Віктар Сазонаў: «Калі б у мяне была вакцына ад страху, я раздаў бы яе ўсім беларусам...»
Пісьменнік і праваабаронца Віктар Сазонаў — адзін з нямногіх сярод сваіх калег, хто застаўся на радзіме, нягледзячы на ўсе рэпрэсіі.
Віктар Сазонаў
Паводле афіцыйных звестак з Варшавы, за апошнія паўтара года толькі адна Польшча прыняла каля 15.000 беларусаў, якія пакінулі краіну з палітычных матываў. Пераважная большасць іх з заходніх абласцей Беларусі — Гродзенскай і Брэсцкай.
Жыхар Гродна пісьменнік і праваабаронца Віктар Сазонаў — адзін з нямногіх сярод сваіх калег (былых «вясноўцаў»), якія засталіся на радзіме, нягледзячы на ўсе рэпрэсіі. Міхась Скобла сустрэўся з ім, каб пагаварыць пра надзённае і вечнае з разлікам «для дома, для альбома і трохі для эпохі».
— Віктар, знаходзіцца ў такі няпэўны час у Беларусі — гэта твая прынцыповая пазіцыя?
— Усё жыццё ў мяне пыталіся, чаму не еду за мяжу. Пачынаючы з 1990-х, калі выязджалі многія знаёмыя, рабілі на чужыне бізнес і запрашалі ехаць з імі… З’язджаць ці заставацца — сёння кожны мусіць адказаць на гэта пытанне сам сабе. Галоўнае — пастарацца не падмануць сябе. Мне хочацца жыць тут, дзе нарадзіўся. Я разумею, што не заўсёды і не ва ўсіх гэта атрымліваецца. Сітуацыі бываюць розныя. Напэўна, для многіх людзей выезд апраўданы (з гледзішча найперш бяспекі), для кагосьці нават абавязковы. Ну, а рашэнне застацца, я лічу, тым больш апраўданае (кожнае, без выключэння). Тут нават і матываў шукаць не трэба.
— Ты нядаўна напісаў верш, у якім ёсць такія радкі: «Я перастаў баяцца, што прыйдуць па мяне… Паехаць, ці застацца, усё яно міне». Усе прышчапляюцца ад ковіду, а ты, выходзіць, зрабіў прышчэпку ад страху. У чым яна?
— На жаль, такой прышчэпкі я не маю. Каб ведаў, дзе яе зрабіць, то пабег бы туды першым. А каб меў такую вакцыну, то раздаў бы яе ўсім беларусам задарма. Думаю, што кожны чалавек мае свае спосабы ўмацавання ўласнай псіхікі, свайго імунітэту, інакш бы здарылася масавая пандэмія страху.
— Дык а чым ты ўмацоўваеш свой імунітэт?
— Звяртаюся па дапамогу да сусветнай класікі. Напрыклад, пераглядаю фільм Мэла Гібсана «Адважнае сэрца». Там перад боем галоўны герой Уільям Волас звяртаецца да паплечнікаў з палымянай прамовай і кажа: вы можаце сысці, але калісьці, у свой перадсмяротны час, можа, і пашкадуеце, што сышлі, не змаглі пераадолець свой страх…
— У шмат каго з творчых людзей апусціліся рукі, многія ўжо другі год сядзяць, як мышы пад венікам. У цябе ж, наадварот, творчы ўздым. Нядаўна ў Беластоку выйшаў з друку твой вялікі раман пад назвай «Генетычны алфавіт». Ёсць алфавіт кірылічны, ёсць лацінскі, ёсць урэшце каньяк «Армянскі алфавіт». А што значыць алфавіт генетычны?
— Раман быў напісаны яшчэ ў 2017 годзе, але з-за пандэміі выхад яго зацягнуўся. Таксама ён гучыць на хвалях радыё «Рацыя». Назва твора ўзнікла не адразу, былі розныя варыянты. Я раіўся з рэдактарам і выдаўцом Яўгенам Вапам з Беластока, якому хачу выказаць падзяку. Ён і «вылушчыў» словазлучэнне «генетычны алфавіт» з тэксту, у прадмове зазначыўшы, што ў кнізе прасочваецца моц беларускай генетычнай трываласці.
— Раман атрымаўся шматпланавы — там і прыгоды, і палітыка, і каханне.
