Жанчыны, якія пацярпелі ад хатняга гвалту, цяпер могуць атрымаць прытулак у ЕС?
На думку Суда ЕС, у выпадках, калі гаворка ідзе пра гендарны гвалт, жанчыны самі па сабе могуць разглядацца як сацыяльная група. Такім чынам, яны могуць прэтэндаваць на статус бежанца ў ЕС, калі дома з-за свайго гендара яны падвяргаюцца гвалту.
Як гэта будзе працаваць і ці тычыцца расіянак і беларусак? Тлумачыць экспертка па праблеме гвалту ў дачыненні да жанчын Дар'яна Гразнова на старонках Meduza.
16 студзеня Суд Еўрапейскага саюза пастанавіў, што жанчынам, якія пацярпелі ад гендарнага гвалту (напрыклад, ад фізічнага ці псіхалагічнага гвалту, уключаючы сексуалізаваны і хатні гвалт), можа быць нададзены статус уцекача ў ЕС.
«Медуза» папрасіла расказаць пра сутнасць гэтай пастановы Дар'яну Гразнову — расійскую юрыстку, праваабаронцу, магістра права ў галіне правоў чалавека, якая шмат гадоў займаецца праблемамі гендарнага гвалту ў дачыненні да жанчын. «Медуза» высветліла ў Гразновай, наколькі абавязкова для дзяржаў — сябраў Еўрасаюза рашэнне Суда ЕС, ці толькі жанчын яно тычыцца і ці могуць прэтэндаваць на абарону ў Еўропе расіянкі, якія сутыкнуліся з хатнім гвалтам.
— Для пачатку не маглі б вы растлумачыць, што такое Суд ЕС? Гэта ж не яшчэ адна назва ЕСПЧ?
— Не. Суд Еўрапейскага Саюза, па-англійску Court of Justice of European Union, і Еўрапейскі суд па правах чалавека — гэта не адно і тое ж, хоць іх часта блытаюць.
ЕСПЧ — гэта міжнародны орган, які знаходзіцца ў Страсбургу, і яго юрысдыкцыя распаўсюджваецца на дзяржавы — члены Савета Еўропы, якія ратыфікавалі Канвенцыю аб абароне правоў чалавека. Да нядаўняга часу сярод іх была і Расія, аднак у сакавіку 2022 года яе выключылі з Рады Еўропы.
У сваю чаргу, Суд Еўрапейскага Саюза знаходзіцца ў Люксембургу (CJEU). Яго роля — тлумачыць законы ЕС, каб забяспечыць іх аднолькавае прымяненне ва ўсіх краінах Еўрасаюза, і вырашаць прававыя спрэчкі паміж нацыянальнымі ўрадамі і інстытутамі ЕС.
— 16 студзеня Суд ЕС прыняў пастанову, якая тычыцца пытання хатняга гвалту. Журналісты пішуць, што CJEU прызнаў яго падставай для атрымання прытулку. Не маглі б вы растлумачыць, што менавіта сказаў суд?
— Рашэнне было вынесена па справе грамадзянкі Турцыі. Яна была разведзеная і сцвярджала, што сям'я прымусіла яе выйсці замуж, а муж збіваў і пагражаў ёй. Баючыся за сваё жыццё ў выпадку вяртання ў Турцыю, яна падала заяву аб прадастаўленні міжнароднай абароны ў Балгарыі. Жанчына лічыла, што турэцкая дзяржава не ў стане абараніць яе і што яе вяртанне ў Турцыю падвергне яе рызыцы «забойства гонару» або прымусовага шлюбу і, такім чынам, парушыць артыкулы 2 і 3 Канвенцыі аб абароне правоў чалавека (гэта артыкулы аб праве на жыццё і забароне катаванняў — адпаведна). Уласна балгарскі суд, які разглядаў гэтае прашэнне, і перадаў справу ў Суд ЕС.
У сваім рашэнні ад 16 студзеня Суд ЕС закрануў Дырэктывы 2011/95/EU — гэта дакумент Еўрапарламента і Рады Еўрапейскага Саюза, у якім гаворыцца, хто і як можа прэтэндаваць на статус бежанца або дадатковую міжнародную абарону. Менавіта ў гэтай дырэктыве гаворыцца, што статус бежанца можа атрымаць чалавек, які ў сваёй краіне падвяргаецца ганенням з-за расы, рэлігіі, нацыянальнасці, палітычных перакананняў або прыналежнасці да пэўнай сацыяльнай групы.
