Айчына. навука. сумленне

14 сакавіка ў Доме-сядзібе Ваньковічаў пры аншлагу адбылася чарговая прэзентацыя праекта «Песні філаматаў і філарэтаў», які ўжо каля года паспяхова існуе ў беларускай культурнай прасторы. Паслухаць канцэрт-лекцыю сабраліся людзі самага рознага веку. Усіх іх аб’яднаў светлы смутак па выбітных дзеячах нашай радзімы. Па тым, што было, і, галоўнае, па тым, што магло быць, але так і не адбылося. (На здымку: Аляксей Жбанаў)



14 сакавіка ў Доме-сядзібе Ваньковічаў пры аншлагу адбылася чарговая прэзентацыя праекта «Песні філаматаў і філарэтаў», які ўжо каля года паспяхова існуе ў беларускай культурнай прасторы. Паслухаць канцэрт-лекцыю сабраліся людзі самага рознага веку. Усіх іх аб’яднаў светлы смутак па выбітных дзеячах нашай радзімы. Па тым, што было, і, галоўнае, па тым, што магло быць, але так і не адбылося.

(На здымку: Аляксей Жбанаў)

Творчыя вечары, прысвечаныя філаматам і філарэтам, ладзяцца ў Беларусі так часта, што гэтыя акцыі пачалі нагадваць пасяджэнні напаўмасонскага клуба, рэінкарнацыю таварыстваў філаматаў і філарэтаў у ХХІ стагоддзі. Гэта адчуванне цалкам адпавядае мэтам праекта «Песні філаматаў і філарэтаў», як іх фармулюе яго галоўны натхняльнік і выканаўца — бард Аляксей Жбанаў: «Сэнс не ў тым, каб самавыявіцца самім, а ў тым, каб надаць голас ім, яркім асобам пачатку ХІХ стагоддзя». Таму, сцвярджае Аляксей, песні ў праекце чаргуюцца са словамі — аповедам пра тое, як ствараліся навукова-асветніцкія гурткі філаматаў і філарэтаў і чым усё гэта скончылася. Сучасныя маладыя людзі цытуюць вершы Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Тамаша Зана, Аляксандра Адынца, іх лісты адно да аднаго. І, вядома ж, спяваюць — рамансы і балады пра застолле і працу, каханне і сяброўства. Усё, як яно і было ў маладых і адукаваных тады, два стагоддзі таму.
Што характэрна, без гістарычнага экскурсу праект не выглядае поўным, хоць менавіта шанец пачуць «студэнцкія гімны эпохі рамантызму» вабіць на імпрэзы аматараў жывой гісторыі. Да апошняга часу былі вядомыя толькі тэксты песень, складзеных паэтамі Віленскага універсітэта. А што такое песня без музыкі? Даследчыкі стаічна ўстрымліваліся ад слова «графаманія», і запісвалі Чачота ці Зана ў другі шэраг польскіх паэтаў. Усё мяняецца, калі слухаеш тыя ж тэксты ў музычным суправаджэнні і разумееш кантэкст іх стварэння. Удзельнікі праекту бязмежна дзякуюць перакладчыкам, якія ўзнавілі гістарычную справядлівасць, абеларусіўшы напісаныя па-польску песні. Менавіта версіі Кастуся Цвіркі, Васіля Сёмухі і іншых гучаць цяпер у праекце.
Пачалося ўсё ў рэстарацыі «Лідо», выпадкова. Аляксей Жбанаў праспяваў сваю версію «Гімна філаматаў» знаёмым, сярод якіх была музыказнаўца Святлена Немагай, даследчыца беларускай музычнай спадчыны. Падчас працы ў польскіх і літоўскіх архівах Святлена адшукала нотныя запісы вядомых і невядомых песень філаматаў і філарэтаў і апрацавала іх. Пасля сустрэчы з Аляксеем аднавіць песні для сучаснага выканання было ўжо справай тэхнікі. Так філаматы і філарэты наноў набылі голас. Група самых розных музыкаў і спевакоў, якія далучыліся да праекта, працягваюць развучваць партытуры, аднаўляючы твор за творам. У перспектыве — з’яўленне дыску і кнігі з нотамі.
Кастусь Цвірка, укладальнік кнігі «Філаматы і філарэты», якая пабачыла свет у 1998 годзе ў выдавецтве «Беларусі кнігазбор», таксама далучыўся да выступоўцаў. Падхапіўшы ноту імпрэзы, Цвірка працягнуў расповед пра віленскіх студэнтаў так, нібы ведаў іх асабіста: «Калі я слухаю, як гэта моладзь спявае песні той моладзі, мне здаецца, яны зноў з намі», — падсумаваў ён. Эфект прысутнасці філаматаў ды філарэтаў у доме Ваньковічаў, дарэчы, не быў ім перабольшаны.
Падчас канцэрту-лекцыі песні выконваліся ў храналагічным парадку з тумачэннямі, як і чаму песня была напісаная. Жбанаў казаў пра нацыянальных герояў Рэчы Паспалітай «хлопцы» і далікатна выбіраў выразы, якія максімальна збліжаюць іх дзейнасць з тым, што займае сучасных адукаваных людзей: маёўкі, музычныя салоны, вечарынкі, этнаграфічныя вандроўкі, культурна-асветніцкія праекты, выданне часопісаў — усё гэта існавала ўжо тады. Калі апавядальнік перайшоў да арышту і зняволення сябраў таварыства — у залі запала ціша. У тым, як падаецца храналогія бязглуздых рэпрэсій, не было злобы — адно сумная іронія: нехта ў залі асцярожна намякнуў, што яму вельмі знаёмыя пачуцці рэпрэсаванай шляхты да царскай улады. Уражвае падрабязнасць: Тамаш Зан і Ян Чачот узялі ўсю «віну» на сябе, за што былі сасланыя ў Сярэднюю Азію. Таму большасць удзельнікаў таемных таварыстваў, як, напрыклад, мастак Валянцін Ваньковіч (ён быў блізкім сябрам многіх удзельнікаў забароненых сходак), увогуле не пацярпелі. З Беларусі было выслана 10 філаматаў і 10 філарэтаў. Іх лёсамі ў эміграцыі завяршаецца музычны аповед.
Праект «Песні філаматаў і філарэтаў» інтэрактыўны: гледачы атрымліваюць словы песняў і могуць пры жаданні спяваць разам з выканаўцамі. Напачатку і напрыканцы сустрэчы традыцыйна гучыць гімн «Хай радасць з вачэй нашых блісне…». Падчас яго выканання разумееш: мае месца нешта большае, чым канцэрт у рамантычных дэкарацыях. Праект «Песні філаматаў і філарэтаў» варта прапісваць сённяшнім студэнтам як комплекс вітамінаў, здольны вярнуць у беларускія ВНУ дух братэрства ды любові да навукі і айчыны.
Гэту песню Адама Міцкевіча, у беларускім перакладзе Кастуся Цвіркі, прыхільнікі праекту «Песні філаматаў і філарэтаў» спяваюць стоячы, як беларускі «Gaudeamus...»
Хай радасць з вачэй нашых блісне
І ўвенчыцца лаўрамі голаў!
Далонь даланю моцна сцісне.
Зноў разам мы! Наша тут кола.
Не возьмем мы хцівасць ва ўжытак,
Прэч, сквапнасці, пыхі насенне!
Наш самы высокі набытак —
Айчына, навука, сумленне.
Гэй, скінем жа з сэрца ўсе путы,
Брат брату душу хай раскрые.
З нас кожны — свабодны, раскуты.
Нам словы братэрства — святыя!
У спевах, у келіхаў звоне
Развеюцца сэрца пакуты.
За плугам хай ты ці на троне
Адно помні — нашы Статуты!
Прысягу сяброўскую помні,
Няхай кожны дзень і імгненне
Табе свецяць словы, як промні,
Айчына, навука, сумленне!
Хаця і не простай дарогай
Мы дойдзем да сіняга рання.
Нам будзе тут неба падмогай,
І мужнасць, і наша яднанне!
1819

