Страта Вільні як пазітыў?
У чарговыя ўгодкі савецка-польскай вайны ў Літве набірае моду тэорыя аб тым, што страта літоўцамі Вільні ў 1920 годзе пайшла ім на карысць.
Перад тым, як пагрузіцца ў тэму, важна разумець сітуацыю, у якой знаходзілася Літва падчас савецка-польскага канфлікту. Пасля распаду Расійскай імперыі Літва абвясціла незалежнасць (16 лютага 1918 г.), але яе межы, асабліва ўсходнія з Польшчай, былі вельмі нявызначанымі. Галоўным яблыкам разладу быў Віленскі край (з самім горадам Вільняй), на які прэтэндавалі як Літва, так і Польшча.
12 ліпеня 1920 года паміж Савецкай Расіяй і Літвой была падпісана Маскоўская дамова. Па яе ўмовах Масква прызнавала незалежнасць Літвы ў яе этнаграфічных межах і перадавала ёй Вільню і частку Віленскага краю, якія на той момант былі адваяваныя ў палякаў. Пасля «цуду на Вісле» ў кастрычніку 1920-га польскае войска зноў заняло Вільню.
Захоп віленскага краю палякамі стаў нацыянальнай траўмай для Літвы. Літоўскі ўрад разарваў дыпламатычныя адносіны з Польшчай і адмовіўся іх аднаўляць да вяртання Вільні. Уся знешняя і ўнутраная палітыка Літвы была падпарадкавана адной мэце — вярнуць Вільню. Літва ўвесь час узнімала «віленскае пытанне» ў Лізе Нацый. У грамадстве актыўна культывавалася ідэя вяртання Вільні. У школах, прэсе і літаратуры ўвесь час падкрэслівалася гістарычная і культурная прыналежнасць горада Літве. Гэты стан «ні вайны, ні міру» захоўваўся да 1938 года, калі літоўцы прызналі статус-кво, хаця па факце працягвалі лічыць Вільню сваёй.
І вось сёння гучаць іншыя меркаванні. Некаторыя гісторыкі лічаць, што страта Вільні ў 1920-м магчыма выратавала нацыю. Галоўная тэза тут наступная: перамога бальшавікоў у 1920 годзе прывяла б да неадкладнай ліквідацыі літоўскай дзяржаўнасці.
Сцвярджаецца, што пасля разгрому Польшчы Чырвоная Армія не спынілася б на межах этнаграфічнай Літвы. Пад маркай дапамогі «літоўскім працоўным» ці «савецкаму ўраду Літвы» (які бальшавікі, дарэчы, спрабавалі стварыць раней) была б праведзена ваенная інтэрвенцыя з наступнай інкарпарацыяй Літвы ў склад СССР, магчыма, у форме Літоўскай ССР.
У якасці аргумента прыводзіцца лёс іншых савецкіх рэспублік, абвешчаных бальшавікамі (Беларуская, Украінская, Літоўска-Беларуская ССР), якія хутка страцілі рэальны суверэнітэт і былі паглынуты савецкай сістэмай.
Глядзіце таксама
Пры гэтым не факт, што Літва захавала б Вільню ў гэтым сцэнары. Некаторыя гісторыкі мяркуюць, што Масква магла б выкарыстоўваць тэрытарыяльнае пытанне для шантажу і ціску на літоўскі ўрад. У гэтым ракурсе нельга выключаць, што Вільня магла стаць часткай БССР.
Іншая група гісторыкаў сцвярджае, што Літва магла б захаваць фармальную незалежнасць, але стала б цалкам залежнай ад Масквы дзяржавай-сатэлітам.
Фактычна, уся знешняя і абаронная палітыка кантралявалася б Масквой. У краіне былі б размешчаны савецкія ваенныя базы, а эканоміка была б поўнасцю інтэграваная ў савецкую. Палітычная сістэма, хутчэй за ўсё, эвалюцыянавала б да аўтарытарызму пад кантролем прасавецкіх сіл, як гэта адбылося ў краінах Усходняй Еўропы пасля 1945 года.
Існуе і альтэрнатыўнае, менш папулярнае меркаванне: у Літвы мог бы быць шанец на больш працяглае захаванне суверэнітэту. Зацяжная грамадзянская вайна і эканамічная разруха ў Расіі маглі зрабіць прамое кіраванне ўсімі нацыянальнымі ўскраінамі немагчымым. Літва магла б атрымаць перадышку на 10-15 гадоў, падобна Фінляндыі, якой удалося адстаяць незалежнасць.
Не будзем забывацца на краіны Антанты. Ці наўрад Лондан і Парыж маўкліва прынялі б поўную саветызацыю ўсёй Усходняй Еўропы. Гэта магло стварыць некаторае міжнароднае прыкрыццё для Літвы.
Аднак большасць літоўскіх гісторыкаў сыходзяцца ў меркаванні, што ў доўгатэрміновай перспектыве шанцаў захаваць сапраўдную незалежнасць у Літвы ў выпадку перамогі бальшавікоў было вельмі мала. Маментальная анэксія ці паступовая страта суверэнітэту на працягу 1920-х гадоў у любым выпадку запусцілі б працэс «саветызацыі» літоўцаў на дзве дэкады гадоў раней, што безумоўна змяніла калектыўную самасвядомасць і менталітэт нацыі.