Дзесяць версій знікнення Крыжа Еўфрасінні Полацкай

З 13 ліпеня 1941 года згубіліся сляды духоўнага абярэга Беларусі – Крыжа прападобнай Еўфрасінні Полацкай і ўсяго «Магілёўскага збору». Усе гэтыя 75 гадоў даследаваліся розныя версіі, узнікалі легенды, рабіліся сенсацыйныя заявы, створана копія рэліквіі. З 1990 года пошукам Крыжа займаюцца і праваахоўныя органы. Дык чаму ж усё пошукі не далі выніку?

Карэспандэнту Naviny.by ўдалося вывучыць копіі дакументаў штаба па пошуку Крыжа Еўфрасінні Полацкай пры Камітэце па пытаннях бяспекі Саюзнай дзяржавы.

Давайце вернем Крыж беларусам

Пра Крыж Прападобнай Еўфрасінні Полацкай за апошнюю чвэрць стагоддзя напісана нямала, у тым ліку журналістамі. Не выключэнне і аўтар гэтых радкоў. За інфармацыяй я звяртаўся да прафесара Адама Мальдзіса, які не адзін дзясятак гадоў займаецца пошукам і вяртаннем нацыянальных каштоўнасцяў, а таксама ў Нацыянальнае бюро Інтэрпола і да навукова-дакументальных публікацый. Тады і выказаць здагадку не магла, што змагу азнаёміцца ​​з копіямі дакументаў, сабраных у асабістым архіве генерал-маёра КДБ у запасе, а цяпер дарадцы па ядзернай бяспецы ў Рэспублікі Беларусь ЗАТ «Русатом Усходняя Еўропа» Івана Юркіна.
Вядома, у гэтым архіве няма дакументаў з грыфам «сакрэтна», тым не менш, яны будуць лепей іншага дэтэктыва. Іван Захаравіч плануе перадаць гэтыя дакументы на сваю малую радзіму – у Хоцімскі гісторыка-краязнаўчы музей, а пакуль у чытачоў ёсць эксклюзіўная магчымасць даведацца падрабязнасці пра пошукі «Магілёўскага збору», жамчужынай якога зʼяўляецца Крыж Еўфрасінні Полацкай.
«Справа аб пошуку Крыжа Еўфрасінні Полацкай не проста так патрапіла ў мае рукі, – распавядае Іван Юркін. – У канцы 70-х я, старэйшы лейтэнант, апытваў па гэтым пытанні відавочцаў. Тады, на жаль, не разумеў, што гэта наша нацыянальная рэліквія. Стаўленне кіраўніцтва было такім, што гэта царкоўныя каштоўнасці... Час атэістаў... Праз трыццаць гадоў я ўзначаліў штаб па пошуку Крыжа пры Камітэце па пытаннях бяспекі Саюзнай дзяржавы. І гэтая гісторыя мяне не адпускае. Прааналізаваўшы велізарны масіў інфармацыі, упэўнены: Крыж і ўся магілёўская калекцыя знаходзіцца ў Расеі. Дзесьці ў запасніках стаяць, можа быць, нават не распакаваныя скрыні са скарбам».
Іван Захаравіч паведаміў, што ў 1990-я гады адбылася нефармальная гутарка прэзідэнта Расіі Барыса Ельцына са старшынёй камісіі па пытаннях знешняй палітыкі Парламенцкага сходу Саюза Беларусі і Расіі Мікалаем Чаргінцом, які неаднаразова пісаў лісты з просьбамі аб дапамозе ў вышуку Крыжа. Прэзідэнт Расіі сказаў: «Давайце вернем Крыж беларусам», чалавек са світы Барыса Мікалаевіча адказаў: «У нас яго няма».

Дзесяць версій знікнення Крыжа

1. Вывезены з Магілёва нямецкімі акупантамі ў Нямеччыну ў 1941-44 гадах.
   