— Сапраўднае каханне стварае гармонію, яно праходзіць праз усе жыццёвыя выпрабаванні і з цягам часу дапаўняецца новымі шляхетнымі пачуццямі, такімі як любоў да дзяцей, да бацькоў, да свайго роду, народу, радзімы. Вось тут і раскрываецца генетычны код нацыі, прычым не толькі біялагічны, але найперш духоўны. Ён утрымліваецца і ў нашай мове, у нашым фальклоры. А вось людзі, не здольныя на вялікае каханне, заўсёды супрацьстаяць закаханым. На маю думку, усе праявы зла ў цэлым свеце — гэта нападкі на праявы кахання і любові. Бо любоў ёсць дабро. А самая галоўная і спрадвечная бітва — гэта барацьба дабра і зла. У рамане ёсць і абсурдныя на першы погляд малюнкі рэчаіснасці, паказаныя праз прызму гумару.
— Ты ўдзельнік гродзенскага гурта «Новы замак», пішаш для яго песенныя тэксты. Раскажы пра ваш калектыў: хто, дзеля чаго, пра што?
— Занядбаная беларушчына — вось што прымусіла аб’яднацца ў музычны калектыў Валянціна Дубатоўку, Янку Трацяка, Уладзіміра Хільмановіча і мяне. Нам падаецца, што і праз песні мы можам папулярызаваць нашы нацыянальныя каштоўнасці. Тым больш сярод нас ёсць людзі з адпаведнай музычнай адукацыяй. Прыкладам, кіраўнік гурта Валянцін Дубатоўка — прафесійны музыка з даволі багатым досведам выступленняў.
— З чаго складаецца ваш рэпертуар?
— Апрача ўласных твораў (іх большасць) мы выкарыстоўваем пераклады з украінскай, рускай і польскай песеннай паэзіі. Нам падалося, што мы можам у беларускую музычную культуру ўнесці нешта сваё, чаго не ахапілі і больш дасведчаныя музыкі. Прастора беларускай культуры не мае межаў. І мы стараемся запоўніць, скажам так, незанятыя месцы. Зваротная рэакцыя слухачоў падказвае, што гэта многім патрэбна. І нас гэта натхняе і надае новых сіл.
— «Ізноў запалаюць паходні, і з неба на нашу зямлю Хрыстос прызямліцца ў Гародні», — спявае «Новы замак». Яшчэ з часоў Уладзіміра Караткевіча Хрыстос наважваецца прызямліцца ў Гародні. Але часы змяніліся, і сёння Яму ў Гродне могуць «не даць пасадку».
— Ніхто не ў стане перашкодзіць Хрысту зрабіць задуманае. Ён прызямліцца там, дзе палічыць патрэбным, а тыя, хто «не дасць пасадку», паспяшаюцца «на вылет». Мы можам толькі маліцца, каб Ён звярнуў свой позірк на нас, на нашу Беларусь. І чакаць з надзеяй і верай Яго прызямлення. А маліцца можна па-рознаму. У тым ліку і праз творчасць, праз такі від творчасці, як песні. Словы песні «Хрыстос прызямліцца ў Гародні» былі напісаны ў Вільнюсе падчас перапахавання парэшткаў Кастуся Каліноўскага і другіх паўстанцаў 1863 года. Помню, радкі мільганулі перад вачыма, як маланка, засталося толькі запісаць. Я перакананы, што нічога не бывае выпадковым. І тое, што зямля (вільнюская гара Гедыміна) раскрыла магілы славутых герояў, было знакам новага этапу беларускага адраджэння.
— Згадваю, што ты родам з Гальшанаў, і адразу ўспамінаецца яшчэ адзін твор Караткевіча — «Чорны замак Альшанскі». Уладзімір Сымонавіч на цябе як пісьменніка і чалавека моцна паўплываў?
— Безумоўна! Такія людзі, як Караткевіч, уплываюць нават на тых, хто не знаёмы з іх творчасцю. Бо моц іхняй энергетыкі ёсць нябачным элементам цэментавання нацыі і духоўнага ўдасканалення кожнага чалавека, які да яе належыць. Вось хаця б такі прыклад. Неяк я пачуў, як адна жанчына настойліва ўсім тлумачыла, што беларуская мова не патрэбна і няма чаго ёю забіваць галаву дзецям у школах. Было бачна, што ніякіх аргументаў яна не ўспрыме, а будзе даказваць сваё — горлам і істэрыкай. І тады я спакойна задаў ёй толькі адно пытанне: «А як жа вы без беларускай мовы зможаце азнаёміцца з творамі Уладзіміра Караткевіча і Васіля Быкава ў арыгінале?»
— Уяўляю, якую водпаведзь ты атрымаў.
