Наста Кудасава: У мяне ёсць адчуванне, што мы не кінутыя лёсам

З Настай Кудасавай мы сустрэліся пасля таго, як яна атрымала літаратурную прэмію імя Міхася Стральцова. Хацелася паразмаўляць пра асабістае, нелітаратурнае. Але… не атрымалася.

З першых хвілін стала зразумела, што паэзія – гэта яе лад жыцця, прызма, праз якую яна глядзіць на свет. Праўда, каб прыняць гэта, паэтцы давялося прайсці шлях, які прымусіў шмат ад чаго адмовіцца. Але Наста перакананая, што без болю не бывае ачышчэння, а без ачышчэння – самога творцы.
– Наста, што Вы адчуваеце пасля ўручэння прэміі?
– Безумоўна, мне прыемна яе атрымаць. Я ўспрымаю прэмію найперш як давер: у мяне вераць і чакаюць, што я буду ўдасканальвацца як паэтка. Я не ўспрымаю прэмію як заслугу, хутчэй, гэта аванс, і вельмі натхняльны. Бо мяне матывуе, калі мяне хваляць, тады хочацца дарасці да таго камплімента, якім цябе ўзнагародзілі.
– Але ж гэта не першая Ваша ўзнагарода?
– Былі і іншыя. Аднак раней я ставілася да такіх узнагарод прасцей, легкадумней, чым цяпер. Можа быць, больш саромелася, пазбягала ўвагі. Але з цягам часу я зразумела, што празмерная сарамлівасць – гэта адваротны бок пагарды…
– Ці падобныя адчуванні пасля атрымання прэміі да адчуванняў пасля выхаду кнігі?
– Не, калі робіш кнігу, то не ведаеш, якім будзе водгук, і не думаеш пра яго. Гэта арганічны працэс: проста прыспеў час нарадзіць дзіця – і яно нараджаецца. Прэмія – гэта іншае. Яе не чакаеш, яе не плануеш, яна ў табе не выспявае. Гэта рашэнне іншых людзей, якія чамусьці заўважылі цябе, адзначылі і, можна нават сказаць, палюбілі. Таму гэта больш цікавае адчуванне, нешта падобнае да блаславення.
– Шлях да першых публікацый быў складаным?
– У мяне часта пытаюць, як маладым аўтарам надрукавацца. А я не ведаю! Мабыць, мне пашанцавала ў жыцці, і ў мяне заўсёды прасілі творы, каб іх надрукаваць. Толькі самыя першыя вершы, яшчэ падчас вучобы ў школе, я сама даслала ў газету «Наша Ніва». Гэта быў 1999 год, і я, канечне ж, успрыняла першую публікацыю з вялікім трапятаннем. А потым так сталася, што падчас вучобы на філфаку БДУ я ўвесь час знаёмілася з тымі людзьмі, якія самі бралі мае вершы ў друк. Так што напрошвацца мне не даводзілася. Я і цяпер проста пішу, пакуль у патрэбны момант хтосьці не прапануе: «Давайце возьмем вашы вершы!».
– З выданнем кніг атрымлівалася гэтаксама?
– Так! Першы зборнік вершаў выйшаў, калі я вучылася на пятым курсе ўніверсітэта. Я тады адчувала разгубленасць, нават нейкую апатыю: не ведала, кім я хацела быць, куды рушыць па жыцці... Тое ж самае было і з усімі наступнымі кнігамі: толькі я адчую, што час прыспеў, як да мяне ўжо звяртаюцца з прапановай. Гэта мне заўжды надавала веры ў тое, што я раблю. Атрымліваецца, нібыта гэта не я ўвесь час выбіраю шлях, а ён – мяне.
– Вас дома ўспрымаюць як паэтку? Ці там усё ж такі Наста Кудасава – звычайны чалавек?
