Жанчына, якая была першай ва ўсім: суд, Мінадукацыі, ААН

У гісторыі Беларусі рэдка калі згадваюцца жанчыны і іх роля ў жыцці краіны. Да прыкладу, ці чулі вы пра Еўдакію Уралаву? За савецкім часам яна была першай пракуроркай, першай міністаркай — і, напэўна, першай праваабаронцай. У сэнсе, першай жанчынай, якая займала такія пасады і пабывала ў ААН ад БССР.

Дзіўная рэч: у Беларусі сярод педагогаў, перадусім школьных настаўнікаў, пераважная большасць жанчын (паводле звестак на 2024 год — 83%), а вось кіруюць сферай адукацыі чамусьці мужчыны. У спісе міністраў, пачынаючы ад стварэння Мінасветы ў 1946 годзе, усяго два жаночыя прозвішчы.

«Салідарнасць» згадвае жанчыну, з якой усё пачыналася, першую беларуску — наркама, а потым міністарку асветы Еўдакію Уралаву.

Магілёўшчына ці Смаленшчына?

Цікава, што месца нараджэння будучай наркамасветы Беларускай ССР дакладна не вызначанае — у адных крыніцах пазначаная вёска Сакалянка ў Смаленскай губерніі, у другіх называюцца Сакаляны Клімавіцкага павета, што на Магілёўшчыне. З датай пэўнасці больш: 22 жніўня 1902 года.

Бацька Уралавай загінуў усяго праз пару гадоў пасля нараджэння дачкі на руска-японскай вайне 1904-1905 гадоў, і паколькі іншых крыніц прыбытку сям’я не мела, то жыла ў нястачы. Але для Дусі маці жадала іншай долі, таму адправіла дзяўчынку вучыцца: у роднай вёсцы тая наведвала царкоўна-прыходскую школу, потым скончыла двухкласную «народную» ў суседнім паселішчы.

А пасля Еўдакія і сама падалася ў настаўніцтва, працавала ў вясковых школах, была, да таго ж, жаночай арганізатаркай і партыйнай актывісткай.

З педагогаў — у пракуроры. І вышэй

Гэта стала магчымым пасля заканчэння ў 1931 годзе Вышэйшых юрыдычных курсаў у Маскве — адтуль Уралава вярнулася ў родныя мясціны на пасаду пракурора, якім была ў Дарагабужы, Вязьме і Полацку, таксама займала месца народнага суддзі ў Рослаўлі.

Аднак неўзабаве яна, што называецца, пайшла па партыйнай лесвіцы: другі сакратар у Полацкім акруговым камітэце, першы ў райкаме, — а ў 1938-м, першай і адзінай з жанчын, была прызначаная наркамам асветы БССР. І менавіта тут паказала, што яна не толькі добрая настаўніца, але і таленавітая арганізатарка і адміністратарка.

Проста лічбы для ілюстрацыі: калі ў 1937-38-м навучальным годзе ў рэспубліцы было 1545 няпоўных сярэдніх і 409 сярэдніх школ, то ўсяго праз два гады, ужо пры Уралавай — 1707 «сямігодак» і 759 сярэдніх. Агулам у школах займаліся звыш 1,1 мільёна навучэнцаў, прытым усе гарады «усенавучам» былі ахоплены цалкам.

Камісарка асветы

Гісторык Эмануіл Іофе ў сваім артыкуле, прысвечаным дзейнасці Уралавай, падкрэсліваў немалую яе ролю ў распаўсюдзе і вышэйшай адукацыі ў Беларусі: «З яе імем звязаны адкрыццё ў 1940 годзе Беластоцкага педагагічнага, Гродзенскага і Пінскага настаўніцкіх інстытутаў, устанаўленне ганаровага звання "Заслужаны настаўнік Беларускай ССР"».

Зрэшты, партыйную лінію яна таксама гнула старанна і, наведваючы незадоўга да вайны школы ў Беластоку і Гродне, адзначала, што настаўнікі слаба праводзяць «грамадскую работу сярод насельніцтва», што «ў польскіх школах няма зусім камсамольцаў», «апошнім часам пачаўся выхад дзяцей з піянерскіх атрадаў», затое «ніколі такога вялікага наведвання касцёлаў не было, як цяпер…».

У чэрвені 1941-га Уралава разам са сталічнай адміністрацыяй арганізавала экстраную эвакуацыю дзіцячых дамоў, летнікаў, санаторыяў з Мінска і іншых гарадоў, што найбольш цярпелі ад бамбардзіровак — спачатку ў тылавыя раёны, потым — па-за межы рэспублікі. Усяго ўдалося эвакуяваць больш за 160 устаноў, прычым чыноўнікі стараліся адсочваць іх месцазнаходжанне і патрэбы.

Адрадзіла БДУ

У 1942 годзе Еўдакія Уралава — дарэчы, разам з Якубам Коласам — была камандзіраваная ў Ташкент, каб дамовіцца пра часовае размяшчэнне там беларускай Акадэміі навук. Гэта атрымалася — а паралельна Уралава паклапацілася пра сям’ю пісьменніка. У яе дакладной запісцы да старшыні Саўнаркама БССР ад кастрычніка 1942 года ёсць такія радкі: «Хотя Я. Колас мне никаких просьб не передавал, но я убедилась. что Я. Колас и его семья испытывают острую нужду в обуви. Поэтому прошу Вас, т. Былинский, дать указание об отпуске обуви т. Я. Коласу — мужские номера 41, 42, 44 и женские — 38».

