"А вырасце з зярнятка дрэва роду. І прадоўжыцца жыццё..."

Зноў і зноў не дае мне спакою лёс дзеда Іосіфа. Што гэта? Генетычная памяць? Нібы яго сны бачу, здрыгваюся ў сне. Мулкія драўляныя нары, усмешачкі катаў, застуджаныя сіплыя галасы... Не маё, не маё... але ж абуджаецца памяць, крывавіць, баліць. Якім быў мой дзед? Пра што марыў? Якія апошнія словы сказаў перад смерцю?..

Дзед Іосіф

Іосіфа Снарскага расстралялі ў 1937 годзе. Суда па-сутнасці й не было. Засуджаны «тройкай». Хто гэта быў? Людзі? Гаварылі на той жа мове. Гаварылі? Не, яны выплёўвалі словы, як харкавінне. Вінаваты? Вінаваты. Да смерці, да страты! Страцімам паляцеў мой дзед у нябёсы. Плакалі анёлы, ды іхнія слёзы падалі на зямлю каменнем. А крывавыя жорны перамолвалі косткі й долі. Падалі людзі на дол, туліліся да зямлі. Ці ўратуе? Але маўчала зямля, і толькі каменне крышылася пад нагамі катаў. Вось бы глянуць у тыя вочы? Чорныя? Блакітныя? Шэрыя? Але нельга глядзець, бо ператворышся на каменны слуп, акамянееш ад лютасці...

За што?! За што — тады не пыталі. «Контррэвалюцыйная дзейнасць. Агітаваў за буржуазную Польшчу». Але нейкая ж свалата данесла! Што прысвоіць хацелі? Якія статкі? Толькі хату збудавалі, пачалі жыць, як людзі. Дзеткі — Стасік і Валечка, тры і пяць гадкоў. Каханая жонка Марыя... Тады арыштоўвалі ўсіх каталікоў з падобнымі да польскіх прозвішчамі, па ўсёй Беларусі. Брата Клаўдзія таксама арыштавалі. Праз месяц расстралялі. Так і ляжаць браты ў адным рове, яме, прорве. Але дзе? Не ведаю. Цяпер нават не даехаць... не даляцець. Вайна...

Неяк патрапіў мне на вочы спіс рэпрэсаваных па Віцебскай вобласці. Снарскіх там некалькі чалавек, і кожнаму «прышылі» справу. 80% з таго спісу — людзі з падобнымі да польскіх прозвішчамі, імёнамі. Каталікі па веравызнанні. Большасць судзіла «тройка». Расстраляць! Ці сніліся потым ка́там жахлівыя сны, ці пёк сорам іхніх нашчадкаў? 

Камень. Рачулка. Поле.

Тут паміраў мой дзед.

Дзень спавядаўся долу

І крыжаной вадзе.

Завеі хавалі гукі.

Дзе кат той, які страляў?

Ці стаў ён пасля бязрукім,

Ці галаву схіляў?

Ці падаў у скрусе потым,

Сляпы і глухі кат,

Ці залівала потам

Люты яго пагляд?

Колькі ён жыў ці жэўрыў,

Гэты самотны кат,

Калі зачыніліся дзверы —

Як Каіну — ў райскі сад?

***

Некалькі пакаленняў Снарскіх былі ляснічымі. Магчыма, таму лес увайшоў і ў маю кроў, прарос галінамі й карэннем, ігліцай і пахам моху, усімі тымі дрэвамі, птушкамі. Воляй!.. І да гэтага часу лес каля Вароніч Полацкага раёна называюць борам Снарскіх. Жыло на той зямлі некалькі пакаленняў маіх сваякоў, даглядалі лес... Свой ці панскі? Снарскія паходзілі са шляхты, але збяднелай. У расстрэльных дзедавых дакументах напісана «з мяшчан». Хаваліся? Маўчалі? Ніколі ўжо пра гэта не даведаюся. Нікога са старэйшых няма... 

Смешны такі факт зараз раскажу, і сведчыць ён пра пароду, генетычную адметнасць: ва ўсіх Снарскіх аднолькавыя вушы, правае вуха трохі адтапыранае — у дзяцей, унукаў, праўнукаў, у братоў, пляменнікаў, у мяне. У майго сына і нават унука перадалася гэтая прыналежнасць да роду, хоць і разбавілася кроў Снарскіх у новых пакаленнях шматкроць. 

— А татка твой каго ні пабачыць на дарозе, першы здароўкаецца, ледзь прыкметна кланяецца. І дзед твой так рабіў. Людзі кажуць, са шляхты Снарскія былі. А па мне, дык простыя людзі, ніколі сябе высока не неслі...

Гэта гаворыць старая жанчына, былая бабуліна суседка, яна пабачыла мяне ў Варонічах і пазнала. Раней я штогод прыязджала, адведвала бацькаву й бабуліну магілы...

