Мілінкевіч: «Што б гэтыя ўлады цяпер не выраблялі, усё роўна беларускасць прарасце»

У большасці сваёй беларусы да апошняга робяць усё магчымае, каб застацца ў сваёй краіне. У беларусаў нейкая фантастычная цяга да сваёй зямлі, карані ў іх вельмі глыбокія.

Чаму мова — не проста сродак зносін, але і фундамент ідэнтычнасці? Чаму беларусам лягчэй затаіцца, чым з’ехаць. І ці праўда, што незалежнасць выпадкова звалілася нам на галаву?

Хто такія беларусы, чым мы адрозніваемся ад іншых і што нас чакае наперадзе? У межах праекта Вытокі «Салідарнасць» аналізуе беларускі нацыянальны характар і спрабуе знайсці адказы на пытанні, хто такія беларусы, чым мы адрозніваемся ад іншых і што нас чакае наперадзе. Наш суразмоўца — экс-кандыдат у прэзідэнты 2006 года Аляксандр Мілінкевіч.

— Бадай, ні адна нацыя не зведала столькі перашкод на шляху свайго фармавання, як беларусы. І тым не менш мы ёсць. Хацелася б зразумець, які лёс чакае нашу нацыю ў будучым? Ці ёсць у нас гістарычны шанец захавацца?

— Я не належу да песімістаў. Я такі абгрунтаваны гістарычны аптыміст. У маёй сям’і многа было людзей, якія змагаліся за свабоду, за беларускасць, цярпелі, пераследаваліся.

Мае бацькі мелі беларускую свядомасць, хаця для іх гэта было дадатковай пагрозай. Да вайны яны працавалі ў Варшаве настаўнікамі (дарэчы, разам з вядомым педагогам і пісьменнікам Янушам Корчакам, які са сваімі вучнямі ў час вайны самаахвярна пайшоў у газавую камеру), а ў 1939 годзе, калі пачалася Другая сусветная вайна, бацькі вярнуліся ў Гродна.

У той час немагчыма было гаварыць ні па-польску, ні па-беларуску— у Гродне фактычна ўсю інтэлігенцыю: настаўнікаў, дактароў, супрацоўнікаў чыгункі, пошты — павысылалі ў Сібір. Застаўся невялікі асяродак.

І ўсё роўна іх беларускі дух не быў зламаны. Мова была не проста сродкам зносін, гэта быў фундамент ідэнтычнасці, хоць публічна размаўляць на ёй баяліся. Пры гэтым мае бацькі выдатна ведалі рускую мову. Мама сустрэла рэвалюцыю ў Пецярбургу, бо мой дзядуля працаваў там на чыгунцы. А бацька хадзіў у рускую школу пад Іркуцкам — яны былі з ліку беларускіх бежанцаў. І, тым не менш, беларускасць у іх была жалезная.

Мой дзядуля ў 1920-х змагаўся за мову ў Таварыстве беларускай школы на Гродзеншчыне. Таму я ўдзячны родным за вось гэты беларускі стрыжань.

Аляксандр Мілінкевіч пра будучыню Беларусі: «Стаіць відавочны выбар паміж дабром і злом, свабодай і казармай»

Я не ведаю, ці была ў іх да канца вера, што гэта ўсё адродзіцца, але яны рабілі сваю справу. І, дарэчы, бацька дажыў-такі да беларусізацыі, якая пачалася на пачатку 1990-х. Я сам яе праводзіў, і каласальны ў нас быў поспех.

Вось некаторыя кажуць: беларусы не хацелі па-беларуску. Няпраўда. Так, многія не ведалі, навошта гэта, і было зразумела, што патрэбна вялікая праца.

Але, калі з людзьмі гаварылі, калі ўлады, той жа Шушкевіч размаўлялі па-беларуску, па тэлевізары перадачы ішлі па-беларуску, столькі выдатных выкладчыкаў ва ўніверсітэце выкладалі, то і бацькі згаджаліся аддаваць сваіх дзяцей у беларускія класы. У нас большасць школ стала па-беларуску, дакладныя навукі ва ўніверсітэце выкладаліся на мове.

