«Разбіўся мутны вечар аб сонца ў сіняве». Язэп Пушча — узлёты і падзенні яго паэзіі

60 гадоў таму памёр адзін з класікаў беларускай паэзіі, чалавек, які стаяў ля вытокаў легендарных літаратурных аб'яднанняў 1920-х гадоў Язэп Пушча, рэдкі талент, з'едзены часам і яго абставінамі. Да ўгодкаў смерці паэта расказваем пра яго творчасць.

У 20-я гады мінулага стагоддзя на небасхіле беларускай літаратуры загарэлася цэлая плеяда зорак рознай велічыні, сярод якіх адметна ззялі сузор'і «Маладняка» і «Узвышша». Ля вытокаў і таго, і другога аб'яднання стаяў паэт, чыё імя займае далёка не апошняе месца ў шэрагах класікаў айчыннай паэзіі. 

Не сказаць, што пра Язэпа Пушчу напісана шмат. Мабыць, лепш, чым самі аўтары ў сваіх аўтабіяграфіях (а Я.П. такую, канешне, мае) пра іх не раскажа ніхто. І нават тое, што не згадвалася ў біяграфічным эпасе і было замоўчана паміж радкоў, можа быць пасля даследавана літаратуразнаўцамі і супрацоўнікамі архіваў. Біяграфія Язэпа Пушчы ў гэтым сэнсе на адсутнасць інфармацыі не пакутуе: ёсць і не абы-якая старонка ў «Вікіпедыі», і даследаванне ў праекце Нацыянальнай бібліятэкі «На хвалі часу, у плыні жыцця», і нават «Новы Час» пісаў пра гэтага паэта (і артыкул майго калегі  Паўла Хадзінскага, дарэчы, варты ўвагі!).

Так што па біяграфічныя звесткі я адпраўлю чытача на гэтыя старонкі. А тут мы з вамі пагаворым пра творчасць — тэму першараднай важнасці для любога аўтара. І хаця нас звычайна цікавяць перш за ўсё людзі, пакінуць па-за дужкамі вершы было б злачынствам, асабліва, калі іх напісана шмат.

А сказаць ёсць што. Рэдка калі бярэш у рукі зборнікі аднаго паэта, каб прасачыць, якім ён быў і якім стаў. Бывае, што і прасачыць не ўдаецца: ні эвалюцыі, ні дэградацыі — толькі «песні» пра адно і тое ж. Але ў Язэпа Пушчы інакш. Ён вельмі розны: адзін напачатку — і іншы напрыканцы. І тое не дзіўна, бо што дазволена маладым, якія яшчэ не паспелі хапнуць ліха, старыя ўжо сабе не дазволяць. Таму малады Пушча — смелы, нахабна-эксперыментальны, нібыта наўмысна яркі і эмацыйны, прычым эмоцыі ён сабе дазваляў абсалютна розныя: ад урачыстай радасці да «дэкадэнцкага» смутку. 

Шмат прынята казаць пра ўплыў на паэтыку Язэпа Пушчы рускага імажынізму — і так, гэта авангардная літаратура, яна падкрэслена «не такая» нават у назвах («Раніца рыкае» — так называўся першы зборнік Я.П., выдадзены ў «Кніжніцы Маладняка» ў 1925 годзе). Зрэшты, глядзіце самі — тая самая раніца, якая з першых жа старонак дэбютнага зборніка ўжо «іншая», зусім нязвыклая, не такая, якой прынята пра яе гаварыць:

Раніца

У сутонні п'яніцай

хістаецца пад плотам цень.

Умыўшыся яркай раніцай,

на сіні выган

выганяе

сонца пасвіць дзень.

Плаксівую смугу

памялом

змяло,

і промень сонца па шляху

пабег ў сутулае сяло.

З сявенькай працы на плячох

ратай спаткаў яго:

уцеха хлынула з вачэй

і гойснула ў сінь бягом.

