Навошта беларусам свая мова і чаму ўсё дакладна скончыцца добра? Вялікая размова з Ігарам Случакам

Чаму беларускія дзеці не навучаюцца па-беларуску? Хто стане на абарону мовы, калі ў краіне адбудуцца змены? І як жыць, калі нясцерпна хочацца дадому? Пра ўсё гэта мы паразмаўлялі з праваабаронцам, мовазнаўцам, юрыстам Ігарам Случакам, які мае поўнае права назваць Дзень роднай мовы прафесійным святам.

Коратка:

• У сярэдзіне дзевяностых, калі беларуская мова была адзінай дзяржаўнай, 70-80 % дзяцей маглі навучацца на ёй. Сёння толькі 8-9 % ад агульнай колькасці вучняў навучаюцца па-беларуску. І кожны год гэтая лічба змяншаецца.
•  Беларуская мова афіцыйна не знішчаецца, але дзяржаўная моўная палітыка адводзіць ёй нішу вузкай культурнай спадчыны, якая (як, напрыклад, лапці ці саламяныя капелюшы) зараз ужо практычна не выкарыстоўваецца, але быццам добра вісіць на сцяне.
•  Выкарыстоўваць беларускую мову, знаходзячыся ў Еўропе варта, калі не з нацыянальных перакананняў, тады проста для таго, каб людзі ставіліся да вас з большай павагай і большай прыхільнасцю.
•  Моўнае пытанне цэментуе краіну. Яно не павінна вырашацца ў спрэчках. Калі мы хочам мець маналітную дзяржаву, трэба адразу прыйсці да таго, што ў нас адзіная дзяржаўная мова – беларуская, дамінуючая культура – беларуская, пры павазе да ўсіх іншых моў і культур. Мы знаходзімся ў такім рэгіёне, дзе размытасці па гэтым пытанні могуць прывесці да бяды.
•  Мне хочацца верыць і спадзявацца, што ў людзях, якія пажадаюць узяць на сябе палітычную адказнасць, абудзіцца грамадская свядомасць.
•  Чаму я так доўга заставаўся ў Беларусі, жыў там падпольшчыкам? Таму што, калі ты прапануеш нешта людзям, тады ты павінен быць разам з людзьмі, падзяляць лёс народа. І хаця зараз мая праца, у прынцыпе, не змянілася, усё ж пачуваюся няўтульна, бо я не на месцы.
• Ледзь не кожны беларус з падручнікаў па гісторыі меў свой віленскі перыяд. Хіба і мой час трохі пажыць у гэтым горадзе.
  

 «Не кожны можа ўзяць і прысвяціць час адстойванню сваіх правоў» 

— Ігар, распавядзіце калі ласка, што зараз выклікае вашую найбольшую прафесійную цікаўнасць?

— У гэтым годзе я вырашыў больш шчыльна заняцца праблемамі беларускай мовы ў адукацыі, бо гэта сапраўды вельмі важная сфера, у якой, у плане выкарыстання беларускай мовы, увесь час адбываецца рэгрэс.

У сярэдзіне дзевяностых, калі беларуская мова была адзінай дзяржаўнай, 70-80 % дзяцей маглі навучацца на ёй. Сёння толькі 8-9 % ад агульнай колькасці вучняў навучаюцца па-беларуску. І кожны год гэтая лічба змяншаецца.

На жаль, недастаткова толькі просьбы бацькоў, каб дзеці навучаліся на беларускай мове. Усё вырашаецца заснавальнікам установы адукацыі, то бок у райвыканкамах, у аблвыканкамаў, у аддзелах адукацыі… І калі нават будзе, скажам, тысяча бацькоў, якія пажадаюць адкрыць у раёне беларускамоўную школу, дык ім могуць проста адмовіць – закон дазваляе.

Таму сёння мне важна даведацца, якая сітуацыя з беларускамоўнай адукацыяй не толькі агулам па краіне, але па кожным з раёнаў Беларусі. Я пачаў збіраць гэтую інфармацыю, але некаторыя выканкамы не даюць яе па розных надуманых прычынах. Думаю, гэта будзе вялікая праца на цэлы год.

— Заўжды з вялікім інтарэсам сачу за статыстыкай беларускамоўных школаў і садкоў, якую вы публікуеце на сваёй старонцы ў фэйсбуку. Напрошваецца простае пытанне: чаму, на вашую думку, бацькі не адпраўляюць сваіх дзяцей навучацца па-беларуску, калі такая магчымасць усё ж ёсць?

— Дзяржаўная моўная палітыка, якая паслядоўна праводзілася з сярэдзіны дзевяностых, зрабіла рускую мову, па сутнасці, адзінай афіцыйнай. На ёй будуецца ўся дзяржаўная камунікацыя ва ўсіх сферах. Такім чынам руская стала асноўнай.