– Мне цяжка сказаць, як сваякі мяне ўспрымаюць, бо мы мала пра гэта размаўляем. Я інтраверт, дзялюся мала чым. Дома я маці, гаспадыня. Там мяне вымяраюць іншымі крытэрамі. Ды наогул, распавядаць пра творчы працэс не толькі цяжка, але й небяспечна, бо ён падобны нечым да варажбы: ёсць у ім сувязь з нейкімі патаемнымі, патойбочнымі рэчамі, пра якія непажадана казаць услых. Словы – жывыя, усё, што прамаўляеш, – здзяйсняецца. Таму я вельмі асцярожна стаўлюся да расповедаў пра механізмы творчасці. Гэта працэс, які застаецца са мной.
– Атрымліваецца, пішаце пэўныя словы, якія пасля здзяйсняюцца ў жыцці?
– Так. Словы, напісаныя ў вершах, пасля здзяйсняюцца. Часта бывае так, што пішаш верш, і з’яўляецца нейкі радок, які невядома, навошта і адкуль прыйшоў. Напрыклад, увесну 2020 года я напісала верш пра Карэлію. Там быў радок пра восень, якая прыйдзе і змые «і межы, і сцюжы, і катаў з ахвярамі». Мне доўга мулялі гэтыя словы пра «катаў з ахвярамі», бо я не адчувала ўнутранай шчырай патрэбы сказаць менавіта так, падавалася, што гэта ў пэўным сэнсе кампраміс дзеля ўдалага заканчэння верша. А я ж стараюся рабіць творы так, каб за кожнае слова можна было адказаць. Я выдатна разумела, чаму мне баляць «межы і сцюжы», бо раптоўна ўвесну надышла пандэмія, межы зачыніліся і я не здолела выехаць у Карэлію, як планавала, і вельмі сумавала ад гэтага. Але гэтыя «каты з ахвярамі»… Яны былі недарэчнымі на той момант, аддавалі літаратуршчынай, мы ж жылі ў нібыта мірны час. Але колькі я ні шукала замену, словы не хацелі замяняцца. А літаральна праз некалькі месяцаў надышоў гэты жнівень – і мы перайшлі ў восень сапраўдных катаў і ахвяр. Цяпер я вельмі баюся гэтага радка, але і веру яму нарэшце безадгаворачна.
– Значыць, Вы транслюеце тыя словы, якія прыходзяць, афармляючы іх у вершаваныя радкі?
– Часам я ўсведамляю, што пішу таму, бо гэта звычка: бачыць свет і адчуваць яго праз слова. А часам бываюць настолькі неверагодныя творы, што я чытаю і дзіўлюся: няўжо гэта я магла такое напісаць? Бо гэта штосьці большае за мяне. Я па жыцці – звычайная, сярэдняя, далёка не ідэальная асоба. І калі атрымліваецца неймаверны верш, ён настолькі прыгажэйшы і лепшы за мяне, што я разумею: ён не мой, ён быў створаны на нейкіх нечалавечых вышынях. Чалавек жа можа быць прасцейшым за сваю творчасць і бруднейшым нават. Гэта нармальна, мы ўсе людзі – жывыя, недасканалыя. А вершы бываюць ідэальнымі, няўжо ж яны мне падуладныя? Але тым не менш, я не вельмі разумею, як можна трансляваць у творчасці нейкія каштоўнасці і не імкнуцца жыць паводле гэтых каштоўнасцей. Мне здаецца, ты мусіш хаця б паспрабаваць быць роўным гэтым творам, адпавядаць іх вышыні, скараціць разбежку паміж вершам і табой.
– Заўжды так адчувалі?
– Раней не было такога адчування. Магчыма, яно і закладаецца прыродай, але ты яго не адразу распазнаеш. І каб распазнаваць, трэба навучыцца адкідаць шмат чаго лішняга.
– Чаго менавіта?
