцях і яшчэ ганяюць на дэманстрацыі. Дзецям і тым нічога да свята не даюць».
Нават на такой адказнай рабоце, як пабудова новага Дома ўрада ў Мінску, слесар Зайцаў заявіў: «Лепш бы гэтыя грошы, што марнуюць на ўпрыгажэнні, ўжывалі б на шамоўку, а то людзі галадаюць і на свята нічога не даюць».
Чэкісты інфармавалі партыйнае кіраўніцтва пра атмасферу на мінскай цукерачнай фабрыцы «Камунарка»: «Сярод працоўных не адчуваецца святочнага настрою».
Працоўны карамельнага цэха Цыпкіна ў размове сказаў: «Святкуем ўсяго два свята ў год, але і тыя не даюць святкаваць. Прарывы ​​пакрываем, гонім, гонім, і ходзім галодныя і босыя, і, чорт яго ведае, калі ўжо палепшыцца становішча».
Іншы працоўны Шишкевич сказаў: «Свята то ідзе, але не адчуваецца, адно сарвалі, жэрці няма чаго і свята ў галаву не лезе, калі патрэба загрызае».