Я назіраў, якая была цікавасць у людзей, калі пасля Перабудовы з’явіліся кніжкі, часопісы пра нашу гісторыю, як гэта ўсё чыталася, а тут яшчэ тэлевізар... Беларусы выпрастоўваліся, у іх крылы вырасталі, з’яўлялася разуменне, што мы не горшыя за іншых.

Людзі, калі гэтай нацыянальнай свядомасці глытануць, калі зразумеюць, што беларускасць важная, свая дзяржава важная і яны мусяць абараняць яе, ужо наўрад ці аддадуць сваё.

Таму я веру ў тое, што мы не памрэм. І што б гэтыя ўлады зараз не выраблялі, усё роўна наша беларускасць прарасце. Бо гэта дадае смак жыцця, годнасць чалавеку. І ніколі мы рускімі не станем, тым больш рускімі першага гатунку «со знаком качества», мы можам быць толькі другасортнымі рускімі.

Канешне, баліць, гледзячы на тое, што адбываецца. І калі вораг наш не хоча, каб мы мелі дзяржаву, не хоча, каб мы былі беларусамі, жадае знішчыць, то значыць нам трэба гэта бараніць. Таму я веру, што пры любых ўмовах гэта адродзіцца, але, на жаль, не ведаю, якой цаной.

«У будучыні сорамна будзе мець прозвішча «лукашэнка», яго нашчадкам, можа, прыйдзецца зʼехаць»

— Як па-вашаму, што нам дапамагала выжываць на працягу стагоддзяў, якія рысы нацыянальнага характару дазволілі захавацца?

— Яшчэ калі толькі паўстала незалежная Беларусь, я шмат сустракаўся ў замежжы з беларускай дыяспарай. Быў і ў Канадзе, і ў Штатах, і ў Еўропе. І заўсёды здзівіўся, чаму так мала беларусаў у эміграцыі? Чаму такая вялікая эміграцыя ў палякаў, у літоўцаў, а ў беларусаў не — усім жа было цяжка, асабліва пры царызме, пасля паўстанняў, войнаў.

І многія, у каго пытаўся, самі прадстаўнікі дыяспары казалі, што ў беларусаў нейкая фантастычная цяга да сваёй зямлі, карані ў іх вельмі глыбокія. Не таму, што беларусы лепшыя за іншых, ну проста вось такая наша рыса, мы вельмі прывязаны да свайго кавалачка зямлі, да прыроды, рэчкі, леса.

Беларусу адарвацца ад гэтага цяжэй, чым іншым. Яны такія трохі нерухомыя, кансерватыўныя.

— Лягчэй затаіцца і перасядзець акупацыю, чым з’ехаць, так?

— Так. І я не ведаю да канца адказу на пытанне чаму. Тым, беларусам, што сёння вымушаны не па сваёй волі з’ехаць на рэлакацыю (я люблю больш слова «рэлакацыя», бо прадугледжваю, што будзе і лакацыя), утрая мацней баліць, чым, можа, многім іншым, хто таксама ў розных постсавецкіх краінах пакутуе ад рэпрэсій і дыктатур.

Зразумела, жыццё адно, чалавек мусіць неяк рэалізавацца, дзяцей паставіць на ногі, але нам усё роўна цяжка адарвацца, і ў большасці сваёй беларусы да апошняга робяць усё магчымае, каб застацца. Не таму, што нясмелыя, маса прыкладаў ёсць, калі яны дасягалі і за мяжой многага. Беларусы дастаткова адукаваныя людзі, і ў мінулыя часы былі. Але вось эміграцыя ў іх не вельмі атрымалася. Можа, гэта і спрацуе ў будучым.

