Інтэрв’ю, здымкі, праца журналістам. Як пераследуюць за камунікацыю з «экстрэмісцкімі» медыя

Незалежныя медыя ўнутры Беларусі практычна спынілі сваё існаванне, а рэдакцыі цяпер працуюць з-за мяжы. Пасля пачатку масавых рэпрэсій у 2020 годзе на грамадзян аказваецца беспрэцэдэнтны ціск. Таксама пад ударам апынуліся недзяржаўныя СМІ: іх пазбаўляюць рэгістрацый, журналістаў затрымліваюць і асуджаюць на вялікія тэрміны за сваю працу. Галоўнае медыя краіны TUT.BY было знішчана, а яго кіраўнічкі, галоўная рэдактарка Марына Золатава і гендырэктарка Людміла Чэкіна, знаходзяцца ў няволі.

У жаданні яшчэ больш кантраляваць распаўсюд інфармацыі ўлады вынайшлі новы спосаб: непажаданыя СМІ прызнаюць «экстрэмісцкімі фармаваннямі», а за інтэрв’ю або перадачу ім інфармацыі асуджаюць на вялікія тэрміны зняволення. «Вясна» разбіралася, за якія віды ўзаемадзеяння з незалежнымі СМІ беларусаў прыцягваюць да крымінальнай адказнасці. Праваабаронцы таксама распавялі, каго за гэта ўжо асудзілі.

Падпіскі і рэпосты

У Беларусі з 2021 года недзяржаўныя медыя пачалі прызнаваць «экстрэмісцкімі» матэрыяламі. Сталі небяспечнымі падпіскі, рэпосты, рэакцыі і каментары пад публікацыямі ў каналах незалежных СМІ. За падобныя дзеянні арыштоўваюць альбо даюць штраф паводле арт. 19.11 КаАП («Распаўсюд, выраб, захоўванне, перавозка інфармацыйнай прадукцыі, якая змяшчае заклікі да экстрэмісцкай дзейнасці альбо прапагандуе такую»). З 2021 года вядома не менш за 2540 выпадкаў прыцягнення да адміністрацыйнай адказнасці па гэтым артыкуле. З іх арыштавана 512 чалавек на 8343 сутак, прызначана штрафаў на 8313 базавых велічыняў (122 000 даляраў).

Інтэрв’ю і перасылка інфармацыі

16 чэрвеня 2021 года набылі моц змены ў законе «Аб супрацьдзеянні экстрэмізму», у які сярод іншага ўнеслі новы пункт «садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці», а ў Крымінальны кодэкс дадалі адпаведны артыкул — 361-4. Такой фармулёўкай называюць у тым ліку ўзаемадзеяннне грамадзян з незалежнымі СМІ, прызнанымі ўладамі «экстрэмісцкім фармаваннем». Радзей падобныя дзеянні улады могуць класіфікаваць як стварэнне экстрэмісцкага фармавання або ўдзел у ім (арт. 361-1 КК).

Празмерна шырокае і расплывістае вызначэнне «экстрэмісцкай дзейнасці», прадугледжанае беларускім заканадаўствам, дазваляе ўладам маніпуляваць фармулёўкамі дзеля неправамернага абмежавання права на інфармацыю, свабоды слова і свабоды асацыяцый. З 2021 года назіраецца масавая практыка адвольнага прызнання «экстрэмісцкімі матэрыяламі» публікацый незалежных СМІ, разам з абвешчаннем беларускіх СМІ «экстрэмісцкімі фармаваннямі».

На сёння, паводле «Беларускай асацыяцыі журналістаў», 17 медыя прызнаныя «экстрэмісцкімі фармаваннямі/арганізацыямі»: «Белсат», БелаПАН, «Еўрарадыё», TUT.BY, Kyky.org, «Наша Ніва», «Радыё Свабода», «Хартыя’97», «Флагшток», «Hrodna.life», «Volkovysk.by», «Маланка Медыя», «Бобруйск Online», «Брестская газета», «Беларуская асацыяцыя журналістаў», «Мост», «Зеркало».

Большасць з вядомых выпадкаў крымінальнага пераследу падобнага кшталту — за ўзаемадзеянне з «Белсатам» і «Еўрарадыё».

Агулам па артыкуле 361-4 КК фігурантамі палітычна матываваных крымінальных справаў з’яўляюцца больш за 70 чалавек. Шмат хто з іх асуджаны за перасылку фота і відэа перасоўвання расійскай вайсковай тэхнікі ў ініцыятыву «Беларускі Гаюн». Праз тое, што нярэдка «палітычныя» судовыя працэсы праходзяць у закрытым рэжыме, далёка не пра ўсіх нам вядомыя падрабязнасці.

