Палута Бадунова: Смерць мачыхі

У лістападзе ў Вільні выйдзе першая кніга твораў Палуты Бадуновай. Першая міністарка Беларусі пакінула сшытак з аповедамі, напісанымі прыгожым настаўніцкім почыркам, якія датуюцца 1923 годам. У ім тры аповеды: «Смяюцца… над сабою», «Думкі парабка» і «Смерць мачыхі». Прапануем адзін з іх.

* * *

У палату № 3 Нясьвіжскае мястовай бальніцы ўвайшлі двое людзей — мужчына гадоў пад сорак пяць і кабета, на выгляд ужо старая, нават трохі згорбленая, мо ад хваробы, мо ад цяжкае працы. Твар кабеты быў зруйнаваны глыбокімі, як барозны ў полі, маршчакамі. Жывыя шэрыя вочы паглядалі навокала сябе з задзіўленьнем і страхам. Вопратка ўвайшоўшых людзей была беларуская вясковая. Адразу хворыя, якія ляжалі ў палаце, зразумелі, што мужык жонку прывёз на апэрацыю. «Рэзаць будуць», — нехта шапнуў у кутку.

— Паўлічак, — зьвярнулася кабета да мужа, — мо б ты пачакаў, мой галубок, пакуль мяне будуць рэзаць? Глыбокая складка прарэзалась адразу між бравей мужыка і незадавальненьне адбілась ясна на ўсім яго вялікім, яшчэ досыць маладым, але іспітым твары.

— Каню есьці ня ўзяў. Ці можна ж гэтак доўга, ажно да ночы, марыць жывёліну!

— Паўлік, ты каня больш шкадуеш, чымся жонку. Ну, але ж рабі гэтак, галубок, як лепш, як лепш рабі, паўтарала яна, як нешта згубіўшы. Мо так і трэба, пэўна ж каня шкода… Я сама шкадую. Едзь сабе дамоў, каток. Ласкавыя словы так і сыпалісь з яе пасінеўшых вуснаў. Здавалася, што яна баіцца выклікаць хаця б на хвіліну новы прыліў незадавальненьня на яго твары.

— Ты сама ўжо тутака неяк абыйдзесься, сказаў Паўлік больш мяккім голасам.

— Ага ж ага, ну як ужо ты хочаш, так і рабі.

А калі муж стаў выходзіць з палаты, яна толькі ціхім голасам прасіла, каб ён хаця кашульку чыстую прывёз:

— Мо памру, дык у бруднай будзе брыдка дамоў везьці.

Нічога не сказаўшы больш, нават не разьвітаушысь, пасунуўся селянін да дзьверы, а яна, высунуўшысь усьлед за ім яшчэ раз паўтарыла:

— Дык, мой саколік, прыедзь жа хаця ў нядзельку адведаць, да не забудзь кашульку.

Потым бабка засуецілась, распранулась, зьняла кажух, цёплую кофту, з якой мястамі тырчала кудзеля, і засталась у сваёй звычайнай дамовай вопратцы.

На ёй была надзета зялёная суконная спадніца ў рознакалёрныя разводы, пашытая вельмі прыгожа, уся ў дробныя закладачкі складзеная. Беларуская вясковая кабета ня толькі ўмее сама напрасьці і наткаць прыгожыя тканіны з крашаных суконных і льняных нітак, але яна мае добры густ на тое, каб пашыць спадніцу. Чырвоны хвартух з белаю пасмачкаю на нізу, ды і жоўценькая хустачка на галаве — вось і ўсё убраньне старой кабеты.

— Бабка, зьвярнулась да яе бальнічная сястра, заглянуўшы праз адчыненыя дзьверы ў палату, распранісь саўсім, бо праз гадзіну будзешь мець аперацыю. І мне трэба цябе прыгатаваць да яе.

Бабка раптам загаварыла скора скора жаласным, нэрвовым голасам, як быццам была ў чымся вінаватая, як бы баючысь, што яе не зразумеюць, не захочуць слухаць «дурную вясковую бабу».

— А сястрыца, а панячка, а зорачка мая ясная, дазволь хвартушок не здымаць, бо грэх вялікі без хвартуха паміраць, і хустачку не здыму. Старая я, і грэх, мая зорачка, на той сьвет ісьці без чапца і бяз хустачкі. Як я стану з непакрытай галавой перад матачкай Божжай.