Канешне, не ўсе вернуцца, бо дзеці пойдуць у школы, людзі знойдуць годную працу, але, думаю, многія. Ды нават тыя, што застануцца за мяжой, абавязкова будуць працаваць на Беларусь. Шмат жа што можна рабіць: важная і камунікацыя, і стажыроўкі, і дапамога ў адукацыі, бізнес, інвестыцыі… Я шчыра ў гэтым упэўнены.

— Вы цяпер жывяце ў Польшчы. Наколькі заўважная гэтая розніца паміж беларусамі і палякамі, і як яны нас увогуле ўспрымаюць?

— Я зараз раблю праект, які называецца «Вольны беларускі ўніверсітэт», часта бываю ў акадэмічным асяроддзі. І рэктары самых розных універсітэтаў мне кажуць пра беларускіх студэнтаў. Што гэта самыя працавітыя, самыя цікаўныя і адданыя вучобе маладыя людзі, з якімі амаль ніколі няма праблем.

Ты распавядзеш палякам пра нашу сітуацыю, бо часта не ўсе ведаюць, што адбываецца, а яны: «Так, рэпрэсіі ў вас, канешне, страшэнныя, але добрая навіна ў тым, што беларусы маюць такую моладзь». Мне гэта і прафесар Лешэк Бальцаровіч, вядомы эканаміст, аўтар польскіх рэформаў, казаў, і ўсе, з кім увогуле сустракаўся (а мы працуем з лепшымі ўніверсітэтамі, дзе многа замежнікаў).

І, ведаеце, гэта дадае надзеі, што мы не проста так. Вось колькі гадоў нам казалі, што незалежнасць на беларусаў упала, мы, маўляў, за яе не змагаліся, крыві не пралілі, а таму не цэнім. Гэта няпраўда. Тое, што адбылося ў 2020-м, з усімі трагедыямі, з турмой, з пакутамі, са здзекамі, з ад’ездам за мяжу, паказвае, што не, цану мы плацім велізарную, больш і не трэба, каб зразумець, як многа.

І пра беларусаў я чую не толькі ў акадэмічным асяроддзі. Вось нядаўна страхаваў аўтамабіль і трапіў да намесніка дырэктара. І ён мне тое самае кажа. Расказвае, што ў яго страхуюцца вялікія фірмы, і нават з Германіі будаўнічая фірма, як вы думаеце каго шукае на працу? Беларусаў!

І гэтым мы павінны ганарыцца, мы павінны ведаць сабе цэну. Гэта не здабываецца рэкламай, гэта гісторыяй здабываецца.

Гэта не да таго, каб мы зазнаваліся, але мы павінны знаць, што мы годныя, дастойныя. Пакаленнямі выпрацоўваецца вось такое імя, і трэба гэта цаніць і не псаваць.

— Але ж таксама ёсць у нас і нейкія адмоўныя рысы, якія нам перашкаджаюць.

— Вось можна часам чуць, што беларусы нерашучыя, такія цямці-лямці, не могуць на рэвалюцыю пайсці... Але ж тое, што ў 2020 годзе з нашага боку не было радыкальных учынкаў, гэта велізарнае шчасце. Інакш тут ужо была б Расія. Яны б проста ўвялі войскі, па ўсіх законах, якія яны там з Лукашэнкам падпісалі. Зноў-такі новыя людзі далучаліся да пратэстаў, бо яны былі мірныя. Калі б кроў пралілася, не выходзілі б мільёны.

Але калі казаць пра нашы недахопы, то я лічу, што гэта даверлівасць. Беларусы вельмі даверлівыя. Нават сярод дэмакратаў, сярод нашых цудоўных экспертаў гэта ёсць. А трэба заўсёды памятаць, што Масква моцна працуе на Беларусі, на кожных выбарах яна мела свае стратэгіі і планы. І нават беларускія дэмакраты час ад часу дапамагалі гэтай маскоўскай стратэгіі, бо не ведалі ці не разумелі.