2. Пахаваны на тэрыторыі Магілёўскай вобласці або ў іншым раёне пры няўдалай спробе вывазу з Магілёва ў 1941 годзе.
3. Эвакуяваўся ў Маскву ў ліпені (13-15) 1941 г. і да гэтага часу застаецца там.
4. Прададзены за мяжу.
5. Скрадзены жыхаром Магілёва ў чэрвені-ліпені 1941 года.
6. Прысвоены кімсьці з савецкіх военачальнікаў (магчыма, Лаўрынціям Берыем).
7. Адпраўлены ў адзін з музейных запаснікаў на тэрыторыі Расіі.
8. Перададзены Сіноду Рускай праваслаўнай царквы ў 1941-1942 гадах.
9. Застаецца ў Полацку (падменены ў 1920-х гадах).
10. Вядзецца вышук копіі, а не арыгінала Крыжа.

Версіі кінематаграфічныя

Першая версія надзвычай зручная: вайна ўсё спіша. І вельмі доўга яна была адзінай. Яе працяг – версія 4. Аднак за 75 гадоў абедзве не знайшлі пацверджання: у нямецкіх архівах, а яны складаліся скрупулёзна, «Магілёўскі збор» нідзе не згадваецца, у заходніх прыватных і музейных калекцыях магілёўскія скарбы таксама не засвяціліся.
Між тым размовы аб тым, што Крыж застаўся на тэрыторыі СССР, хадзілі і пасля вайны. Да таго ж яны былі падмацаваныя дакументамі, у прыватнасці, стэнаграмамі пасяджэнняў бюро ЦК КП (б) Беларусі. Інакш не атрымаў бы заданне старэйшы лейтэнант дзяржбяспекі Юркін апытваць магчымых сведак у 70-я гады.
Версія 2 – пра тое, што скарбы вывозілі ў Маскву, але па дарозе вымушаныя былі іх схаваць, – прывабная сваёй рамантычнасцю і і кінематаграфічнасцю, на яе падставе і створаны фільм «Немец». У рэальнасці ж, як вынікае з даведкі супрацоўнікаў УКДБ па Магілёўскай вобласці, «на названыя месцы магчымага пахавання каштоўнасцяў на тэрыторыі вобласці ў сувязі з немагчымасцю іх вывезці ў тыл з-за пагрозы акружэння выязджала спецыяльная група, якая праводзіла неабходныя пошукавыя мерапрыемствы. Фізічны пошук вынікаў не даў».
Дарэчы, была і версія пра тое, што «Магілёўскі збор» замуравалі ў будынку былога зямельнага банка (абкама партыі, цяпер – мастацкі музей). Пытанне ў тым, наколькі можна давяраць гэтым чуткам: бо гэта ўжо былі пераказы чыіхсьці апавяданняў. Тым не менш, да гэтага часу ў гэтым будынку (які, дарэчы, намаляваны і на самай буйной грашовай купюры ўзору 2000 года – 200 000 рублёў) грунтоўныя работы па даследаванні сцен, падзямелляў з выкарыстаннем сучаснай сканіруючай апаратуры не праводзіліся.
Датычна версіі 5. У хаосе эвакуацыі можа здарыцца ўсё, што заўгодна. Аднак ключы ад браняваных дзвярэй пакоя-сейфа ў Магілёўскім абкаме партыі, у якім і захоўваўся «залаты запас» Магілёўскага абласнога музея, былі, па некаторых звестках, усяго толькі ў двух чалавек, а крышанчыкам такую ​​дзверы не адкрыеш. Застаецца варыянт, што хто-небудзь мог сцягнуць пад шумок падчас пагрузкі. Падобную гісторыю распавяла чэкістам жыхарка Магілёва. У 1968 годдзе жыхар Магілёва, нехта К., пасля бяседы распавёў гэтай грамадзянцы, што ў пачатку вайны вывозіў каштоўнасці з Магілёва ў Маскву і здаваў іх там фінансавым органам, сярод супрацоўнікаў якіх быў яго сваяк. На думку гараджанкі, К. – хцівы і прагны чалавек, да таго ж меў велізарнае багацце па мерках СССР. На гэтай падставе яна лічыла, што К. мог падрабіць вопіс і прысвоіць частку вывезеных каштоўнасцяў. Праўда, пра тую размову 1968 года гараджанка распавяла толькі праз 31 год. Гэтую інфармацыю праверылі, але ніякіх фактаў, якія пацвярджаюць аповед жанчыны, не знайшлі.
Верагоднасць версіі 9 невысокая, бо каб падмяніць крыж, трэба было хутка вырабіць якасную копію. А для гэтага патрэбныя матэрыялы і, перш за ўсё, майстар, які валодае рэдкай ювелірнай тэхнікай. Наўрад ці ўсё гэта магло быць у Полацку ў першыя гады савецкай улады. У наш час ювеліру Мікалаю Кузьмічу спатрэбілася пяць гадоў, каб аднавіць Крыж.
У 1928 годдзе Крыж быў перавезены ў Мінск, а да таго захоўваўся ў полацкім фінаддзеле. Яшчэ праз год Крыж вывезлі ў Магілёў. Аднак калі манахі нейкім неверагодным чынам паспелі вырабіць копію да рэквізіцыі, то версія 10 мае права на жыццё. Да таго ж вядома некалькі, так бы мовіць, «афіцыйных» копій Крыжа.