– Мітусні, чакання грошай, прызнання, асабістага шчасця… У мяне было шмат чаканняў ад жыцця. А зараз зразумела, што я на сваім месцы таму, што я пішу. У мяне ёсць сэнс, бо ёсць голас. Я ні ў чым больш не магу быць настолькі ж дакладнай і выразнай, як у вершах. У гэтым максімальна раскрываецца мая душа. Раней было шмат мітусні, разбэшчанасці, нейкай неахайнасці. А цяпер я нібыта дасягнула паэтычнага дзэну: я проста назіраю. Я магу назіраць за ўсім: за сваім болем, адчаем, паразамі, страхамі. Я гляджу на ўсё як летапісец, які мусіць запісваць тое, што адбываецца ў маім жыцці, жыцці сяброў, жыцці краіны…
– Гэта досыць высокая прыступка духоўнага развіцця асобы…
– Можна сказаць, што творчасць – гэта як быццам нейкая рэлігійная практыка. Ведаю, што ёсць школы, дзе вучаць пісаць кнігі. З аднаго боку я разумею, што чалавека можна навучыць пэўным тэхнічным рэчам. Але ёсць іншыя рэчы, якім немагчыма навучыцца за пару гадоў у пісьменніцкай школе, бо неабходна проста жыць адмысловым чынам. Паэзія – гэта спосаб існавання. Для таго, каб рэалізоўвацца ў творчасці, трэба пазбавіцца скуры, стаць максімальна адкрытым, адчувальным. Гэта той стан, калі не абрастаеш тлушчам глухаты, а застаешся да ўсяго чулым, уразлівым. Прычым гэта не дасягаецца раз і назаўжды, трэба сябе перапытваць штодня: «Ці не аброс я?».
– Чаму Ваш шлюб скончыўся разводам?
– Мы раз’ехался і сталі жыць асобна вельмі даўно, але працягваем разам займацца дзецьмі. Цяжка сказаць, чаму так адбылося, гэта мой адзіны досвед такіх сур’ёзных стасункаў, таму я не ведаю, як павінна быць. Напэўна, я проста занадта хацела стаць маці, я заўсёды марыла нарадзіць дзіця, толькі ў гэтым бачыла сэнс існавання. Таму не вельмі добра ўсведамляла тады, у маладосці, які чалавек мне патрэбны, не глядзела крытычна. Цяпер жа я разумею, што хачу бачыць у мужчыне найперш сябра, роўнага мне і ўзаемна цікавага. Але я такога пакуль не сустрэла.
– Ці пісалі вершы ў шлюбе?
– Спачатку крыху пісала па старой памяці, а пасля перастала. Потым жа, чым больш адзінока рабілася, тым больш вершаў пачало з’яўляцца, гэта ўжо пасля нараджэння сына. І я стала адчуваць сябе шчаслівай проста таму, што нарэшце праз вершы змагла назваць усё тое, што мне балела. Яны дазволілі мне выплысці з бессэнсоўнасці і роспачы.
– Калі нарэшце выплылі, адразу пачалі жыць «на поўныя грудзі»?
– Не, вельмі доўга было пачуццё паламанасці. Я ж выхаваная так, што сям’я мусіць быць адна на ўсё жыццё. Таму ў мяне была чорная дзірка на месцы рэчаіснасці. Я добра памятаю, як прачыналася штораніцу і не магла паварушыцца, думала: хутчэй бы вечар, каб толькі скончыўся яшчэ адзін дзень гэтага жыцця. Хацелася памерці.
– Нават дзеці не ратавалі?