А некаторыя ведалі, але лічылі, што возьмем грошы, а потым «кінем». Але гэта такая безадказнасць, якая можа вельмі дорага каштаваць. Таму, лічу, трэба быць уважлівым, каб выпадкова (ці невыпадкова) не спрацаваць у маскоўскім плане. Гэта не значыць, што трэба балець на шпіёнаманію, бачыць усюды канспіралогію — не, проста трэба разумець бяспеку.

І ўсё ж такіх вялікіх нацыянальных недахопаў, мне падаецца, у нас няма. Мы даволі добразычлівыя, талерантныя, у беларусаў няма ксенафобіі.

Беларусам таксама не ўласцівая нянавісць. Вось у Расіі змаглі абудзіць нянавісць у народзе. Гэта страшная з’ява. Так, прапаганда вінавата, велізарная адказнасць за гэта на ўладзе, але ж вось у нас таксама працуе прапаганда, але ў беларусаў гэта не перарастае ў такую агрэсію. Хутчэй узнікае асцярожнасць, дыстанцыя, калі дзесьці небяспека, то лепш адысці. Гэта больш тыпова для нас.

Мілінкевіч: «Пуціну можа спатрэбіцца новая здабыча, і такой можа стаць Беларусь»

— Зразумела, што шмат якія падзеі сфарміравалі наш нацыянальны характар, зрабілі такімі, якімі мы ёсць. А што вы лічыце самай трагічнай падзеяй для нашай нацыі, наступствы якой мы адчуваем па сёння?

— Мы, відаць, нумар адзін сярод народаў, якія так вынішчаліся на працягу свайго існавання. Столькі насельніцтва не губляла, бадай, ні адна краіна. Які час ні возьмеш.

У сярэдзіне ХVII ст. шведы і Аляксей Міхайлавіч (Цішайшы) прайшлі па Беларусі — палова насельніцтва згінула: частка на вайне, частка ад голаду, частка ад эпідэмій, частку вывезлі ў Маскву.

Наступная вайна — Карл XII, шведы, Пётр Першы — трэцяя частка загінула. Потым вайна з Напалеонам — чацвёртая частка насельніцтва. Першая Сусветная – чацвёртая частка, Другая сусветная — кажам ужо, што трэцяя частка загінула. Гэта ж суцэльная гістарычная трагедыя!

Таму ў нас і колькасць людзей на квадратны кіламетр самая нізкая, мы мала заселеная краіна.

А як падманулі беларусаў у Першую Сусветную, прымусіўшы ехаць ў Сібір: маўляў, прыйдуць немцы, будуць гвалціць кабет, а мужчын пазабіваюць, таму трэба эвакуявацца. На самой справе, гэта ж было засяленне Сібіры, а сюды хацелі прыслаць іншы народ.

А трагедыя яўрэяў у час Халакоста? Яўрэі ж таксама вельмі важная частка нашай гісторыі і культуры і іх знікненне — траўма неверагодная.

Потым ўзяць трагедыі паўстанняў. Колькі людзей палягло! Вось ідзе дыскусія да сёння, ці варта было загінуць Каліноўскаму? Яму ж прапанавалі з’ехаць за мяжу. Не думаю, што ён адмовіўся дзеля геройства, ён разумеў сваю велізарнейшую адказнасць, місію, калі ты проста не маеш права зрабіць інакш. І, глядзіце, як да сённяшняга дня нас яднае трагічная смерць гэтага чалавека. Гэтыя сімвалы вельмі важныя.

І калі кажуць, што беларусы ўсё аддалі, усё прафукалі — мову, культуру, гісторыю, — не! Нават пры такім жорсткім прымусе людзі змагаліся. Я ж ведаю, як у Гродне пераследавалі мясцовых пісьменнікаў, таго ж Быкава, Аляксея Карпюка. Але людзі працягвалі змагацца за праўду — універсітэцкія гісторыкі, навукоўцы, літаратары…

І я думаю, што ў нас столькі ахвяраў, столькі пакутаў, што мы проста не мусім скарыцца, забыць і проста скласці рукі. Гэта велізарная адказнасць перад тымі, хто быў, і перад тымі, хто будзе.