Стэфан Баторый і Іван Грозны: інтэлектуальны двубой
Маскоўскі цар Іван Грозны знайшоў у асобе караля Рэчы Паспалітай Стэфана Баторыя дастойнага саперніка не толькі на поле бітвы, але і ў інтэлектуальнай спрэчцы. Яна знакавая для сваёй эпохі.
Маскоўскі тыран вядомы сваімі “пространными” пісьмовымі адказамі і пасланнямі самым розным асобам — ад ігуменаў далёкіх манастыроў да самой англійскай каралевы Лізаветы. Найбольш знакамітыя, канечне, тры яго пасланні да збеглага ў Літву князя Андрэя Курбскага. Аднак менавіта Стэфан Баторый стаў адзіным чалавекам, які прымусіў змоўкнуць свайго суразмоўцу, вядомага па падступных хітраспляценнях самых розных фактаў і аргументаў, падмацаваных да таго ж красамоўнымі і “неабвержнымі” адсылкамі і цытатамі з Бібліі.
Спрэчка паміж манаршымі асобамі ўзнікла восенню 1581 г. Яшчэ раней, перад выправай на Полацк у 1579 г., Стэфан Баторый актыўна будаваў сваю прапагандысцкую стратэгію супраць маскоўцаў, у аснове якой ляжала ідэя вызвалення ад тыраніі няправеднага цара і высокай каштоўнасці грамадзянскай свабоды. Маскоўскія жаўнеры і насельніцтва засталіся глухія да гэтых заклікаў — надта адрознай была іх ментальнасць і ўяўленні аб узаемадзеяннях з уладай, каб такія рэчы маглі дайсці да іх вушэй…
Прайграючы на ваенным полі, Іван Грозны, пэўна, паспрабаваў разбіць непрыяцеля на полі ідэйным, даказаўшы справядлівасць і рацыю сваёй палітыкі, яе боскае абгрунтаванне і натхнёнасць. Вобраз ворага, увасоблены ў Баторыю, зразумела, насіў д’ябальскія рысы — Іван Грозны паклаў нямала сіл, каб патлумачыць і даказаць гэта з дапамогай слоўных фігур са Святога Пісьма.
Грозны накідваецца на паходжанне Баторыя і яго абранне каралём шляхтай Рэчы Паспалітай. Манарх можа быць прызначаны толькі Богам, кажа Іван IV, намякаючы на сябе, а не “по многомятежному хотенью” звычайных людзей. Праз гэты нехрысціянскі звычай польскі кароль горшы за басурманскіх гаспадароў і параўноўваецца з найгоршымі біблейскімі царамі — Амалікам, Сінахерыбам, Хаздроем і Максенцыем. Не абышлося і проста без непрыстойных знявагаў, як гэта часта можна сустрэць у пасланнях маскоўскага цара.
Адказ Баторыя не прымусіў сябе доўга чакаць. Выклікае захапленне тая вытрымка ў ацэнцы царскіх закідаў і яснае разуменне хваравітасці і слабасці аргументацыі Івана IV. Абраны тон і стыль у пісьме Баторыя, здаецца, проста дабіў маскоўскага гаспадара, які прывык да іншага кшталту інтэлектуальных сапернікаў. Усе яны паходзілі з Маскоўскай дзяржавы, і таму іх светапогляд былі даволі абмежаваны ў параўнанні з багаццем еўрапейскай тэалогіі і палітычнай думкі.
А Беларусь тады належала да гэтага свету. І ў адказе Стэфана Баторыя ўвасобіліся ўсе вобразы і ідэі, на падставе якіх існавала Рэч Паспалітая і славутая “шляхецкая дэмакратыя”. Спярша кароль указаў на нелагічнасць і нагрувашчанасць неадпаведнымі фактамі ліста Івана Грознага: “Лист твой так долгий, яко ест полон вшетеченства и попудливости, так в собе никакого порадку не мает». Баторый робіць з гэтага выразную выснову пра звар’яцелась цара: «Все в ним помешано ест, чим ся показует, же подобно разум твой велми ся помешал!»
Баторый адкідвае ліставанне як форму асабістай спрэчкі манархаў, для яго гэта канфлікт светапоглядаў цэлых грамадстваў Рэчы Паспалітай і Масковіі. Гэта было неспадзяванкай для іншага боку. Іван Грозны — “паганскі”, язычніцкі валадар, якога трэба выратоўваць ад граху і невуцтва. У якасці метафары Баторый выкарыстоўвае вобраз асла, да якога вельмі падобны Іван Грозны з паводзінаў. Польскі кароль па-майстэрску разбівае аргументы Грознага пра Боскае заступніцтва і абарону, паказваючы адваротнае як на прыкладах з Бібліі, так і на гістарычных фактах. Ён звяртае ўвагу маскоўца, намякаючы на беднасць яго ведаў, што варта не выдумляць, а вучыцца сапраўднай гісторыі: “Чтеши правдивых летописцев, а не тверди басен бахоров твоих». Пасмяяўся Баторый і з патугаў маскоўскага цара паказаць сваё радавітае паходжанне: ён не болей чым сын “нашай здрадніцы” Алены Глінскай. Гэтак жа абышоўся наш гаспадар з пыхлівымі тытуламі маскоўскага цара, да якіх той асабліва прывязваўся: “Тытулы твои долгие, незличоные, которыми болшей до смеху тебе”.
Іван Грозны спачатку падрыхтаваў адказ, але пасля звестак пра заключэнне ў Ям-Запольі доўгачаканага перамір’я загадаў знішчыць ліст. Мы так і не даведаемся, што там было. Але сам факт, што Грозны дазволіў сабе замаўчаць і не адказваць на балючыя выпады Стэфана Баторыя, сведчыць, што ён прайграў гэтую інтэлектуальную бітву.
Дыскусія двух манархаў, якія ваявалі, была выключнай справай. Здзіўляе, дарэчы, той факт, што ёй так мала надаецца ўвагі нават даследчыкамі (а ў Расіі ж так шмат носяцца з Іванам Грозным!) — пэўна, грае сваю ролю непрывабнасць спрэчкі для вобраза моцнай і мудрай Маскоўскай дзяржавы. Важна таксама, што адпор крываваму і хітраму Івану Грознаму даў чалавек, які ведаў ваенную справу і ўмеў перамагаць у войнах.
Незаўважна для сябе наша старажытная дзяржава атрымала тут вельмі важную перамогу, перамогу ў барацьбе светапоглядаў і духоўных каштоўнасцяў.
Андрэй Янушкевіч, budzma.by