Тых, каго судзяць па артыкулах 361-4 і 361-1 Крымінальнага кодэкса за ўзаемадзеянне з незалежнымі СМІ, можна ўмоўна падзяліць на дзве групы: чытачы і рэспандэнты, што даюць інтэрв’ю і дасылаюць у рэдакцыі медыя інфармацыю, і ўласна журналісты, якія проста выконваюць сваю працу.

«Улады баяліся, што праўда пра зверствы сілавікоў выйдзе вонкі»

Чытачы

Цяпер пра людзей, якія дапамагалі рэдакцыям медыя важнай і аператыўнай інфармацыяй, за што былі асуджаныя. Таксама важна адзначыць, што акрамя  камунікацыі з асноўнымі недзяржаўнымі СМІ, беларусаў судзяць і за ўзаемадзейнічанне з рознымі незалежнымі медыя, ініцыятывамі і навіновымі тэлеграм-каналамі: Nexta, «Беларускі Гаюн», «Рэальная Беларусь», «Дзікае паляванне» і іншыя.

Дар’я Лосік: «Пазіцыянавала сябе як жонку палітвязня»

Дар'ю Лосік, жонку палітвязня Ігара Лосіка, затрымалі восенню 2022 года за інтэрв'ю пра мужа тэлеканалу «Белсат». Супраць жанчыны завялі крымінальную справу за садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці (ч. 1 арт. 361-4 КК). У Дар'і і Ігара засталася гадавалая дачка Паўліна.

Паводле матэрыялаў справы, Дар'я дала інтэрв'ю «экстрэмісцкаму фармаванню» «Белсат», «у якім пазіцыянавала сябе як жонку палітвязня. Яна дала асабістую негатыўную ацэнку дзяржаўным органам, да кампетэнцыі якіх аднесена ажыццяўленне крымінальнага пераследу і правасуддзя. Пры гэтым паведаміла, што яе муж не здзяйсняў крымінальных дзеянняў і асуджаны незаконна. Заклікала сваякоў іншых асуджаных узяць з яе прыклад». У студзені 2023 года Дар’ю асудзілі на два гады калоніі.

Наталля Дуліна: За эфір «Еўрарадыё»

Былую дацэнтку кафедры італьянскай мовы МДЛУ Наталлю Дуліну затрымлівалі як мінімум шэсць сілавікоў. Да яе дамоў прыйшлі ў кастрычніку 2022 года. Да гэтага цягам года Наталлю судзілі чатыры разы паводле палітычна матываваных адміністрацыйных артыкулах.

Дакладна невядома, за што асудзілі Наталлю, бо суд праходзіў у закрытым рэжыме. Але ў відэа пасля затрымання філолаг кажа, што была затрымана за тое, што давала інтэрв’ю «экстрэмісцкаму фармаванню».

Летам 2022 года жанчына выступала ў эфіры «Еўрарадыё». А за тыдзень да гэтага, 20 ліпеня, СМІ ўнеслі ў спіс «экстрэмісцкіх фармаванняў». Таксама Наталля з’яўлялася сябрам Каардынацыйнай рады, якая 26 студзеня 2023 года была прызнаная «экстрэмісцкім фармаваннем».

У выніку 10 сакавіка 2023 года Наталлю Дуліну асудзілі на тры з паловай гады калоніі за садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці і за ўдзел у пратэсных акцыях у 2020 годзе.

Ягор Лебядок: Стрымы пра вайну

Вайсковы аналітык Ягор Лебядок вясной 2022 года ўдзельнічаў у двух стрымах «Еўрарадыё» на тэму поўнамаштабнай вайны ва Украіне, магчымых сцэнарах яе развіцця і ролі Беларусі ў ёй. Яшчэ ў 2019 годзе мужчына стварыў уласны тг-канал, дзе пісаў пра ваенную бяспеку Беларусі.

Ужо летам Ягора затрымалі па крымінальнай справе аб садзейнічанні экстрэмісцкай дзейнасці за каментары для СМІ. Згодна з матэрыяламі справы, Лебядок у красавіку і траўні 2022 года «ў мэтах забеспячэння дзейнасці публічнага дэструктыўнага канала, інфармацыйную прадукцыя якога суд прызнаў экстрэмісцкімі матэрыяламі, даў інтэрв'ю прадстаўніку названага канала на тэму правядзення ўзброенымі сіламі РФ спецыяльнай ваеннай аперацыі на тэрыторыі Украіны і ролі ў ёй Беларусі».