Дык вось, на думку Суда ЕС, у выпадках, калі гаворка ідзе пра гендарны гвалт, жанчыны самі па сабе могуць разглядацца як сацыяльная група. Такім чынам, яны могуць прэтэндаваць на статус бежанца ў ЕС, калі дома з-за свайго гендару яны падвяргаюцца гвалту: фізічнаму або псіхалагічнаму гвалту, уключаючы хатні і сексуалізаваны гвалт, гвалтоўны шлюб, прымусовую стэрылізацыю, «забойстваў гонару» і гэтак далей.
Глядзіце таксама
— Атрымліваецца, што жанчыны, якія сталі ахвярамі хатняга гвалту, цяпер могуць прасіць прытулак у ЕС?
— Так, хоць гэта можна было рабіць і раней — гэтаму прысвечаны асобны раздзел Стамбульскай канвенцыі, спецыяльнага дакумента Рады Еўропы аб прадухіленні і барацьбе з гвалтам у дачыненні да жанчын і хатнім гвалтам.
Ёсць адпаведная практыка — напрыклад, у 2017 годзе ў Даніі афганская жанчына, якая падала заяву, атрымала статус бежанкі з-за пагрозы прымусовага шлюбу на радзіме. Мясцовы суд вырашыў, што яна належыць да асаблівай сацыяльнай групы «удоў, якім пагражае прымусовы шлюб». Суддзі прыйшлі да высновы, што афганская дзяржава не можа і не жадае абараняць жанчын у такой сітуацыі.
У 2017 годзе французскі Нацыянальны суд па пытаннях прытулку (CNDA) прызнаў, што калі жанчына, якая жыве ў краіне, дзе распаўсюджаныя знявечлівыя аперацыі на жаночых палавых органах, не прайшла праз такую працэдуру, то яна цалкам абгрунтавана можа баяцца пераследу, а значыць, прэтэндаваць на абарону ў ЕС.
— Тады ў чым значэнне нядаўняга рашэння суда ЕС?
— Стамбульскую канвенцыю Еўрапейскі саюз ратыфікаваў у чэрвені 2023-га, і яна мае абавязковую сілу для ЕС з кастрычніка таго ж года.
А ў рашэнні ад 16 студзеня Суд ЕС трактуе з улікам гендарных аспектаў дырэктыву 2011/95. Яна ясна паказвае, што Еўрасаюз павінен абараняць жанчын, якія сутыкнуліся з гендарным гвалтам, нават калі ў іх няма пашпартоў ЕС.
Гэта крок на шляху ĸ прасоўванні гендэрна-адчувальнага падыходу да палітыкі прадастаўлення прытулку, які адназначна ўмацуе прававыя пазіцыі жанчын, якія пацярпелі ад розных формаў гендарнай гвалту, і павысіць іх шанцы на атрыманне абароны ў Еўропе.
Асабліва гэта важна для тых краін, у якіх няма ўстойлівай практыкі па такіх пытаннях. Да прыкладу, ва ўсё той жа Балгарыі, па словах аĸтывістаў, якія дапамагаюць арганізацый, асобам, якія просяць прытулку і пацярпелым ад гендарнай гвалту, цяжка атрымаць міжнародную абарону.
Суд наўпрост піша, што палажэнні Дырэктывы павінны тлумачыцца ў адпаведнасці са Стамбульскай канвенцыяй, нават нягледзячы на тое, што некаторыя дзяржавы-члены, уключаючы Балгарыю, не ратыфікавалі гэтую канвенцыю.
Глядзіце таксама
— У дырэктыве 2011/95 згадваецца два статусу абароны — статус бежанца і дадатковая абарона. Для пачатку — што неабходна для атрымання статусу бежанца?
— Гэтыя ўмовы якраз вызначаны ў Дырэктыве. Згодна з ёй, бежанец — гэта грамадзянін краіны, якая не ўваходзіць у ЕС (або чалавек без грамадзянства), які пакінуў радзіму з-за абгрунтаванай боязі пераследу ў сілу сваёй расавай, рэлігійнай, нацыянальнай прыналежнасці, палітычных поглядаў ці прыналежнасці да пэўнай сацыяльнай групы.