Расійскі след

Найбольш верагоднай здаецца версія эвакуацыі «Магілёўскага збору» ў Маскву ў ліпені 1941 гады прыкладна 13 ліпеня. Упершыню сурʼёзна паставіліся да гэтай версіі пасля заявы кіроўцы Пятра Паддубскага, які распавёў, што 13 ліпеня, у разгар баёў за Магілёў, яго выклікаў камендант горада І.П. Ваеводзін і загадаў вывезці нейкі каштоўны груз. Кіроўца падагнаў машыну да будынка абкама, у кузаў пачалі загружаць упакоўкі і мяшкі. Паддубскі, які стаяў непадалёк ад машыны, добра запомніў фразу аднаго з грузчыкаў: «Які крыж прыгожы!».
Пазней да машыны Паддубскага далучыліся дзве паўтаратонкі з банкаўскімі каштоўнасцямі, а да яго ў кабіну сеў першы сакратар ЦК КП (б) Б Панцеляймон Панамарэнка. Калона рушыла ў шлях, па дарозе не раз трапляла пад бамбёжку. Але праз два дні груз усё ж даставілі ў расійскую сталіцу ва ўпраўленне Чырвонай Арміі, будынак якога размяшчаўся на Ленінскіх гарах.
Успаміны кіроўцы супадаюць і з успамінамі Панамарэнкі і Ваяводзіна. Пасля заявы Пятра Паддубскага ў 1990 годзе УКДБ па Магілёўскай вобласці ініцыявала вышуковую справу па факце знікнення культурных каштоўнасцяў.
Але ў гэтай версіі ёсць адна недарэчнасць. Пётр Харытонавіч сказаў, што ён быў узнагароджаны медалём «За адвагу» за вываз каштоўнасцяў. Намеснік старшыні Камітэта па пытаннях бяспекі Саюзнай дзяржавы Іван Юркін у лютым 1999 года накіраваў запыт у Цэнтральны архіў Міністэрства абароны Расійскай Федэрацыі з просьбай выслаць копіі дакументаў, якія паслужылі падставай для ўзнагароджання. У гэтых дакументах магла быць нейкая падказка. Аднак у адказе з Масквы гаварылася, што Паддубскі П.Х. у картатэцы ўліку ўзнагароджаных не значыцца. Сам Паддубскі да таго часу, на жаль, памёр. Каб працягваць пошук, неабходныя былі нумар вайсковай часткі і нумар медалі, а ў сваякоў не захаваліся яго дакументы ваеннага перыяду, медаль «згубіўся».
Тым не менш, версію эвакуацыі каштоўнасцяў у Маскву варта прызнаць найбольш рэалістычнай.
Паддубскі паказваў, што «Магілёўскі збор» разгрузілі ва ўпраўленні Чырвонай Арміі, аднак, па іншых дадзеных, гэта мог быць і штаб НКУС, а таксама рэзідэнцыя ЦК ВКП (б) на Ленінскіх гарах. Ёсць нават легенда, што пры разгрузцы прысутнічаў Лаўрэнцій Берыя і фраза «Які крыж прыгожы!» належыць яму, ну а далей беларуская святыня нібыта трапіла ў асабістую калекцыю генеральнага камісара дзяржбяспекі СССР.
Іван Юркін праверыў і гэтую версію, даслаўшы запыт у ваенную пракуратуру РФ з просьбай выслаць спіс каштоўнасцяў, знойдзеных у Л.П. Берыі пасля яго арышту, а таксама паведаміць, куды гэтыя каштоўнасці былі перададзеныя. Неўзабаве за подпісам намесніка галоўнага ваеннага пракурора Расійскай Федэрацыі генерал-лейтэнанта юстыцыі В.А. Смірнова быў атрыманы адказ, што «ў пратаколах ператрусаў службовых і жылых памяшканняў Берыі адсутнічае якая-небудзь інфармацыя па выяўленні альбо канфіскацыі Крыжа Еўфрасінні Полацкай. У сувязі з тым, што крымінальная справа ў дачыненні да Берыі Л.П. і інш. мае грыф сакрэтнасці, Галоўная ваенная пракуратура пазбаўленая магчымасці накіраваць у Ваш адрас спіс каштоўнасцяў, канфіскаваных у Берыі пасля яго арышту, і звесткі аб іх далейшым лёсе». Такім чынам, версію 6 можна лічыць адпрацаванай.