Падшывалец-вецер

лапоча песняй у лістве:

разбіўся мутны вечар

аб сонца ў сіняве!

Вось такім «нецвярозым» рытмам з нечаканымі вобразамі і метафарамі ўрываецца ў беларускую літаратурную прастору новы паэт. І тут жа населі на яго крытыкі розных гатункаў — маўляў, не тое, не наша, чужое. У спробе выправіцца Язэп Пушча праз год выдаў новы зборнік — «Vita» (1926), у прадмове да якога задэклараваў патрэбныя для сацрэалізму радасць жыцця і погляд у светлую будучыню. Парадаксальна, але ў маладога Пушчы таго не атрымалася, а вось той, які перажыў і высылку, і тугу па радзіме, і смерць Сталіна, і шмат чаго іншага — вось той Пушча, быццам выпраўляючы «памылкі» маладосці, да канца жыцця пісаў менавіта так — сацрэалістычна, пафасна, узнёсла-ўрачыста. І ў гэтым ні кроплі не засталося ад ранейшага, якрага, адметнага паэта, які яшчэ не баяўся гаварыць. 

Ды яшчэ і як гаварыць! Тое, што не прынята, тое, што ў папярэднікаў пляжылі і паласавалі — ад зборніка ў зборнік, усё смялей і смялей, быццам наўмысна наклікаючы на сябе «народны гнеў». Язэп Пушча не цураўся ні хрысціянскай міфалогіі, ні «буржуазнай» эстэтыкі і лёгка мог сабе дазволіць пісаць пра тое, што баліць — пра асабістае, сваё, па-майстэрску хаваючы гэта за паэтычным «блюзнерствам»: 

Мастак

На стромкім усхоне

стаяў задуменны мастак.

Шум гонкае хвоі

навеяў таемнасць і страх.

Глянуў на дол

ён маўкліва —

сціснуўся боль —

сплямлена кроўю каліна! —

Далей

ў хмялёвыя хвалі

кінуў праніклівы зрок:

смутку народу майго не схавалі,

тоіце нейкі няведамы змрок!

Холад у вашым прадонні! —

Скрухай наліўся душы яго хмель;

бачыць ён вобраз бяссмертны

мадонны,

стварыў што мастак Рафаэль.

Далі 

празрыстымі сталі,

промені сонца

яснотай чало апавілі.

Істота ўся ў захапленні бясконцым, —

рукі прастор ахапілі.

— Любы мой, мілы прастору,

ў нашай забытай нізіне

сцелецца новы шлях млечны! —

Вечарам зорыста-сінім

праходзіць ім будзе Марыя;

юнак прывітаецца чула,

з каханнем у сэрцы затоена-вечным.

— О светлыя зоры,

пад вэлюмам срэбным я з ёй заначую!

                  палкія вусны пяшчотай акрыю,

                                                                 Ave, Maria! —

Такім вось быў малады Язэп Пушча часоў «Маладняка» і «Узвышша». Пройдзе некалькі дзясяткаў гадоў — і ён, ужо навучаны лёсам, больш абачлівы і асцярожны, напіша яшчэ больш «недазволеныя» вершы, адзін з якіх я проста не магу тут не зацытаваць, бо ён вельмі добра паказвае характар свайго стваральніка, перадае стаўленне паэта да часу і яго герояў.

Верш гэты называецца «Смерць тырана» — і, калі не звяртаць увагу на год напісання (1953) і гістарычныя паралелі, яго вельмі лёгка можна, як на музыку, пакласці на сённяшні дзень.

Смерць тырана

Нязвыклы дзень: тыран сканаў,

На твары чорная сляза;

Яе нікому не злізаць.

З касою смерць каля акна.

Яна вартуе, каб не ўстаў

Тыран расправу учыняць.

Сляза на твары, а чыя?

Сказаць пра гэта жах і страх.

Народная сляза і кроў:

Бацькоў, і матак, і дзяцей.