У кастрычніку праўладныя каналы паведамілі, што супраць Ягора распачалі яшчэ адну крымінальную справу па прыкмеце паўторнасці, і адзначалі, што «кожнае інтэрв'ю экстрэмістам утварае асобны склад злачынства» — паводле ч. 2 арт. 361-4 КК («Садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці, здзейсненае паўторна альбо групай асоб»).

У снежні 2022 года Ягора Лебядка асудзілі на пяць гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму.

Даслаў у рэдакцыю Nexta фота бюлетэня для галасавання

Музыка з Жабінкі Сяргей Нікіцюк пакінуў каментар «Трепло» ў суполцы «Белсат TV» у «ВКонтакте» пад навіной з цытатай Лукашэнкі, а 27 лютага 2022 года, у дзень рэферэндума, мужчына адправіў у бот рэдакцыі Nexta здымак свайго бюлетэня з дзвюма птушкамі.

21 лістапада 2022 года Сяргея асудзілі за абразу Лукашэнкі і садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці на тры гады калоніі агульнага рэжыму.

Аляксандр Данілевіч: За размову з «Трыбунай»

Адваката Аляксандра Данілевіча затрымалі ў траўні 2022 года за заклікі да санкцый і за дачу інтэрв’ю інтэрнэт-рэсурсу «Трыбуна».

Кандыдат юрыдычных навук, дацэнт Аляксандр Данілевіч мае вялікі паслужны спіс. Валодае шматлікімі мовамі. Праходзіў навуковыя стажыроўкі ў Італіі, Швейцарыі і Нідэрландах. З’яўляўся старшынём Беларусікай федэрацыі рэгбі, а незадоўга да затрымання падпісаў антываенны зварот адвакатаў.

Згодна з матэрыяламі справы, Аляксандр з 9 жніўня 2020 года па 20 траўня 2022 года «шляхам дачы парадаў, указанняў, прадастаўлення інфармацыі, аказання іншай дапамогі садзейнічаў Аляксандры Герасімені і Аляксандру Апейкіну ў закліках да дзеянняў, накіраваных на прычыненне шкоды нацыянальнай бяспецы краіны». Ён жа «падрыхтаваў і адрэдагаваў тэкст не менш як трох зваротаў ад прадстаўнікоў стачачных камітэтаў, у якіх выклаў свядома ілжывыя звесткі аб палітычнай, эканамічнай, сацыяльнай сітуацыі ў Беларусі, заклікаў кіраўніцтва замежнай кампаніі спыніць дамоўныя адносіны з беларускім контрагентам». Акрамя таго, Данілевіч даў інтэрв'ю «экстрэмісцкаму» інтэрнэт-рэсурсу «Трыбуна».

10 красавіка 2023 года Аляксандра асудзілі на 10 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму.

Былы палітвязень апублічыў у медыя даныя супрацоўнікаў «хіміі», дзе адбываў пакаранне

Супраць былога палітвязня Дзмітрыя Абрамука завялі новую справу паводле ч. 1 арт. 361-4 КК. Прычынай зацікаўленасці сілавікоў, паводле Дзмітрыя, сталі даныя супрацоўнікаў ПУАТ № 9, дзе ён адбываў тэрмін, у тэлеграм-канале «Дзікае паляванне». У пастах выкарыстоўваліся спасылкі на яго інтэрв'ю і матэрыялы ў медыя. Заяву на Дзмітрыя напісалі супрацоўнікі «хіміі», даныя якіх былі злітыя ў тэлеграм-канал.

Сам Дзмітрый знаходзіцца не ў Беларусі.

Перадаваў інфармацыю ў рэдакцыю Nexta

Студэнта Акадэміі авіяцыі Аляксандра Загдая затрымалі за перадачу інфармацыі ў рэдакцыю Nexta.

За гэта летам 2022 года Аляксандра асудзілі паводле ч. 1 арт. 361-4 КК («Садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці») на два з паловай гады калоніі агульнага рэжыму.

Даслаў 160 смс-паведамленняў у «Белсат»

Пенсіянер з Гомеля Валянцін Федарэнка, які мае невылечнае псіхічнае захворванне, даслаў з кнопачнага тэлефона 160 смс-паведамленняў на польскі нумар тэлеканала «Белсат» аб перасоўванні расійскай вайсковай тэхнікі ў Гомелі і аб узлётах расійскіх самалётаў.

Пра суд Валянціна мала што вядома, у тым ліку і вынік. Яго затрымалі ў жніўні 2022 года, а 12 кастрычніка вынеслі судовае рашэнне.

