Як савецкі «Кракадзіл» перайшоў мяжу

Повязь часоў 03.12.2013

У сакавіку 1921 года ў Рызе была падпісана мірная дамова паміж савецкай Расіяй і Польшчай. Але фактычна гэтыя краіны знаходзіліся ў варожых адносінах, праявай якіх стала прапагандысцкая антыпольская кампанія ў савецкіх СМІ.

krokodil_pieriechodit_hranicu_oblozka_27_nomiera_za_1939_hod.jpg

«Кракадзіл пераходзіць мяжу». Вокладка 27-га нумару за 1939 год

Фашысцкая Польшча

У Савецкім Саюзе заходняя краіна-суседка прадстаўлялася як вялікая турма для заходніх беларусаў і ўкраінцаў. Акрамя гэтага, менавіта Польшча разглядалася як асноўны патэнцыйны праціўнік у будучай вайне. Антыпольскія плакаты, малюнкі і артыкулы тады можна было ўбачыць амаль у кожным нумары саюзных і рэспубліканскіх газет. Паводле падлікаў навукоўцаў, у 1920–1930-х гадах Польшча займала 6-е месца па колькасці карыкатур, прысвечаных ёй і апублікаваных у савецкім сатырычным часопісе «Кракадзіл».

Стральба па-снайперску. З часопіса «Кракадзіл»

У 1931 годзе ў Ленінградзе выйшаў з друку альбом малюнкаў «Карыкатура на службе абароны СССР», аўтарам якога быў славуты савецкі карыкатурыст Барыс Яфімаў. У прадмове да зборніку ёсць такая фраза: «Цвердалобы фашыст, у тым ліку і маньяк, нягледзячы на атрыманы ўрок, які марыць пра Польшчу ад мора да мора, сацыял-дрэнь (с.д.) (маецца на ўвазе сацыял-дэмакрат — І.М.), рымскі папа з яго крыжовым паходам, Чан-Кай-Шы з авантурай на КУЧД, французскія імперыялісты. Таварыш Яфімаў паказвае на банкруцтва іх палітыкі». Дастаецца ў прадмове і «нацыянал-фашысту» Раману Дмоўскаму, а таксама «пілсудчыкам» і іншым «панам».

Падрыхтоўка Польшчы да вайны з СССР

Што ж тычыцца непасрэдна малюнкаў, то Барыс Яфімаў прысвяціў цэлы раздзел пад назвай «Цуды на Вісле», у якім савецкія грамадзяне маглі знайсці сатырычныя выявы шматлікіх польскіх палітычных дзеячаў. Вялікую ўвагу савецкія карыкатурысты надавалі высмейванню збліжэння Польшчы з прыбалтыйскімі дзяржавамі, Румыніяй і Францыяй.

Значную працу вяла Вайскова-палітычная акадэмія РСЧА. У 1932 годзе там быў выдадзены зборнік матэрыялаў «Падрыхтоўка Польшчы да вайны з СССР і палітычная апрацоўка ў польскай арміі». У дадзенай працы былі прадстаўленыя перакладзеныя на рускую мову тэксты праграм тагачасных польскіх палітычных партый і матэрыялаў з перыядычнага друку. Вялікая ўвага надавалася таму, як палякі разглядалі праблему нацыянальных меншасцяў (у тым ліку беларусаў і ўкраінцаў), якія пражывалі на ўсходніх ускраінах Другой Рэчы Паспалітай.

Ляцяць польскія арлы

Акрамя ўласных прац, супрацоўнікі Акадэміі перакладалі і польскія публікацыі. Адной з такіх была кніга К. Зарэмбы «Што робіцца ў польскім войску», у якой, па меркаванні савецкіх ідэолагаў і прапагандыстаў, даваліся прыклады класавай барацьбы і тэрору «фашысцкага афіцэрства» ў Войску Польскім. Аўтары прадмовы да гэтага выдання (1932 год), у прыватнасці, пісалі: «Ва ўмовах, калі пад нагамі пілсудчыкаў гарыць глеба, калі прамысловы крызіс, пераплятаючыся з аграрным, абвастрыў усе супярэчнасці ў краіне, ва ўмовах нарастання рэвалюцыйнай сітуацыі польскі фашызм павінен асабліва моцна манеўраваць». У працы таксама адзначалася, што ў выпадку вайны з СССР польскае войска будзе прадстаўляць з сябе сур’ёзную сілу, таму гэтага праціўніка спецыялістам Чырвонай Арміі трэба вывучыць не толькі з вайсковага пункту гледжання, але і пад «класавым вуглом».

Граф Псякрэўскі

У міжваеннае дваццацігоддзе ў СССР выдаваліся прапагандысцкія літаратурныя творы, якія павінны былі паказаць савецкім грамадзянам, як цяжка жывецца працоўным і сялянам у «панскай» Польшчы. Напрыклад, у расказе «У польскім войску» аўтар акцэнтаваў увагу чытачоў на цяжкім жыцці жаўнераў Войска Польскага падчас польска-бальшавіцкай вайны 1920 года. Лейтматывам аповеду была думка пра тое, што амаль кожны польскі салдат не жадае ваяваць за «паноў» і душой цягнецца да камуністаў. Такога кшталту ідэалагічная апрацоўка савецкага грамадства працягвалася да канца 1930-х гадоў.