Паўторымся — суд паказаў, што Дырэктыва павінна тлумачыцца ў адпаведнасці са Стамбульскай канвенцыяй, якая абавязковая [да выканання] для Еўрапейскага Саюза і прызнае гендарны гвалт у адносінах да жанчын як адну з формаў пераследу, а жанчыны ў цэлым могуць разглядацца як асобы, якія належаць да пэўнай сацыяльнай групу — згодна з сэнсам Дырэктывы.
Такім чынам, яны могуць прэтэндаваць на статус бежанца, калі ў краіне свайго паходжання яны падвяргаюцца, з-за свайго гендара, фізічнаму або псіхічнаму гвалту, уключаючы сексуалізаваны і хатні гвалт.
Глядзіце таксама
— А ў якім выпадку жанчына, якая зазнала гендарны гвалт, можа папрасіць аб так званых мерах дадатковай абароны? І ў чым іх адрозненне ад статусу бежанца?
— Гэты механізм распрацаваны якраз для тых, хто не падпадае пад крытэрыі ўцекача, але баіцца вяртацца ў краіну паходжання, калі існуе рэальная рызыка быць забітай або падвергнуцца сур'ёзным актам гвалту з боку члена сям'і ці абшчыны з-за меркаванага парушэння культурных ці рэлігійных нормаў і традыцый.
— Якую сілу мае рашэнне Суда ЕС — гэта цяпер абавязковае тлумачэнне нормаў аб прадастаўленні прытулку ці хутчэй рэкамендацыя?
— Рашэнне па гэтай справе будзе абавязковым для балгарсĸага Нацыянальнага суда, а таксама для ўсіх астатніх нацыянальных судоў 27 краін-членаў ЕС.
— Ці можа гэтая пастанова дапамагчы расіянкам, якія сутыкнуліся з хатнім гвалтам і хочуць выратавацца ад яго ў Еўропе?
— Можа, таму што расіяне якраз падпадаюць пад дзеянне Дырэĸтывы 2011/95, будучы грамадзянамі краіны, якая не з'яўляецца членам ЕС.
Тым больш ЕСПЧ нават выносіў супраць Расіі пілотную пастанову па праблеме хатняга гвалту (Туніĸова і іншыя супраць Расіі) — пра тое, што ў краіне адсутнічае заĸон аб хатнім гвалце, а ўлады не прымаюць адэкватныя меры па абароне пацярпелых ад хатняга гвалту. І там гаворыцца, што праблема носіць сістэмны характар.
— Якія доказы можа прывесці жанчына, каб атрымаць абарону?
— Гэта залежыць ад ĸанкрэтных абставінаў. Трэба прадэманстраваць фаĸт гендарнага гвалту ці рызыку з ім сутыкнуцца, а таксама абавязкова — няздольнасць і нежаданне ўладаў яе абараніць. Калі мы гаворым пра расіян, можна таксама паказаць звароты ў праваахоўныя органы і дакументы, якія пацвярджаюць іх бяздзейнасць.
— Кажучы пра пастанову Суда ЕС, вы згадваеце выключна пра жанчын. А як жа абарона іншых уразлівых груп?
— Гэта рашэнне кажа менавіта пра жанчын. Стамбульская канвенцыя падкрэслівае, што гвалт у адносінах да жанчын — гэта праява гістарычна няроўных суадносін сіл паміж жанчынамі і мужчынамі, якая прывяла да дамінавання і дыскрымінацыі ў адносінах да жанчын, а хатні гвалт закранае жанчын у непрапарцыйна большай ступені.
Калі ж мы гаворым пра іншыя ўразлівыя катэгорыі, напрыклад, пераслед ЛГБТК+, рэлігійных меншасцяў і г.д., то мы можам адкрыць тую ж самую дырэктыву 2011/95 і знайсці іншыя падставы для атрымання статусу бежанца або дадатковай абароны. Так што той факт, што дадзенае канкрэтнае рашэнне накіраванае менавіта ў абарону жанчын, ніяк не ўшчамляе іншыя групы, якія могуць сутыкнуцца з пераследам.
Пераклад «НЧ»