Ён адбіраў жыццё ў людзей

І куляй цэліўся у скронь.

Вартуй жа, смерць, ўсю ноч і рань,

Каб больш не ўстала яго здань.

Як у санетах Шэкспіра, апошнія радкі ў Пушчы, што ўтрымліваюць галоўную думку, ставяць гучную кропку, пасля якой увушшу стаіць аглушальная цішыня — і гэты прыём паэт выкарыстаў у многіх сваіх вершах. «Вартуй жа, смерць, ўсю ноч і рань, / Каб больш не ўстала яго здань» — такое шэкспіраўскае, як 

«...У брудзе, у гнюсоце,

Сярод пацех агідных гада знішчыць,

Каб ён не спадзяваўся на збавенне,

А каб ляцеў, задраўшы пяты к небу,

У зубы к чорту, чорны, як смала,

На векі вечныя...»

(«Гамлет, прынц Дацкі», пер. Юркі Гаўрука)

Я нездарма прыгадаў тут Шэкспіра. Рэдкі талент маюць паэты, якія ўмеюць выразна паставіць кропку, акумуляваць жаданае ў апошніх словах, што застануцца гучаць, калі голас паэта сціхне. Такі голас — як голас лёсу, наканавання, паэта-празорцы, вестуна. Язэп Пушча доўга быў такім — аж да самай высылкі, пакуль сталінскія рэпрэсіі не дакаціліся і да яго. І тады з'явіўся іншы, новы, больш зручны для свайго часу і, на жаль, ужо не такі адметны і цікавы. У яго паэтыцы па-ранейшаму было шмат прыроды, вёскі, радзімы, але тое ўжо былі вершы сапраўды сацрэалістычныя, «правільныя», такія, як і патрабавалася — на жаль, такімі яны і засталіся да самага канца.

Менавіта гэтыя вершы цытуюцца часцей за ўсё, калі разглядаецца творчасць паэта. Менавіта з іх складаюцца падборкі ў інтэрнеце, іх бяруць у якасці ўзорных для розных публікацый. Можна зразумець: такой паэзіі і чакаюць ад класікаў, такую прынята вывучаць у школе. Бог яго ведае, што думаў Язэп Пушча, калі іх пісаў, але, як на мяне, талент свой ён закопваў усё глыбей і глыбей у нетры традыцыйнасці.

Лета

Люблю я радасць першых навальніц,

Калі пярун гартуе, вострыць стрэлы

І сыпле з горна іскры бліскавіц,

Каб мы і нашы сэрцы не старэлі.

Ад сонца шчокі лета загарэлі,

Запунсавеў на вуснах сок суніц.

У лузе васількі мяне сустрэлі,

З блакітнымі напіўся я з крыніц.

Пасцелены квяцістыя абрусы,

Збіраюць пчолы сонечны нектар,

Ляцяць з абножкам і нясуць нам дар.

Такога лета, як на Беларусі,

З такой ласкавай, цёплаю душой

Нястомна я ў жыцці шукаў і не знайшоў.

Зрэшты, застаецца нязменным тое, што ў радках, як і раней — Беларусь. Яна па-рознаму пазначана ў Пушчы: радзіма, айчына, народ... Але яна застаецца — і гэта цешыць. З верша ў верш — родныя палі, нівы, вечаровае неба і ясныя раніцы. Шмат напісана і пра каханне, шмат прысвечана дзецям — такога наіўна-мілага, «прымітыўнага» (не авангарднага, мудрагелістага, эксперыментальнага). Шмат — быццам адтуль, з мінулага жыцця, якое Язэп Пушча не паспеў пражыць, бо вымушаны быў чакаць сустрэчы з радзімай у высылцы.