— Што вы, цетка, загаманілі хворыя, во паглядзіце на нас, таксама пад нажом былі, а бачыце — жывы. І вы будзеце жывы, Бог дасьць.

— Аперацыя лёгкая, бабуся, саўсім лёгкая, сказала сястра, доктар сказаў, што ў вас грыжа, але сэрца яшчэ моцнае, і вы ні на хвілінку не пужайцесь.

— Не, мая лябедачка, не, чуе мае сэрца, што памру. Няхай сабе і памру. Усё роўна няма мне жыцьця на гэтым сьвеце. Мачыха я… А мачыху, вядома, усе ненавідзяць. Пакуль гадавала дзеці, мыла іх, чэсала, тагды яшчэ добрая была. А як толькі вырасьлі, пачалі лаяць мачыху, ня слухаць мяне. Усё добрыя людзі падучылі.

Сястра пачала гатовіць бабку к аперацыі. А бабка ўсё гаварыла і гаварыла. Здавалася, што хоча яна выліць усё, што накіпела на душы яе за доўгія гады цяжкага жыцьця.

— Памерці, дык памерці, а хворай мачыхі на сьвеце мейсца нема. Ось што, мае вы родныя.

Але не было часу ёй і гаварыць — наступіў ужо вечар. У палаце запалілі лямпу. З’явілісь два доктары, сестры і санітары за бабкай, каб забраць яе на аперацыю.

— Ну, цетка, сказаў старшы доктар, ці гатовая ты на аперацыю?

— Гатова, мой паночек, гатова, мой саколік, толькі дазволь хаця ж кашулькі не здымаць. На сьмерць іду, няхай хаця перад Богам голая ня стану.

— Ну ідзі сабе ў кашулі. І гаваруха ж яна, звярнуўся доктар да сястры, і ласкавая ўсьмешка праясніла яго худы, замучаны ад працы і бязсоных начэй твар.

Бабка паднялась з ложка. Зрэбная, непадшытая ў подалі яе кашуля выглядала жабрацкай вопраткай сярод сьнегова-белых халатаў медзікаў. Босыя жылістыя ногі няроўна выступалі з пад завярнувшайся кашулі.

— Прасьціце, родныя, зьвярнулась яна да хворых. Іду на сьмерць. Божа міласьцівы, Матка Божжа… памілуй мяне, Госпадзі…

Калі бабку ўвялі на аперацыю, сядзелка пачала громка сьмяяцца над цёмнай дзеравенскай бабай:

— Падумайце толькі, што яна больш за доктара ведае. Той кажа — аперацыя лёгкая, а яна заладзіла адно — памру дый памру. І заўсёгды так гэтыя вясковыя кабеты — дзівачать! Усе паднялі бабку на сьмех. Ніхто не падумаў аб тым, што душа чалавека чуе і ведае іншы раз нязмерна больш, чымся самы вялікі прафэссарскі розум.

Пасьля аперацыі бабка зрабілась як непрытомная.

— А лябедачкі мае, паўтарала яна свае любімыя словы. Ці мяне яшчэ не зарэзалі? Мо я ўжо памерла? Мо мяне ўжо няма? Няўжож я яшчэ жыву?

Беднай бабке ўсё, што з ёй рабілась здавалась такім незвычайным, такім дзікім, што самая палата, мусіць, паказалася ёй якім-небудзь чыстцам альбо прадпакоем, адкуль дзьверы адчыняюцца прама да Бога, на суд Божы зьбіралась яна пайсці. А пакуль што яе па куткох судзілі хворыя і паціхутку сьмяялісь і перамаўлялі бабку «А мае лябедачкі, мо я ўжо ня жыву, мяне ўжо няма?»

Хворыя, якія ляжалі бліжэй і маглі падымацца з ложка, падавалі бабке вады і прасілі, каб яна многа не гаварыла за тое, што ёй можа зашкодзіць. Яе пасінеўшыя, запекшыяся вустны лавілі ваду з шклянкі, як расьліна дождж пасьля вялікае засухі.

— Я маўчу, маўчу, мае зязюлькі. Лепш заўтра вам што-кольвек раскажу.