— Рэакцыя для мяне была абсалютна нечаканай. Жанчына ўжо раскрыла рот, каб накінуцца на мяне, але… не змагла вымавіць ні слова. Як анямела! Вось як працуе энергетыка нашых тытанаў духу — яна дзейнічае на ўсіх без выключэння. Гэта падмурак, на якім не паслізнешся. Караткевіч для мяне — і захапляльны аўтар, і настаўнік, і прадказальнік нашай беларускай будучыні. Ну і мае родныя Гальшаны (як і другія гістарычныя мясціны) да гэтай пары на мяне ўплываюць. Трэба толькі адкрыць для іх душу.
Плячом да пляча — сябры Яўген Вапа і Віктар Сазонаў.
— У Беларусі нядаўна прынята дзяржаўная «праграма патрыятычнага выхавання насельніцтва» на 2022–2025 гады. Як ты лічыш, за чатыры гады можна ўсіх зрабіць патрыётамі?
— Большасць беларусаў ужо яскрава паказалі ўсім і найперш самім сабе, што даўно з’яўляюцца патрыётамі. Яны навучыліся патрыятызму ад тых жа Каліноўскага, Караткевіча і Быкава, ад другіх славутых нацыянальных творцаў, ад сваіх бацькоў, дзядоў і прадзедаў, што перадалі патрыятызм нашчадкам не толькі праз выхаванне, але і праз генетычны код… Дзяржаўныя праграмы могуць быць розныя. Вось я памятаю са свайго савецкага дзяцінства, што тагачасныя нібы патрыятычныя праграмы толькі разбуралі беларускі патрыятызм. Яны працавалі на тое, каб павярнуць беларусаў у нейкае інтэрнацыянальнае (насамрэч расійскае) рэчышча. Але, нягледзячы на высілкі нашых незычліўцаў, беларусы ў пераважнай большасці засталіся ўсё ж беларусамі.
— Бо былі высілкі ў адказ. Мне згадваецца, як знакаміты беларускі настаўнік і заснавальнік вядомага Гудзевіцкага музея Алесь Белакоз свае кнігі падпісваў заўсёды аднолькава: «З удзячнасцю за беларускі патрыятызм». Каму з прадстаўнікоў улады ты мог бы выказаць гэткую ж удзячнасць? Калі браць, скажам, апошнія гадоў дзесяць.
— Добра памятаю Алеся Мікалаевіча Белакоза. Яшчэ адна выдатная асоба, якую не сцерці з беларускай нацыянальнай памяці. У Гудзевіцкім музеі ткаліся яшчэ імянныя гальштукі ў нацыянальных беларускіх колерах, іх атрымлівалі тыя, каго Белакоз лічыў патрыётамі. Ганаруся, што маю ад яго такі дарагі падарунак. І добра ён кнігі падпісваў — «з удзячнасцю за беларускі патрыятызм». А каму з прадстаўнікоў улады я мог бы выказаць такую ж удзячнасць? Нават не ведаю… Не бачу сярод іх сапраўдных патрыётаў, не памятаю, каб каму з іх падпісваў свае кнігі.
— Калі Адам Міцкевіч апынуўся ў эміграцыі і засыхаў душой у Парыжы, нічога яму не пісалася, беларуская шляхцянка Габрыэля Пузыня прыслала яму пляшку вады з Нёмана. Паэт выпіў той вады і — стварыў паэму «Дзяды». А што дае натхненне табе?
— Розныя рэчы і людзі натхняюць. Скажам, раман «Генетычны алфавіт» прысвечаны маёй жонцы Галіне. Зразумела, што каханне, сям’я і сябры — бяздонная крыніца натхнення. Але і глыток нёманскай вады, і подых пушчанскага паветра, і гальшанскія пагоркі, і зубр у лесе, і бусел у небе, і старажытны велічны замак, і вясковая пахіленая хатка, і адноўлены храм, і тая гісторыя, якая беларусамі пішацца сёння, таксама натхняюць. Вобразна кажучы, натхненне можна параўнаць з алергіяй, якая можа быць ад чаго заўгодна — ад нечага з’едзенага, выпітага, ад паху першай вясновай кветачкі, якая толькі што распусцілася. Нюхнуў выпадкова — і ты ўжо ў стане алергічным. Свярбіць табе. Вось і натхненне так. Выйшаў на вуліцу, прачытаў кнігу ці глянуў у акно і — адчуваеш раптам сверб да пісання. Мусіш садзіцца і пісаць."Народная Воля"