Яшчэ па адной версіі, прывезеныя з Беларусі каштоўнасці былі ператоплены ў золата, канвертаваны ў рублі і выдаткаваныя на патрэбы арміі. Але тады павінны былі б застацца хоць нейкія сляды, тым больш, што «Магілёўскі збор» не быў безгаспадарным – у 1932 годзе яго ўключылі ў вопіс антыкварнага фонду СССР. Па гэтай жа прычыне можна адмесці і версію пра выкарыстанне «Магілёўскага збору» для выплат па ленд-лізу: усе такога кшталту аперацыі падлягалі строгаму ўліку.
Версія 7 – каштоўнасці накіраваныя ў адзін з музейных запаснікаў на тэрыторыі Расеі – вельмі жыццяздольная. Супрацоўнікамі УКДБ па Віцебскай вобласці ў 1999 годзе былі вызначаныя асобы дзвюх жанчын, якія ўдзельнічалі ў эвакуацыі партыйных архіўных дакументаў і каштоўнасцяў з Віцебскай вобласці ў ліпені 1941 года. Апытаць іх саміх не атрымалася, яны памерлі ў сталым узросце. Аднак адна з іх, якая жыла ў Саратаве і кантактавала з калегамі з Віцебскага краязнаўчага музею, распавядала ім, што ў ліпені 41-га пры эвакуацыі экспанаты і дакументы загружаліся спехам без складання вопісаў, у такім жа парадку з Саратава яны былі часткова вернутыя ў сховішчы краязнаўчага музею. Наўрад ці ў іншых галінах усё было інакш.
Супрацоўнікамі УКДБ устаноўлена, што ў архіве і краязнаўчым музеі вобласці не маецца звестак аб эвакуацыі дакументаў і каштоўнасцяў у Маскву. Аднак жа фактычна віцебскія музейныя каштоўнасці былі ў Саратаве. Між тым, дакладна вядома, што з усіх абласцей БССР каштоўнасці дастаўляліся спачатку ў Маскву, а затым адпраўляліся ў Уфу, Саратаў, Самару, Яраслаўль. Вельмі можа быць, што дзесьці ў запасніках музеяў або банкаўскіх сховішчах гэтых гарадоў і стаяць скрыні з «Магілёўскім зборам».
Дакладна вядома, што адзіны архіў, які цалкам атрымалася вывезці з Магілёва, – гэта партыйны архіў ЦК КП (б) Б. З матэрыялаў Нацыянальнага архіва Беларусі вынікае, што ў адпаведнасці з Указаннем ЦК КП (б) Б № 17 ад 26 чэрвеня 1941 года партархіў падлягаў адпраўцы адмысловым эшалонам у Маскву ў распараджэнне ЦК ВКП (б). 27 чэрвеня партархіў ЦК КП (б) Б і дзве машыны бягучага архіва ЦК КП (б) Б, прывезенага ў Магілёў, былі пагружаныя ў 8 пульманаўскіх вагонаў. У 9-й вагон пагружаны партархіў Магілёўскага абкама партыі, справы i матэрыялы Мінскага і Беластоцкага абкамаў партыі, матэрыялы і дакументы шэрагу райкамаў партыі заходніх абласцей і некалькі скрынь воінскіх частак. У 10-й двухвосевы вагон пагрузілі справы і матэрыялы НКУС І НКГБ БССР, прывезеныя на машыне з Мінска.
Эшалон прыбыў у Маскву 4 ліпеня і ў той жа дзень па рашэнні ЦК КП (б) Б быў накіраваны ў Уфу, куды дабраўся 10 ліпеня. У Уфе за пяць дзён архіў памяняў два месцы захоўвання. Пры разборцы яго ў снежні 1941 года было выяўлена, што не хапае часткі матэрыялаў Магілёўскага абкама партыі. У ліку згубленых – шэраг дакументаў, у тым ліку матэрыялы з грыфам сакрэтна. Звестак аб тым, што пасля яны знайшліся, няма. Як і няма звестак пра «некалькіх скрынях воінскіх частак». Паколькі гэтыя скрыні эвакуіраваліся разам з партархівам, то лагічна выказаць здагадку: там былі скарбы пакоя-сейфа ў будынку абкама партыі. «Прыпісалі» іх да воінскіх частках, каб нікога не спакушаць золатам. Аднак партархіў восенню 1944 года вярнуўся ў Магілёў, а пра тыя скрыні не было ніякіх згадак. З мэтай іх пошуку напісаны дзясяткі запытаў у розныя расійскія ведамствы, адказы несуцяшальныя: ні звестак, ні слядоў няма. Як скрозь зямлю праваліліся...