Для ўсіх было ясна, што бабка моцна любіла жыцьцё свае праклятае мачыхі, а ўсёжтакі жыцьцё і страх перад сьмерцю, толькі гэты страх рабіў яе непрытомнай.

На другі дзень бабка пачула сябе лепш. І яе вялікія шэрыя вочы часта пазіралі з нямой таской на вакно — яна чакала мужа. Дый бабка і не таіла таго.

— Мо заўтра, а мо яшчэ і сягодні і Паўлік мой прыедзе і кашульку мне прывязе. Толькі ж ён мо яшчэ і ўспомніць аба мне. А то хто ж больш? Хто? Як былі дзеці малыя так-сяк было. Хаця ж гаспадар мой не надтта мяне любіў, ат так сабе, ведама, непрыгожая я і на дзесять гадоў старэйшая ад яго. Мне ўжо пятьдзесят шасты гадок, мае зорачкі. А жаніўся ён на мне, каб дзетак яго даглядала. Я і даглядала, няхай Бог сьвяты мне за гэта адзякуе, а дзеці не, не дзякуюць. Дзяўчыне ўжо васемнаццаткі гадок пайшоў, а якая ад яе мне помач, а якая пацеха?! Украдзе з кубла палатно мае, што на старасьць хавала, дый прадасьць жыдам. Пайшла летам зелейка сьвіньням пазьбіраць — прынясе такога горкага, што і сьвіньні не ядуць. Пойдзе за вадой — у печцы выпаліцца, а яе ўсё няма: зайдзе к суседзям дый гуляе, надаражняецца нада мной. Ведама, біць ня можна — тады скажуць: мачыха злая, чужога дзіцёнка забівае. Ну, як здарова была, так сяк сама ува ўсім упраўлялася. Ото ж як паслаў ужо Божухна хваробу гэту — забалеў гэта мой жывот, ня можна мне стала постнага есьць. З’ем — духі мае запірае. Вот вазьму я і вальлю сабе лыжачку малака ў місачку, каб сербануць калівку, дык яна як закрычыць:

— Што ж ты сама жрэш малако, а нам нема! Не, брэшэт я і табе не дам, калі есьці дык усім, а не дык і не. Здохнеш — туды табе і дарога, нехта шкадаваць будзе, дасьць Бог, кублы мне ўсе застануцца. Так, родныя мае, вось гэтакае мае жыцьцё. Захварэла, саўсім бадай устаць не магу, вантробы мае вон выпадаюць, а мусіла сама бялізну сьціраць, дый яшчэ і Паўліку, і хлопцу меншаму.

— Ну а муж чаму цябе не абароніць? Чаму дзяўчыне не прыкажа што-небудзь рабіць па гаспадарцы?

— Мужык мой пьяніца і такі ж, зязюлькі мае, латруга, што і сам нічога не хоча рабіць. Усё жытца сама пажну - адна. Хаця б ён за адзін каласок узяўся. Людзі копы возяць, а ён пье і гуляе, пакуль жытечка тое не папрэе на полі.

Ай-яй, мае лябедкі! перабіла яна сама сябе, і дзікі страх пачуўся ў яе яшчэ слабым голасе. — Што гэта я вам кажу, а вы мо яму ўсё раскажыце, тагды я загіну!!!

— Не бойцеся, цетка, нікому не скажам. Ці ж мы якія злыя людзі, каб мужа з жонкай сварыць.

— Ну то-та, мае рыбачкі, — уздыхнула яна лягчэй. Мае ўсе жыцьце такое — плач, а маўчы. Ніхто не пашкадуе, усім я чужая. Усе паказываюць пальцамі — то ж вядома, мачыха. Адна толькі была душачка на сьвеце белым, што і мяне любіла. Ня мой сын, яго ж, мужыка майго. Сем гадкоў было. Хлопчык мой родны, як успомню — і цяпер плачу. Голас яе задрыжэў. Памёр ён. Бывала і чужыя, і злая дзяўчына вучаць яго, каб дрэнна на мяне пазіраў, дрэнна абыходзіўся. «Яна табе мачыха, — кажуць, — ня трэба яе любіць». А ён, анёлак Божжы, абшчэпя мяне за шыю дый цалуе, цалуе, гэтак жа моцна цалуе, дзяцётка мае залаценькае. Але ж ня даў Бог шчасьця, апошняга адняла сіла Божая: памёрла хлапчынятка — і ніхто ўжо, ніхто не пашкадаваў мяне на гэтым сьвеце.