***

Мой дзед у лесе ведаў кожную ялінку, кожную хваінку. Яны з братам былі абходчыкамі. Тады і польская мяжа была недалёка. Магчыма, потым з іх «выбівалі» паказанні, што браты хадзілі на той «варожа-буржуазны» бок, перадавалі нейкія міфічныя сакрэты. Як лёгка было чалавека абвінаваціць у неіснуючых грахах! Так і жылі між молатам і накавальняй, між Сцылай ды Харыбдай... 

Як гэта здарылася і калі, я не ведаю, але зламаў дзед нагу. Дрэнна тая нага зраслася, балела, ён кульгаў, таму не змог больш працаваць у лесе. Перайшоў на спакойную і менш рухавую працу: вартаўніком на ільнозавод... Часам мне сніцца сон, што я кульгаю. Чаму? Памяць дзеда Іосіфа стукаецца?.. 

Калі арыштавалі Іосіфа Снарскага, яму было ўсяго 36 гадоў. Яшчэ зусім малады чалавек, жыццё наперадзе. Меў каханую жонку, двух дзетак... Хату новую толькі што збудавалі, манеты пад вуглы падклалі на шчасце. Але шчасце выявілася кароткім... 

Валечка, дачка Іосіфа і Марыі, перад самай вайной захварэла на дыфтэрыю й памерла. Тата выжыў, але быў хваравіты й пайшоў туды, адкуль не вяртаюцца, у 54 гады. А тады, у маленстве, асабліва ў вайну, ды і пасля, вельмі галадалі. Бабуля распавядала, як яны бліны з лісця рабілі, на мякіне замешвалі. А найлепшыя дзіцячыя прысмакі напачатку вясны — квецень з акацый, бэзу, салодкія кветачкі канюшыны... 

А бабуля Марыя ўсё спадзявалася, што яе сужэнец вернецца, дзецям расказвала, што жыве ён недзе на засланні. Уяўляла нават яго іншую сям’ю. Не раўнавала, быў бы жывы...

— Гэта не страшна, няхай другая жонка нават, няхай... толькі б выжыў, толькі б вярнуўся хоць на адзін дзень на нас паглядзець... 

Надзея знікла, калі прыйшоў дакумент, нібыта Іосіф Снарскі памёр ад запалення лёгкіх. Ужо шмат гадоў прайшло пасля страты, а нехта ўспомніў, што трэба хоць нейкую «ліпавую» даведку даць. Хто пісаў? Навошта? Было гэта яшчэ да рэабілітацыі. Але бабуля ўсё роўна чакала, спадзявалася, што гэта памылка... 

Не памыліліся, калі стралялі ў патыліцу... а можа, у грудзі. Вылецела з дзедавых грудзей птушка Страцім. Спявае, спявае... А я чую яе голас. Дзедаў голас... 

***

А сёння патрапіла на вочы кніжачка Анатоля Вярцінскага «Жыцьмем». Сімвалічная назва, актуальная асабліва цяпер, калі ва Украіне, дзе я жыву, ідзе вайна — бязглуздая, сюррэалістычная, калі ніхто не ведае, што чакае заўтра, калі нічога нельга планаваць. І вучышся жыць толькі сённяшнім днём. Вучышся... 

Сюррэалізм быў і ў 20-я гады, і ў 30-я мінулага стагоддзя. Няўжо гісторыя сапраўды рухаецца па коле, нейкім жахлівым пякельным коле, і каб ачысціцца, узнесціся над гэтым тлумам і люццю, трэба спачатку памерці?.. 

У Вярцінскага я прачытала такое: «Як сведчаць гісторыкі, “распрацоўка” арыштаваных, выбіванне з іх “чистосердечных признаний” пад час сталінскіх рэпрэсій суправаджаліся рознымі садысцкімі метадамі “фізічнага ўздзеяння”, гэта значыць катавання. Яны мелі свае назвы: “табурэт”, “вятрак”, “мазгі ў столь” і г. д. Адметнасцю некаторых з гэтых метадаў было тое, што вязням, і асабліва “нацдэмам”, яшчэ плявалі ў твар»...

Праз якія ж пякельныя мукі прайшоў мой дзед? Страшна ўявіць, ад адной думкі плачу ў душы, плачу ўжо некалькі дзесяцігоддзяў. Ды што я магу зрабіць, акрамя памінальнай малітвы: царства нябеснае рабу Божаму Іосіфу, рабу Божаму Клаўдзію ды іхнім памерлым родным... А яшчэ слова. Словам жа я магу іх успомніць, паспрабаваць данесці хаця б нейкія кавалачкі жыцця дарагіх мне людзей. Успаміннае слова, горкае, як палын...

Адкуль у людзях такая нянавісць да сабе падобных, такі неверагодны садызм? Нічога падобнага ў прыродзе няма. Звер забівае звера таму, што хоча есці, забівае, каб выжыць, прадоўжыць свой род. А чаму забівае чалавек? Бог стварыў яго дасканалым, як і ўсё ў прыродзе. Мусіць, адбылася нейкая генетычная памылка, трансмутацыя душы. Ці мае душу кат? Можа, там толькі чорная дзірка, у якую засмоктваюцца зоркі і планеты? Магчыма, гэта нейкі муціраваны чалавек, біялагічны робат? Можа, на нейкім этапе душу падмянілі, і чалавек больш не чалавек...