Беларуская мова афіцыйна не знішчаецца, але ёй дзяржаўная моўная палітыка адводзіць нішу вузкай культурнай спадчыны, якая (як, напрыклад, лапці ці саламяныя капелюшы) зараз ужо практычна не прымяняецца, але быццам добра вісяць на сцяне. Таму нават у дзяржаўных установах розныя ўзнагароджанні, віншаванні з юбілеем традыцыйна робяцца на беларускай мове.

Так, бацькі, можа быць, прасоўваць пытанне беларускай мовы не настолькі моцна, як хацелася б. Але ж гэта звычайныя людзі, якія жывуць у руціне быцця – праца, сямейныя абавязкі, адпачынак… Зразумела, ім цяжка знайсці месца для грамадскай дзейнасці, а любое ўзаемадзеянне па беларуску сёння выклікае дадатковыя складанасці. Не кожны можа ўзяць і прысвяціць час адстойванню сваіх правоў. Да таго ж культура грамадскай дзейнасці ў Беларусі яшчэ недастаткова развітая, па аб’ектыўных прычынах.

— Ці можна зрабіць пэўныя прамежкавыя высновы па сітуацыі з беларускай мовай у адукацыі?

— Праз трыццаць гадоў дыктатуры сітуацыя атрымліваецца наступная.

Верагодна, гэта таксама ўплывае на падыход бацькоў – яны разумеюць, што, нават скончыўшы беларускамоўную школу, у ВНУ дзіцё усё адно будзе навучацца па-руску. Гэта, дарэчы, і мой выпадак: пасля школы вучыцца далей на беларускай мове магчымасці не было.

У вялікіх гарадах абсалютная большасць школ – рускамоўныя. Бацькі звычайна ідуць у бліжэйшую школу, дзе ім не трэба пісаць нейкія заявы, каб дзіцю было дазволена навучацца па-руску. У той жа час беларускамоўныя бацькі павінны пісаць адпаведную заяву, што само па сабе – дыскрымінацыя.

Беларускамоўных школ недастаткова. Таму, каб дзіцё навучалася па-беларуску, бацькам даводзіцца альбо ехаць праз цэлы горад, альбо неяк самаарганізоўвацца, дамагацца, каб у школе адкрыўся беларускамоўны клас ці з’явілася беларускамоўная школа. Але нават самаарганізацыя, сабраныя заявы і подпісы не гарантуюць таго, што клас ці школа будуць адкрытыя.

Чыноўнікі, асабліва ў Беларусі, працуюць добра, але неэфектыўна. Яны не хочуць пісаць новыя паперы, ствараць нешта новае, нейкія школы… Ім проста не хочацца гэта рабіць, нават не праз тое, што яны не любяць беларускую мову, але проста праз нізкую кваліфікацыю і нежаданне працаваць.

— Ці не падзяляюць самі беларусы, хаця б часткова, адказнасць з прадстаўнікамі рэжыму за тое, што беларуская мова апынулася ў такім становішчы?

— Безумоўна, не трэба вінаваціць людзей у тым, што ўсё адбываецца, як адбываецца. І ўсё ж варта крыху выходзіць за межы сваіх асабістых патрэбаў, бо нічога не нараджаецца проста так, з нуля. У людзей павінна культывавацца грамадская свядомасць.

А яшчэ людзі павінны разумець, што жыццё адно і мы ўсе ўрэшце памром. Варта пражыць так, каб можна было згадаць пэўныя добрыя справы, нешта такое, што магло б прынесці карысць не толькі для цябе асабіста, але для тваёй супольнасці ці краіны ў цэлым.

А мова, я лічу – галоўная культурная каштоўнасць, якая адрознівае нас ад суседзяў. Дзяржаўныя сімвалы можна змяняць, а вось мову, калі яна ёсць, ніхто ўжо не забароніць.

Навошта беларусам за мяжой свая мова?

— Ігар, вы казалі, што беларусы, якія размаўляюць між сабой па-руску, выклікаюць у вас агіду. Патлумачце, калі ласка, чаму.

 — Гэтыя мае словы былі крыху гіпербалізаваныя, каб падкрэсліць праблему. Але ж так – тое, што многія беларусы між сабой размаўляюць па руску,  вельмі засмучае. Прычым для жыхароў Беларусі мы можам знайсці некаторыя апраўданні – жывуць у руціне быцця, паўсюль руская мова… Невялікае, канешне, апраўданне, і ўсё ж.

Але шмат беларусаў выехалі за мяжу. Людзі вывучаюць мовы іншых краін, бо ў гэтых краінах людзі стасуюцца на сваёй мове. У той жа час мы, беларусы, паміж сабой выкарыстоўваем не беларускую мову, нават калі руская не мае для нас ніякага практычнага сэнсу.