Ад слоў да справы

У жніўні 1939 года ўвесь свет з асцярогай назіраў за збліжэннем Масквы і Берліна. Пры ўсёй паслухмянасці савецкага грамадства, яму трэба было растлумачыць, чаму адбываюцца такія метамарфозы ў савецкай палітыцы, і самае галоўнае — супраць каго ўсё гэта робіцца. 7 верасня 1939 года ў часопісе «Прапагандыст і агітатар РСЧА» быў апублікаваны артыкул палкавога камісара М. Восіпава, у якім той адзначаў, што «Чырвоная Армія будзе весці вайну за справу ўсяго прагрэсіўнага чалавецтва супраць эксплуататараў і контррэвалюцыі, а калі будзе патрэба, і папярэдзіць напад агрэсараў». Ідэолаг падкрэсліваў, што СССР будзе весці справядлівую вайну, якая будзе звязана з інтарэсам народа, а таксама выконваць інтэрнацыянальныя задачы. Безумоўна, тут гаворка вялася пра «вызваленчы паход у Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну», што ўжо рыхтаваўся.

У гэты ж час у складзе палявых упраўленняў Беларускага і Украінскага франтоў былі створаны адмысловыя падраздзяленні прапагандыстаў, у складзе якіх было 7 афіцэраў (начальнік і 6 перакладчыкаў). Рэдкалегіі газет пачалі камплектавацца асобамі, якія добра валодалі беларускай і ўкраінскай мовамі. Хутка ў цягнікі-тыпаграфіі былі дастаўлены шрыфты і друкавальная тэхніка. Адразу пасля таго, як часткі РСЧА перайшлі «рыжскую мяжу», гэтыя перасоўныя тыпаграфіі пачалі друкаваць газеты і ўлёткі, адрасаваныя салдатам Войска Польскага і жыхарам усходнепольскіх ваяводстваў. Пры гэтым рабілася стаўка на тое, каб разупэўніць беларусаў і ўкраінцаў у неабходнасці абараняць Польшчу ў вайне супраць Германіі, і тым больш не супрацьстаяць Чырвонай Арміі.

14 верасня 1939 года ў «Праўдзе» быў апублікаваны артыкул Андрэя Жданава «Чаму Польшча церпіць ваенную паразу?», у якім партфункцыянер адной з галоўных прычын сітуацыі, што склалася, называў нацыянальную палітыку польскага ўрада ў адносінах да беларусаў, украінцаў і габрэяў. Пасля публікацыі гэтага матэрыялу ў савецкім перыядычным друку пачалі памнажацца артыкулы і нататкі, у якіх падкрэслівалася штучнасць Польскай дзяржавы. Пазней у «Праўдзе» з’явіўся артыкул «Пра ўнутраныя прычыны вайсковай паразы Польшчы», які стаў сваістым абгрунтаваннем савецкага ўварвання ў Польшчу.

dva_perehoda_granici_na_stolbe_napisano_vladenija_pana_van_kovicha.jpg

Два пераходы мяжы. На слупе напісана: «Уладанні пана Ваньковіча»

Масава пачалі выдавацца брашуры, у якіх распавядалася пра тое, як «рускія землі» былі захоплены Вялікім Княствам Літоўскім, а затым увайшлі ў склад Польшчы». Успаміналіся і тры падзелы Рэчы Паспалітай, а таксама польска-бальшавіцкая вайна 1920 года. У савецкім перыядычным друку з’яўляецца безліч публікацый, якія распавядалі пра адзінства рускіх, беларусаў і ўкраінцаў, пра адвечную сувязь беларускіх і ўкраінскіх зямель з усходняй суседкай. Усё гэта рабілася дзеля таго, каб у савецкага грамадства склалася ўпэўненасць у неабходнасці «агрэсіі» супраць Другой Рэчы Паспалітай.

У нядзелю, 17 верасня 1939 года, да савецкіх грамадзян звярнуўся наркам замежных спраў Вячаслаў Молатаў і адзначыў, што «СССР працягнуў руку дапамогі беларусам і ўкраінцам, якія насяляюць Польшчу». З першых дзён «вызваленчага паходу» і да кастрычніка 1939 года ў савецкіх перыядычных выданнях кожны дзень друкаваліся справаздачы пра падзеі «на Захадзе». У гэтых матэрыялах жыхары Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны паказваліся «як бедныя і абяздоленыя сяляне і працоўныя» і «падманутыя афіцэрамі салдаты былой польскай арміі».

З часопіса «Кракадзіл», кастрычнік 1939 года

Не засталіся без працы і савецкія карыкатурысты. №27 часопісу «Кракадзіл», які быў падпісаны ў друк 5 кастрычніка 1939 года, быў цалкам прысвечаны падзеям «вызваленчага паходу». Гэты адмысловы нумар так і называўся — «Кракадзіл пераходзіць мяжу». На старонках часопісу карыкатурысты Ю. Ганф, Н. Радлаў, Д. Дубінскі, Д. Моор «прайшліся» і па Войску Польскім, і па панах і афіцэрах, і па ксяндзах і святарах. Акрамя перыядычных выданняў важную ролю адыгрываў і кінематограф. Адразу пасля заканчэння «рэвалюцыйнай вайны» (як называўся вызваленчы паход у Польшчу ў шэрагу савецкіх дакументаў — І.М.) у СССР ствараецца маса антыпольскіх кінафільмаў («Мінін і Пажарскі», «Першая Конная» і інш.).

Карыкатуры і артыкулы працягвалі з’яўляцца на старонках савецкай перыёдыкі ў 1940 і 1941 гадах. У СССР смяяліся з польскага эмігранцкага ўрада і падкрэслівалі непераможнасць Чырвонай Арміі.