Акрамя таго, дзякуючы намаганням Еўдакіі Уралавай яшчэ падчас вайны аднавіў сваю працу Белдзяржуніверсітэт: у 1943 годзе ў падмаскоўнай Сходні размясціліся геаграфічны, філалагічны і гістарычны факультэты. У афіцыйных зваротах Уралава настойвала, што аднаўленне працы БДУ стане «вялікім святам» для народа, які змагаецца ў тым ліку «за паўнакроўны росквіт беларускай навукі і культуры».

Таварыш міністарка

У 1946 годзе Народны камісарыят асветы БССР ператварыўся ў Міністэрства асветы — яго кіраўніцай і, такім чынам, першай міністаркай адукацыі засталася Еўдакія Уралава. На гэты час падначаленыя ёй структуры зрабілі нямала: правялі пераўлік дзяцей школьнага ўзросту, пачынаючы з 7 гадоў, аднавілі больш як 10,5 тысяч школ, напісалі і пераклалі дзясяткі падручнікаў.

Учытайцеся — па цяперашнім часе гучыць, як песня: «Переведено с русского языка и сдано в печать 31 название учебника, из которых вышло из печати 5 названий в количестве 280 000 экземпляров … Изданы программы для начальной школы на белорусском языке в количестве 7000 экземпляров». Хоць рускамоўных падручнікаў было таксама нямала, але тэндэнцыя відавочная.

Звязаная з імем Уралавай і яшчэ адна гісторыя. У 1944 годзе ў Мінску, як і ў многіх іншых сталіцах і буйных гарадах саюзных рэспублік, паспрабавалі ўвесці асобнае навучанне хлопчыкаў і дзяўчат (планавалі раней, але перашкодзіла вайна).

Без гэтых жанчын памяць пра БНР была б іншай

Ініцыятарам, зразумела, выступала не тады яшчэ наркам асветы БССР — загад ішоў з Крамля, — але Уралава паспрабавала праз газеты абгрунтаваць падзел: маўляў, цяпер за парты сядуць дзеці, абпаленыя вайной, таму настаўнікі мусяць замяніць многім бацькоў, а гендарны падзел павысіць дысцыпліну.

Але атрымалася з дакладнасцю наадварот, і не толькі ў Беларусі: паспяховасць зніжалася, дысцыпліна кульгала на абедзве нагі, у падлеткаў пачаліся праблемы з сацыялізацыяй — і пасля смерці Сталіна эксперымент, які так і не стаў усеагульнай рэформай, канчаткова згарнулі.

З вышынь Саўміна

Уралаву ўжо ў 1948 годзе паставілі на іншую працу — у кіраўніцтва Беларускага рэспубліканскага таварыства па распаўсюдзе палітычных і навуковых ведаў. А ў 1950-х яна амаль дзесяць гадоў займала пасаду намесніка старшыні Саўміна БССР, таксама была дэпутаткай Вярхоўнай Рады БССР — і, зноў жа, змагла нямала зрабіць для беларускай адукацыі.

Так, пры яе спрыянні (Еўдакія Уралава настойвала, што трэба як мага хутчэй адрадзіць і ўмацаваць беларускую вышэйшую школу, якая рыхтавала б уласныя кадры) адкрыўся цэлы шэраг ВНУ: Брэсцкі педінстытут і Гродзенскі сельскагаспадарчы, Інстытут інжынераў чыгуначнага транспарту ў Гомелі, Інстытут механізацыі сельскай гаспадаркі і Гродзенскі медінстытут. А яшчэ з яе імем звязаныя адкрыццё ў Мінску «Тэатра юнага гледача» (1956) і ўступленне БССР у ЮНЕСКА (1954).

І крыху феміністка

Цікава, што ў 1945-м Еўдакія Уралава ўвайшла ў склад першай дэлегацыі ад БССР на Генасамблеі ААН — прычым яе прозвішча ў спісе ішло адразу пасля прозвішча кіраўніка дэлегацыі, наркама замежных спраў Кісялёва, а акрамя яе ў групе былі ўсяго дзве жанчыны — рэферэнткі-перакладчыцы.

Удзельнічала яна ў працы Генасамблеі ААН у якасці прадстаўніцы БССР і ў наступныя гады. І, у прыватнасці, у 1947-м стала адной з 15 сябраў Падкамісіі па становішчы жанчын (якая, у сваю чаргу, была часткай Камісіі па правах чалавека).

«Хоць пад ботам акупанта, рабіць беларускую працу». Да дня народзінаў Наталлі Арсенневай

Менавіта Уралаву прыгадваюць як рашучую абаронцу права жанчын на роўную аплату працы — і дзякуючы ёй ва Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека з’явіўся артыкул 23: «Кожны чалавек, без якой-небудзь дыскрымінацыі, мае права на роўную аплату за роўную працу».

Таксама разам з полькай Фрыдэрыкай Каліноўскай і Лізаветай Паповай з агульнай дэлегацыі СССР Уралава акцэнтавала ўвагу на правах асоб на абмежаваных у суверэнітэце тэрыторыях — гэта адлюстравана ў артыкуле 2 УДПЧ: «Не должно проводиться никакого различия на основе политического, правового или международного статуса страны или территории, к которой человек принадлежит, независимо от того, является ли эта территория независимой, подопечной, несамоуправляющейся или как-либо иначе ограниченной в своем суверенитете».

***

Пра апошнія дзесяцігоддзі жыцця Еўдакіі Уралавай, на жаль, знайсці інфармацыі не ўдалося. Вядома, што памерла яна ў Мінску ў маі 1985 года. Пасля яе ў крэсле міністра адукацыі Беларусі пабывала ўсяго адна жанчына, у перыяд незалежнасці — аніводнай.