Зараз я жыву ў Літве, і мне сорамна, калі літоўцы ў крамах ці лякарнях, пачуўшы, як я размаўляю з дзецьмі, кажуць: «Як цікава, вы першы беларус, які па-беларуску размаўляе». Тое самае я часам чуў у Беларусі.

Да таго ж руская мова (хаця сама па сабе яна не вінаватая) зараз асацыюецца з вайной. Многія літоўцы не карыстаюцца ёй проста таму што ім брыдка.

Выкарыстоўваць беларускую мову ў Еўропе варта, калі не з нацыянальных перакананняў, тады проста для таго, каб людзі ставіліся да вас з большай павагай і большай прыхільнасцю. 

— Мне здаецца, каб чалавек пачаў размаўляць па-беларуску, у галаве павінен раптоўна пераключыцца нейкі тумблер. Прынамсі ў мяне так калісьці было. Ці маглі б вы падказаць некалькі простых аргументаў для таго, каб гэты тумблер спрацаваў у кагосьці з тых, хто яшчэ вагаецца?

 — За мяжой гэта абсалютна проста. Калі ў Беларусі руская мова можа прыдацца на працы ці ў нейкай іншай практычнай дзейнасці, дык за мяжой мова – гэта ўжо проста мова. І нікога не цікавіць, ці робіце вы памылкі. Я сам часам размаўляю, пішу па-беларуску з памылкамі, бо я – юрыст, не лінгвіст.

А яшчэ ў мяне таксама былі перыяды, калі размаўляў толькі па-руску (напрыклад, ва ўніверсітэце). І зараз, з замежнікамі, часам таксама карыстаюся рускай, калі таго вымагае камунікатыўная сітуацыя. Любая мова – гэта сродак камунікацыі, чым больш ведаеш, тым лепш.

Напрыклад, мы прынцыпова аддалі дзяцей у літоўскі садок, а не ў рускамоўны (беларускамоўнага ў Вільні, на жаль, няма). І яны ўжо крыху размаўляюць па-літоўску. Я лічу, што, калі немагчыма працягваць адукацыю на сваёй мове, дык трэба навучацца на мове той краіны, дзе жывеш. Ад гэтага не будзе ніякай шкоды, бо родную мову дзеці засвойваюць дома. 

«Мова цэментуе краіну». Але хто яе ўратуе?

— Вы неяк казалі, што «пры змене палітычнага ладу пераход цалкам да беларускай мовы павінны адбыцца за 3-6 месяцаў». Гучыць цудоўна і вельмі аптымістычна. Але ўявім, што змена палітычнага ладу адбудзецца ў недалёкай будучыні. Як вы лічыце, ці знойдуцца людзі, якія ачоляць гэты пераход? Моўную палітыку БНФ у 90-я вы ацанілі, як «вельмі памяркоўную», але ж сёння ў авангардзе беларускага дэмакратычнага руху не бачна тых, хто дзейнічаў бы ў духу БНФ.

— Гэта сапраўды вялікая праблема. Відавочна, калі адбудуцца змены ў краіне, пачнецца ўнутраная перабудова – павылазяць розныя чыноўнікі, бізнэсоўцы і іншыя людзі, якія скажуць, што яны разбуралі рэжым знутры. З'явяцца новыя лідары. Таму зараз мы не можам дакладна прагназаваць, як будзе развівацца сітуацыя.

Але мне хочацца верыць і спадзявацца, што ў людзях, якія пажадаюць узяць на сябе палітычную адказнасць, абудзіцца грамадская свядомасць.

Палітык павінен думаць, як краіна будзе жыць заўтра, паслязаўтра і праз сто гадоў.

Моўнае пытанне гэта цэментуе краіну. Яно не павінна вырашацца ў спрэчках. Калі мы хочам мець маналітную дзяржаву, трэба адразу прыйсці да таго, што ў нас адзіная дзяржаўная мова – беларуская, дамінуючая культура – беларуская, пры павазе да ўсіх іншых моў і культур. Мы знаходзімся ў такім рэгіёне, дзе размытасці па такім пытанні могуць прывесці да бяды.

— Якія асноўныя ўрокі беларускіх дзевяностых мы павінны вывучыць, каб зноў не дапусціць памылак?

— Найперш трэба разумець, што станоўчыя змены могуць хутка адбыцца і гэтак жа хутка скончыцца. Тады мы атрымалі незалежасць, але ўжо ў сярэдзіне 90-х, па сутнасці, яе згубілі. У нас была хоць бы нейкая дэмакратыя, але і яна скончылася праз 5-6 гадоў. Таму, калі ўжо нешта адбываецца добрае, трэба максімальна хутка выкарыстоўваць час. Вельмі важна карыстацца момантам.