І вось пасярод усяго гэтага — узнёслага, можа быць, не такога адметнага, як раней, але, тым не менш, «свайго», чытач раптам натыкаецца на зусім незразумелае, што пасля сябе пакідае адно нямыя пытанні. Гэтыя вершы не цытуюцца — іх проста сорамна цытаваць, асабліва сёння, — але яны напісаныя, яны ёсць. І напісаў іх Язэп Пушча — але ўжо не той 25-гадовы летуценнік, перад якім жыццё раскідалася ва ўвесь прастор. Пісаў іх іншы чалавек, і, можа быць, у вершах такога кшталту гэта заўважна як нідзе раней.

Расіі

Хоць часам і пужаў душу настрой,

Але не стаў бяздомным я бадзякам.

Была ты маткай, роднаю сястрой,

Прымі маю сардэчную падзяку.

Спяваю здравіцу табе адной:

Не гаснуць, не сумуюць зоры ў горы.

З тваіх садоў іскрыстае віно

Я паднімаю ў поўнай чары ўгору.

Я за тваё здароўе п’ю, Расія!

Ніхто з дарогі дружбы не саб’е,

Як сейбіта вясною на сяўбе.

Твае сыны у госці запрасілі,

І на пачэсным месцы з імі я.

Жыві з Расіяй, Беларусь мая!

Пасля высылкі, якая зацягнулася без малога на 28 гадоў, і рэабілітацыі ўжо немалады Язэп Пушча пражыў на Беларусі ўсяго нічога: смерць забрала яго праз 6 гадоў пасля вяртання. Пісалася паэту ўсё так жа шмат — быццам спяшаўся паспець дасказаць тое, што не змог калісьці. І пра Беларусь пісаў, і пра сябе, пра далёкія мясціны, што ў высылцы замянілі дом, пра ліхія часы, якія ўдалося перажыць, абмінуць небяспеку, застацца стаяць на зямлі. Ці тое гэта, што было ягоным, пушчаўскім, голасам — я не ведаю. Зрэшты, мо так і трэба было, каб сціхла ўсё бурапеннае і засталося толькі блізкае да зямлі.

Дзень добры, Мінск!

З Масквы на Мінск адкрыты семафоры,—

На захад адыходзяць цягнікі.

Апошнія сігналы і званкі,

І ад платформы першай рушыць скоры.

Як шмат радні, як людна на пероне!

Махаюць рукі родным наўздагон.

Са мной заходзіць сонца у вагон,

Я аддаюся сонечным настроям.

Ў дарозе шчасця марна не растрачу,

Аддам радзіме з песняю гарачай,

І усміхнуўся сонца ясны дыск.

Кранаюць сэрца родныя абрысы:

Смаленск і Орша, Слаўнае, Барысаў,

І я з акна крычу: «Дзень добры, Мінск!»

Іду і падаю пад крыжам

На стол не сцелюць мне абрус,

Хоць навальнічны гром адгрохаў.

Твой крыж, Радзіма Беларусь,

Нясу я на гару Галгофу.

Крывавы пот ліе цурком,

Іду і падаю пад крыжам,

Глядзяць з завешаных акон

І дзівяцца, што выжыў.

У сэрцы не нашу я камень,

Хоць ім шпурлялі у мяне.

Радзіму абніму рукамі,

Калі навала праміне.

Дайду і крыж з плячэй звалю,

І расцалую родную зямлю.

Споведзь

Па свеце многа вершаў я сваіх растраціў,

А больш яшчэ пусціў на вольны вецер з дымам.

То падаў, то ўставаў, то творчым жыў уздымам,

То забыццё знаходзіў у нястомнай працы.

У раны сэрца вострым жалам не пырайце.

Ідуць, як сёстры, маладосць і старасць поплеч:

Усміхнецца радасць, то заломіць рукі роспач.

Што мне з сабой рабіць, скажыце і парайце?

Не займе песні дух, адносіць вецер кпіны,

Даспеюць ураджаем каласы на ніве.

Адвее час зярняты ад пустой мякіны...

А я нашчадкам што ў спадчыну пакіну?

Радзіма і народ мой ураджай узважаць,

Прысуд свой вынесуць і ўнукам праўду скажуць.