Сёння, калі ў чарговы раз адключылі святло, я слухала фрагмент з аўдыёкнігі Уладзіміра Салавухіна «Чаша», у якой успамінаецца Тамбоўскае паўстанне сялянаў у 1921 годзе. Тухачэўскі з войскам «ціснулі» гэтае паўстанне, якое ўзнікла праз страшэнны голад і бяздзейнасць мясцовай улады. Як жорстка распраўляліся з сялянамі, іхнімі сем’ямі! Стралялі, вешалі, палілі хаты, тых, хто ўцёк у лес, труцілі газам... Сёння мы разгублена здзіўляемся, што такое тварылася і творыцца ва Украіне, на зямлі, якая ўжо даўно стала мне роднай, амаль што другой Радзімай. 

Боль Украіны — ранай, якая не гоіцца... А садызм жа перадаецца па крыві, і раб народжвае раба. Лепшых людзей забілі, згнаілі ў лагерах, змарылі голадам, плюнулі ў твар у прамым і пераносным сэнсе. А гэта ж раўнацэнна смерці.

***

Лёгкая радасць, а смутак цяжкі,

гэта час па-за часам, калі і анёлам цяжка:

яны нясуць на сваіх крылах

людскі боль, сум, трывожныя думкі,

і там, у Раі, ужо выраслі гаручыя горы, 

як толькі іх трымае неба?

Анёлы плачуць, а слёзы

па́даюць на зямлю каменным дажджом.

На сухой глебе зярнятка не родзіць,

куды ні гляну — паўсюль пустэльня,

толькі пустэльня й каменне... 

23. 01. 2023 г. 

***

У мяне няма ніводнага здымка майго дзеда. Успамінаю толькі яго партрэт — выбелены часам, размыты, — мабыць, фотамайстар павялічваў з маленькай карткі. Хадзілі раней майстры-фатографы па беларускіх вёсках і з маленькіх фотакартачак рабілі партрэты. Павялічвалі, нешта падмалёўвалі, і нават, калі замоўнік пажадае, з чорна-белых здымкаў рабілі каляровыя. Але выходзіла кепска, колер выглядаў ненатуральна. І дзед мой выглядаў ненатуральна, як нейкая здань. Партрэт вісеў у бабулінай хаце на сцяне да таго часу, пакуль і саму бабулю, і яе хату, і ўсе фотакарткі ў вялікіх паточаных шашалем рамах не закапалі ў зямлю. Так што майго дзеда закапалі двойчы: спачатку, калі расстралялі, а потым яго вобраз з партрэта... 

Як выглядаў дзед Іосіф? Уяўляю яго падобным да майго бацькі: цёмнавалосым, кучаравым, з шэра-блакітнымі, як у большасці Снарскіх, вачыма. Цікава, як ён гаварыў, як рухаўся? Што яго хвалявала ў жыцці? Ніколі пра гэта не даведаюся. Ніколі... 

Бабуля часта ўспамінала шчаслівы, кароткі гэтым шчасцем час сваёй маладосці, калі яны з дзедам на фаэтоне каталіся. Сваім? Панскім? Магчыма, гэта было вяселле. Бабуля смяялася, і яе густыя, пшанічнага колеру валасы, цалавалі вецер і мой малады дзед... 

А потым, цераз некалькі гадоў, Іосіф стаяў над ровам, і кат страляў яму ў патыліцу...

Хачу напісаць фантастычнае апавяданне пра тое, як я перанеслася ў часе і спыніла ка́та. А што, калі дзед выжыў і бабуля гэта адчувала сэрцам? А ёй не верылі, нехта нават смяяўся... Як можна смяяцца з любові?..

***

А яшчэ вельмі смутна, але ўсё ж памятаю сваю прабабу Ганну, маці дзеда Іосіфа. Яна жыла ў суседняй хаце, ад бабулінай цераз агарод, і была вельмі старой, востры нос з гарбінкай… Яна мне нагадвала белую саву, можа таму, што была зусім сівая. Калі прабаба Ганна сеяла зерне, дзьмухала на далоні й прыгаворвала: 

— Сіла да сілы, дабро да дабра, вазьмі маё, аддай сваё, прымі й вярні... 

Гэтыя словы паўтарала і бабуля Марыя, магчыма, таму я і запомніла. Прабаба Ганна дажыла да 96 гадоў. Калі яе хавалі... гэтага я не памятаю, але тата расказваў, я спытала: «А што прарасце з нашай бабы Ганны?».

...А вырасце з зярнятка дрэва роду. І прадоўжыцца жыццё...

***

Але застаюцца яшчэ дарогі

Не толькі памяццю дарагія,

Малюся да неба, прашу я ў Бога:

Пашліце сустрэчы і словы жывыя.

Пашліце стажары і ластавак лёты,

Каханне і добрыя, мудрыя вершы.

Нічога на потым, нічога на потым,

Бо кожны мой дзень — як апошні і першы.

25. 01. 2023 г.

Больш чытайце ў "Літаратурнай Беларусі", №9 (205)