Другое: нацыянальныя культурныя каштоўнасці – гэта вельмі важны складнік жыцця краіны.

Трэцяе: трэба ўсё ж навучыцца думаць не сённяшнім днём – што сёння не будзе, напрыклад, газа. Трэба разумець, што часовыя цяжкасці могуць гарантаваць лепшую будучыню. Уменне прымаць непапулярныя рашэнні на карысць будучыні вельмі важнае. Як і важнае разуменне таго, што, калі мы бяром на сябе палітычную адказнасць, мы ўжо не належым толькі сабе, сваёй сям'і ці сваім інтарэсам. Кожнае нашае дзеянне мае дачыненне да ўсяго народа.

Паглядзім на Фінляндыю, дзе палітычныя эліты здолелі зрабіць так, каб краіна адваявала незалежнасць. Недзе да 70-х гадоў радыё там было дзяржаўным. Дык вось, у 20-30-я гады на радыё ставілі не камедыйныя пастаноўкі, якія вельмі падабаліся народу, але круцілі перадачы па гісторыі, па культуры. І мы бачым вынік гэтага непапулярнага рашэння (вядома, іх было больш) – незалежны еўрапейскі народ.

Часта людзі, якія здольныя на прыняцце такіх рашэнняў, якія думаюць пра будучыню народа – нязручныя, асабліва ў побыце, для блізкіх. З імі не вельмі лёгка размаўляць і наогул жыць. Але трэба прымаць такі лёс.

«Мне б хацелася быць у Беларусі, рабіць сваю справу ў Беларусі»

— Ігар, хочацца запытацца і пра асабістае. Скажыце, як вы агулам пачуваецеся ў Вільні? Ці атрымалася ўладкавацца на новым месцы і можа быць нават назваць яго домам?

— У Вільні пачуваюся добра, але я не прыняў таго, што мушу знаходзіцца тут доўгі час. Год эміграцыі (а гэта ўжо другая мая эміграцыя за жыццё) праляцеў хутка.

Я не адчуваю сябе на сваім месцы. Мне б хацелася быць у Беларусі, рабіць сваю справу ў Беларусі. Бо інакш гэта нібыта не зусім сумленна.

Чаму я так доўга заставаўся ў Беларусі, жыў там падпольшчыкам? Таму што, калі ты прапануеш нешта людзям, тады ты павінен быць разам з людзьмі, падзяляць лёс народа. І хаця зараз мая праца, у прынцыпе, не памянялася, усё ж пачуваюся няўтульна, бо я не на месцы.

Вільня агулам, конешне, не Мадрыд, але яна блізкая да Беларусі. Тут шмат беларускай гісторыі, беларускай культуры. Тут ёсць крыніцы, ад якіх можна крыху падсілкавацца. Урэшце, ледзь не кожны беларус з падручнікаў па гісторыі меў свой віленскі перыяд. Хіба і мой час трохі пажыць у гэтым горадзе.

— Што падказвае ваша інтуіцыя наконт таго, калі мы ўсе зможам вярнуцца дадому?

— Я заўжды спадзяюся, што ўсё найлепшае адбудзецца ўжо ў гэтым годзе. Каторы год ужо спадзяюся.

А як яно будзе на практыцы – не ведаю. Зараз выйграюць прагнозы песімістаў, бо ў іх ёсць, на што спасылацца.

Але добрая навіна ў тым, што ў нас ужо адбылася трансфармацыя. Мы дайшлі амаль да нуля – знаходзімся ў вайне, у нас поўная дыктатура, вялізарныя рэпрэсіі… І гэта каму заўгодна вочы адкрые. Краіна пойдзе па іншым шляху.

Да 2020-га года мы паступова гнілі ў сваім застоі. Прымалі лад жыцця, пры якім мы са сваёй культурай, сваім бізнесам і праектамі былі як бы асобнай дзяржавай, а сама дзяржава была асобна ад нас. І вось так мы жілі — паралельна, закрываючы вочы на тое, што Дашкевіч ці Севярынец сядзяць. Зараз ужо кожную сям’ю закранулі рэпрэсіі. Кожны чыноўнік баіцца, каб не ўсплыў які-небудзь яго лайк 2012-га года.

Вядома, для кожнага асобнага чалавека гэта вялікая трагедыя – людзі губляюць здароўе, разбураюцца сем’і, людзі паміраюць… Але для краіны агулам гэта добра, бо адбылася трансфармацыя. Таму і скончыцца ўсё дакладна добра.

А пакуль я проста раблю ў сваёй сферы тое, што магу. І думаю, калі кожны так будзе рабіць, тады мы хутчэй прыйдзем да стабільна добрых вынікаў.