Царкоўная версія

Самай жа перспектыўнай здаецца «царкоўная версія». Можна дапусціць, што ў пачатку вайны Крыж Еўфрасінні Полацкай і іншыя прадметы культу з «Магілёўскага збору» перадалі Сіноду Рускай праваслаўнай царквы. Нягледзячы на ​​культывацыю атэізма, у гады ваеннага ліхалецця дзяржава больш памяркоўна ставілася да царквы, якая ў сваю чаргу дапамагала фронту. Чым так прывабная гэтая версія?
У 1995 годзе падчас адкрыцця ў Магілёве Сабора Трох Свяціцеляў там зʼявіліся іконы Бялыніцкай Божай маці, Казанскай Божай маці, Іверскай Божай маці. Мясцовы краязнаўца апазнаў іх як тыя, што знаходзіліся ў адной калекцыі з Крыжом Еўфрасінні, пра што і стала вядома супрацоўнікам УКДБ. Аднак краязнаўца адмовіўся па просьбе чэкістаў афіцыйна ідэнтыфікаваць іконы, спасылаючыся на тое, што за даўнасцю гадоў можа даць няслушную ацэнку. Пакуль вяліся перамовы аб прыцягненні да экспертызы мастацтвазнаўцаў абласнога краязнаўчага музея, абразы проста зніклі з храма, пры гэтым з моманту іх зʼяўлення да знікнення прайшло чатыры дні. Прычына знікнення абразоў не пазначалася ў сувязі са складанасцю адносін з царквой.
Па дадзеных даведкі, датаванай 1999 годам, у царкву вярнуліся абразы Бялыніцкай Божай Маці і Казанскай Божай маці. Зараз спіс абраза Бялыніцкай Божай Маці знаходзіцца ў храме. У пераліку прадметаў «Магілёўскага збору» фігуруе таксама абраз Брацкай Божай маці, і цяпер у саборы знаходзіцца абраз Маці Божай Магілёўска-Брацкай. Магчыма, гаворка ідзе пра адзін і той жа абраз. Адкуль зʼявіліся і якія менавіта абразы – арыгіналы або копіі – знаходзяцца ў храме, вядома толькі яго іерархам.
Дарэчы, у пераліку прадметаў «Магілёўскага збору» адзначана «калекцыя абразоў беларускіх майстроў XIII-XVIII стагоддзяў, агульнай колькасцю 150» і пералічваюцца пяць «найбольш вядомых»: Бялыніцкай Божай маці з Бялыніцкага манастыра кармелітаў, работы невядомага майстра XV стагоддзя; Казанскай Божай маці (копія), падораная мясцовай царквы Аляксандрам II у 1867 годзе; Спаскай Божай Маці, працы Пятра Сліжнікава 1670 года; Іверскай Божай Маці і Брацкай Божай маці пачатку XVIII стагоддзя.