Перадаў звесткі журналісту «Белсата»

Чарговы асуджаны за дачыненні з «Белсатам» — рабочы «Гродна Азота», лідар «Беларускага Незалежнага прафсаюза» Андрэй Ханевіч. Прафсаюзніку паставілі ў віну размову з журналістам тэлеканала, падчас якой мужчына «перадаў нейкія звесткі». Тэлефон Андрэя праслухоўвалі, а размовы запісвалі супрацоўнікі спецслужбаў.

Восенню 2022 года Андрэя Ханевіча асудзілі за дыскрэдытацыю Беларусі і садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці на пяць гадоў калоніі ва ўмовах узмоцненага рэжыму.

Дасылаў фота вайсковай тэхнікі ў чат-бот Nexta

28-гадовага жыхара Баранавічаў Дзмітрыя Шувалава абвінавацілі ў тым, што ён у тэлеграме адпраўляў у чат-бот рэдакцыі Nexta (прызнаны «экстрэмісцкім фармаваннем» 29 кастрычніка 2021 года) фота і відэа вайсковай тэхнікі з каментарамі.

3 жніўня 2022 яго асудзілі на два з паловай гады калоніі агульнага рэжыму.

Журналісты

На сённяшні дзень, паводле маніторынгу БАЖ, у няволі знаходзяцца 33 прадстаўнікі медыя.

Два дырэктара інфармацыйнага агенцтва БелаПАН за кратамі

Дырэктарку БелаПАН Ірыну Леўшыну і былога дырэктара агенцтва Дзмітрыя Наважылава затрымалі ў жніўні 2021 года і абвінавацілі ва ўдзеле ў экстрэмісцкім фармаванні (ч. 1 арт. 361-1 КК). Дзмітрыя дадаткова абвінавацілі ва ўхіленні ад выплаты падаткаў (243 КК).

6 кастрычніка 2022 года Ірыну асудзілі на чатыры гады калоніі агульнага рэжыму, а Дзмітрыя – на шэсць гадоў калоніі агульнага рэжыму.

Асуджаныя адвакатка і журналіст

Журналіста Паўла Мажэйку затрымалі напрыканцы лета 2022 года па вяртанні ў Беларусь. Яго судзілі разам з адвакаткай Юліяй Юргілевіч з перадачу інфармацыі «Белсату».

Згодна з матэрыяламі справы, Юлія Юргілевіч перадала Паўлу Мажэйку інфармацыю пра пазбаўленне яе адвакацкай ліцэнзіі, сваё выключэнне з Гродзенскай абласной калегіі адвакатаў, а таксама даныя пра разгляд Мінскім гарадскім судом крымінальнай справы ў дачыненні да Алеся Пушкіна і прызначэнні яму пакарання. Абвінавачанне ўпэўненае, што Павел Мажэйка перадаў гэтыя звесткі нявызначаным асобам для публікацыі на «Белсаце» ў лютым-сакавіку 2022 года. Ягоны ўчынак кваліфікаваны як «дзеянні групай асобаў па папярэдняй змове з Юліяй Юргілевіч».

26 ліпеня 2023 года Юліі Юргілевіч і Паўлу Мажэйку прысудзілі па 6 гадоў калоніі, Юліі — агульнага рэжыму, Паўлу — узмоцненага. Павел і Юлія не прызналі віну.

Відэааператара-фрылансера затрымалі разам з жонкай, гадавалую дачку накіравалі ў шпіталь

Відэааператара Вячаслава Лазарава і яго жонку Таццяну Пыцько абвінавачваюць у супрацы з незалежнымі СМІ, які ў Беларусі прызнаны «экстрэмісцкім фармаваннем».

У Следчы камітэт трапіў архіў відэааператара, што захоўваўся на ягоных камп’ютарах і ў тэлефоне. Там знайшліся відэаздымкі, падчас якіх прысутнічала і Таццяна Пыцько. На думку следства, такім чынам яна ўзяла ўдзел у дзейнасці экстрэмісцкага фармавання.

Вячаслава ўжо затрымлівалі ў 2020 годзе падчас асвятлення пратэсных акцый. Цяпер сямейная пара знаходзіцца пад следствам.

Асвятляў акцыі пратэсту, займаўся краязнаўчай дзейнасцю

Гомельскі журналіст Яўген Меркіс супрацоўнічаў з незалежнымі СМІ, асвятляў акцыі пратэсту пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года. Яго неаднаразова затрымлівала міліцыя, праз суды штрафавала і адпраўляла на суткі. Пасля прызнання шэрагу незалежных СМІ экстрэмісцкімі фармаваннямі Яўген займаўся краязнаўчай дзейнасцю.