----------------------------------------------------------------------------------------
Хто такія філаматы і філарэты?
У верасні 1817 года студэнты Віленскага універсітэта, дзе вучылася пераважна беларуская шляхоцкая моладзь, утварылі таемнае згуртаванне, якое назвалі Таварыства філаматаў (у перакладзе з грэчаскай мовы — аматараў навук). У яго ўвайшлі самыя таленавітыя маладыя людзі, імёны якіх сталі потым шырока вядомыя ў свеце. Гэта паэт з сусветным імем Адам Міцкевіч, пачынальнік новай беларускай літаратуры і фалькларыст Ян Чачот, таленавіты паэт і грамадскі дзеяч Тамаш Зан, дзекабрыст Міхал Рукевіч, паэт і рэвалюцыянер Анупрэй Петрашкевіч, вялікі вучоны і асветнік, нацыянальны герой Чылі Ігнат Дамейка, вучоны-арыенталіст, заснавальнік манголазнаўства ў Расіі Язэп Кавалеўскі, дырэктар Літоўскай метрыкі ў Пецярбурзе Францішак Малеўскі ды іншыя. Амаль усе філаматы былі з беларускіх губерняў. Адзіны «не-ліцвін» быў старшыня Таварыства філаматаў Язэп Яжоўскі, родам з Украіны.
Галоўная мэта, якую ставілі перад сабой філаматы, — асвета роднага краю. Яны вывучалі прыроду, гаспадарку, этнаграфію, фальклор, мову Беларусі і прылеглых земляў, дзеля гэтага склалі і выдалі спецыяльную інструкцыю «Геаграфічнае апісанне». Філаматы пачалі нават пісаць падручнікі па розных галінах навукі для школ, рыхтавалі выданне часопіса «Геба». Свае творы яны пісалі пераважна на тагачаснай літаратурнай мове Беларусі — польскай. Але ставілі задачу, як прызнаюць і польскія даследнікі, «збіраць песні і паданні народа і пісаць па-беларуску». Тут асабліва праявіў сябе Ян Чачот, беларускія песні якога — «Да пакіньце горла драць», «Што мы вашэці скажам» ды іншыя — выконваліся на ўсіх філамацкіх сходках і ўрачыстасцях.
Для пашырэння свайго ўплыву на грамадства філаматы ўтварылі розныя філіі. Асабліва шырокі рэзананс атрымала дзейнасць арганізаванага Тамашом Занам Таварыства прамяністых, якое потым пераўтварылася ў Таварыства філарэтаў (аматараў дабрадзейнасці).
Патрыятычная дзейнасць філаматаў, якіх можна з поўным правам назваць пачынальнікамі ліцвінскага (беларускага) нацыянальнага адраджэння, была перапынена ў 1823 годзе з выкрыццём таварыства. Бальшыня філаматаў і філарэтаў трапіла ў турму, найбольш актыўныя з іх былі высланыя з роднай зямлі ў глыбіню Расіі. Але і пасля гэтага яны працягвалі змаганне. Напрыклад, ацалелы ад рэпрэсіяў Міхал Рукевіч арганізаваў на сваёй Беласточчыне сярод афіцэраў Літоўскага корпуса царскай арміі згуртаванне «Вайсковыя сябры», якое ў віхурыстым снежні 1825 года мужна выступіла ў падтрымку паўстання на Сенацкай плошчы Пецярбурга.
150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. Мінск, 1999