Ціхі жаласны плач зазьвінеў у палаце. Бабку супакоілі, далі валеряны і забаранілі больш гаварыць, каб не зашкодзіла. Ніхто ўжо не сьмяяўся з беднай мачыхі. Усіх агарнуў глыбокі жаль к гэтаму забітаму адзінокаму чалавеку, адно імя каторага — мачыха — нейкім пракляцьцем адзываецца ў душах людзей.

— Ня буду, ня буду гаманіць, галубкі мае, а то баюся доктара, мо будзе сварыцца.

Наступіла нядзелька, дзень, калі бабка чакала свайго Паўліка. Яшчэ зраньня прасіла яна суседку пазіраць у вакно, ці ня едзе ён. І недарма яна гэтак пільна чакала. Бабке стала горшыць. Пасінелі рукі.

— Што гэта мае рукі як смяртэльныя», — гаварыла яна ціха сваёй суседке, бо бачыла, што ніхто не верыць у яе сьмерць.

— Родныя мае, каб, здаецца, мне з’есьць чаго, мо б я і паздаравела. Гэтак жа хораша мне прысьнілася, што я капусту ем. Так бы, здаецца, хлестанула лыжачку-другую.

— Вот бачыш, бабка, ты ўжо капустку хочаш хлестаць, а кажаш пра сьмерць. Ня бойся, паздаравееш.

Прыйшоў і вечар, а Паўлік так і не прыехаў. Бабка пад вечар упала ў роспач, стагнала і охала. Некалькі разоў на начы крычала на ўсю бальніцу, што яна ўжо памірае, нават памерла.

Калі раніцай усе праснулісь, дык убачылі з вялікім зьдзіўленьнем, што бабка сядзіць, зьвесіўшы ногі з ложку і кудысьці зьбіраецца ісьці, хаця ж пасьля аперацыі ёй забаронен быў малейшы рух.

Прыйшла сястра, уклалі бабку зноў на ложка, і сястра з жалям ціха сказала суседзям, што бабка памрэ. Пульса саўсім няма.

— А мая ясачка, а мая зорачка, толькі доктару не кажы, што ўставала. Яно пройдзе, яно само пройдзе.

— Дзе ж пройдзе, калі мо кішкі ў жываце павярнуліся, — гаварыла, ледзьве не плачучы, сястра.

— Не, не, усё добра, усё добра, толькі б Паўлік прыехаў. Ці прыедзе ён сягодні, мае пралесачкі? Ці ўспомніць пра мяне, а то і памру ў бруднай кашулі.

Бабка канала у усіх на вачох. Вейкі пасінелі. А запекшыяся губы ўсё яшчэ жадна лавілі ваду з лыжачкі. Ужо яна траціла памяць, калі раптам адчыніліся дзьверы і ўвайшоў яе муж. Пазнала яго.

— Паміраю, Паўлічак. Кашульку прывез? Як дома там, мой саколік? Запыталася і не чакаючы адказу адразу адвярнулась.

— Божа мой, Божа, што ж я няшчасны! Трэцяя жонка памірае, сказаў селянін, і дзьве крупныя сьлязы скацілісь з вачэй пьяніцы мужа.

Бабка ўжо ім больш не цікавілась. Здавалась, што яшчэ чакала толькі кашулю. Але толькі так здавалась. Сэрца чалавека ці старога, ці маладога аднолькава жадае ласкі і прывета. Мо бабка хацела пераканацца ці ёсьць хаця б маленькі куточак у сэрцы яе мужа, гдзе і яна займала нейкае мейсца.

Шэрыя вялікія вочы ўміраючай глядзелі з зьдзіўленьнем на сьвечку, якую запалілі і трымалі над ёй. Сінія губы шэпталі: зорачкі, ясачкі, лябедачкі. Шэпталі, пакуль не замкнулісь навекі, гэтыя скорбныя вустны мачыхі.

Палута Бадунова

Нясьвіж, марец 1923 г.

Падрыхтавалі Уладзіслаў Гарбацкі і Эльвіра Ярмоленка. Тэкст падаецца з захаваннем арфаграфічных, марфалагічных і лексічных асаблівасцяў рукапісу.