У верасні 2022-га журналіста затрымалі. Як тады напісала праўладная газета «Гомельская праўда», Яўген Меркіс адпраўляў тг-каналам звесткі аб перасоўванні вайсковай тэхнікі. Таксама паведамлялася, што Яўген працаваў для тэлеканала «Белсат».

30 траўня 2023 г. суд прызнаў Яўгена вінаватым у стварэнні экстрэмісцкага фармавання альбо ўдзеле ў ім (ч. 3 арт. 361-1 Крымінальнага кодэкса), а таксама ў садзейнічанні экстрэмісцкай дзейнасці (ч. 1 і 2 арт. 361-4 Крымінальнага кодэкса) і асудзіў на чатыры гады калоніі ва ўмовах узмоцненага рэжыму.

Ірыну Слаўнікаву схапілі ў аэрапорце

Ірыну Слаўнікаву, штатную супрацоўніцу TVP (Telewizja Polska) і былую супрацоўніцу «Белсата» затрымалі ў кастрычніку 2021 года ў Мінскім аэрапорце, калі яна з мужам вярталася з адпачынку.

Жанчыну асудзілі за кіраванне экстрэмісцкім фармаваннем і за ўдзел у пратэсных акцыях 2020 года на пяць гадоў калоніі ва ўмовах агульнага рэжыму.

Займаўся дабрачыннасцю, аднаўляў гістарычную спадчыну Наваградчыны

Журналіста, відэааператара Алеся Любенчука затрымалі ў траўні 2022 года. Яго абвінавацілі ў супрацоўніцтве з тэлеканалам «Белсат».

27 кастрычніка 2022 года Алеся Любенчука прызналі вінаватым паводле ч. 3 арт. 361-1 («Стварэнне экстрэмісцкага фармавання або ўдзел у ім») Крымінальнага кодэкса і асудзілі на тры гады калоніі ва ўмовах агульнага рэжыму.

Алесь Любянчук з’яўляецца евангельскім вернікам і паходзіць з традыцыйнай пяцідзясятніцкай сям’і з Палесся. У царкве Алесь праводзіў заняткі ў нядзельнай школе. Алесь шмат займаўся дабрачыннасцю, дапамагаў дзецям-сіротам, арганізоўваў турыстычныя паходы і аднаўляў гісторыка-культурную спадчыну Наваградчыны.

Асудзілі за здымкі для журналісцкага расследавання

Іван Мураўёў – журналіст, аператар і фатограф, які працаваў для незалежных СМІ. А таксама ўласнік «Кальяннай № 1» у Мінску, дзе яго і затрымалі летам 2022 года і абвінавацілі ва ўдзеле ў экстрэмісцкім фармаванні (ч. 3 арт. 361-1 КК).

«Беларуская асацыяцыя журналістаў» пазней даведалася, што Мураўёва асудзілі за відэаздымкі для расследавання журналіста Станіслава Івашкевіча, якое выйшла на тэлеканале «Белсат». Сюжэт пад назвай «Сяброўка Ліліі Лукашэнка і алігархі сталі бенефіцыярамі справы артапедаў» з’явілася ў ліпені 2022-га.

25 снежня 2022 года Івана Мураўёва асудзілі на два з паловай гады калоніі ва ўмовах агульнага рэжыму.

Мэтанакіравана сачылі за відэааператарам і праслухоўвалі яго тэлефон

Паўла Падабеда затрымалі ў студзені 2023 года і абвінавацілі ў супрацы з незалежным СМІ. Пазней стала вядома, што Паўла абвінавачваюць у супрацы з тэлеканалам «Белсат». Сярод іншага, яго таксама падазравалі ў падрыхтоўцы сюжэтаў для расследавальніцкіх праграм — у прыватнасці, пра знікненне відэааператара Дзмітрыя Завадскага і забойства журналіста Паўла Шарамета, пісала «Беларуская асацыяцыя журналістаў».

Акрамя таго, стала зразумела, што за Паўлам Падабедам мэтанакіравана сачылі, яго тэлефон праслухоўваўся — у якасці "доказаў"  на судовым працэсе ўключалі запісы размоваў, з якіх нібыта вынікае датычнасць да "экстрэмісцкага рэсурсу". Гэтаксама цытаваліся ліставанні ў месенджарах.

30 чэрвеня Паўла асудзілі на 4 гады калоніі агульнага рэжыму.