«Вяртанне з 60-гадовага нябыту і віртуальнае аднаўленне Слуцкага Евангелля былі б немагчымыя без зацятага дбання мітрапаліта Мінскага і Слуцкага Філарэта. 12 чэрвеня 2003 года на епархіяльных чытаннях ён упершыню паведаміў радасную вестку пра тое, што зніклы ў 1941 году помнік нацыянальнай культуры знайшоўся! Яго перадаў Уладыку адзін са святароў, якому, у сваю чаргу, падарыў рэліквію нейкі вернік. Евангелле, натуральна, стала ўласнасцю экзархата, – пісаў Адам Мальдзіс у 2008 годзе ў газеце «Савецкая Беларусь». – Але мітрапаліт паклапаціўся, каб рукапіс заставаўся даступным і навуковай грамадскасці: кнігу часова перадалі ў Нацыянальную бібліятэку Беларусі, там дзякуючы фінансавай дапамозе Фонда фундаментальных даследаванняў, яе аблічбавалі, а яшчэ супаставілі з апісаннямі помніка, зробленымі ў Слуцку да Першай сусветнай вайны Ф. Серна-Солаўʼевічам, А. Снітко і іншымі вучонымі. Экспертыза дала магчымасць прыйсці да адзінага меркавання (да таго заставаліся сумневы): вярнулася не копія, а арыгінал!»
Зʼяўленне Слуцкага Евангелля выклікала шмат пытанняў. Асабліва цікава даведацца, як яно трапіла да верніка, але царква гэта не каментуе, спасылаючыся на тайну споведзі.
Калі з абразамі ў Саборы Трох Свяціцеляў гісторыю нельга назваць завершанай – няма публічных звестак аб экспертызе абразоў, невядома, адкуль яны зʼявіліся і куды дзеўся абраз Іверскай Божай маці, то сапраўднасць Евангелля пацверджана экспертамі. Нават зʼяўленне аднаго Евангелля прымушае задумацца: можа, «Магілёўскі збор», па меншай меры, яго экспанаты рэлігійнага характару даўно значна бліжэй, чым у Расеі? Але тады дзе астатняе?
Зрэшты, і расійскую лакацыі «царкоўнай версіі" не варта адкідваць і прыняць да ўвагі аргументы гісторыка Сяргея Тарасава – яго расследаванне і логіка падзей прыводзяць у падмаскоўны Загорск, у Троіца-Сергіеву лаўру – «месца нібыта на ўвазе, але ў той жа час недаступнае».
Справа пошуку «Магілёўскага збору» на тэрыторыі Расіі ўскладняецца тым, што беларускія спецслужбы не маюць права праводзіць там аператыўна-вышуковыя мерапрыемствы, уся праца вядзецца рукамі расійскіх калег. Што тычыцца культавых будынкаў, то ў іх могуць не пусціць каго заўгодна на падставе «няма бласлаўлення».
Увогуле, зараз пошукі Крыжа Еўфрасінні Полацкай зайшлі ў тупік, нібы ўперыліся ў браніраваныя дзверы былога Зямельнага банка.