– Нішто не можа выратаваць з гэтага стану. Напэўна, людзі ў такім настроі павінны звяртацца да псіхолагаў, ды я не прызвычаеная расказваць іншым пра свае праблемы. У мяне была вера, заставалася яшчэ нейкая тоненькая сувязь з Творцам, якую нельга губляць ніколі. І канечне ж, мне дапамагалі сябры. Тое, што мяне любілі, мяне «выцягвала». Потым, калі вынырваеш з гэтай багны, азіраешся, робіцца вельмі страшна, што ты мог настолькі страціць радасць жыцця. Цяпер я ведаю: што б ні здаралася ў жыцці – гэта заўсёды вельмі цікава. І боль, і гора – гэта цікава, таму што гэта і ёсць менавіта маё жыццё, ніякага іншага не будзе. Варта дажыць да канца хаця б з цікавасці, чым гэта ўсё скончыцца. Калі навучыцца глядзець на ўсё збоку, тады можна ўсё перажыць. Цяпер мне камфортна так, як ёсць. Я пішу, займаюся дзецьмі, яны цудоўныя! А туды, у багну, вяртацца не хачу.
– Адчуваеце сябе самотнай?
– Цяпер самота мяне не палохае. Я чамусьці раней думала, што я створаная дзеля кахання. Але кожны, па вялікім рахунку, усё адно застаецца адзінокім, нават у шлюбе. Ніхто да канца не можа зразумець іншага чалавека, нават самага дарагога, і гэта нармальна. Самота дадзеная для таго, каб мы маглі даведацца пра саміх сябе, зазірнуць у сябе.
– Колькі гадоў вашым дзецям?
– Сыну 12 гадоў, дачцэ – 9.
– Чым сталі займацца, калі засталіся адна з дзецьмі?
– Я брала заўсёды падпрацоўкі. Раней то перакладчыцай, то мэнэджаркай была, усяго патроху… Я не магла стала працаваць, бо сын з дзяцінства цяжка хварэў на эпілепсію. Зараз ужо лепш, прыступы здараюцца толькі 2–3 разы на тыдзень, і ён пакрысе сталее.
– Калі Вы ўсвядомілі, што быць паэткай – гэта менавіта Ваш шлях?
– Быў такі перыяд, калі я не магла ўладкавацца ў жыцці, даць рады з працай і шмат сябе дакарала. Я не адразу зразумела, што хвароба дзіцяці – гэта крыж на ўсё жыццё і мой побыт не можа быць такім, як у іншых. А яшчэ, калі ты ўвесь час спрабуеш скочыць вышэй за галаву, недзе падсвядома ускладаецца віна на дзяцей, нібыта яны не даюць табе нармальна жыць. Я не хачу, каб яны такое хоць раз адчулі. Я хачу, каб яны ведалі, што іх дзяцінства – самае шчаслівае і непаўторнае. І праўда ж, ва ўсім ёсць плюсы. За кошт таго, што мы з дзецьмі амаль заўсёды побач, у нас вельмі блізкія і даверлівыя стасункі.
– А як узнікаюць вершы?
– Я звычайна пішу ў галаве, а пасля запісваю іх дзе прыйдзецца: на кавалку сурвэткі, на газетцы, на нейкіх паперчынах выпадковых. Аднойчы падумала: можа, у мяне ўсё атрымліваецца абы-як, бо трэба па-іншаму гэта рабіць, па-даросламу? Тады я стала спрабаваць штодня сядаць за стол, наводзіць там парадак і пісаць старанна па некалькі гадзін у дзень. Магчыма, камусьці такая дысцыпліна дапамагае, але не мне. Твор узнікае толькі тады, калі прыходзіць моцны подых і цябе зносіць разам з ім. Адзінае, што патрабуе дысцыплінаванасці, – гэта знаходжанне ў самоце. Каб нешта пачуць, трэба ні з кім не размаўляць, не мітусіцца. І канечне, словы трэба выхадзіць нагамі. Седзячы за сталом, нічога не напішаш, з радком трэба разам пракрочыць.
– Чаму не пішаце творы для дзяцей?
– Шмат хто задае гэтае пытанне… Але я не магу сама вырашаць, якія вершы мне пісаць. Ці магла я ўявіць, што вершы грамадзянскай тэматыкі з’явяцца ў гэтую восень? Не. Я іх не планавала, нават не думала, што я так змагу. Аднак прыйшоў час – і прыйшлі вершы. Да таго ж, мне падаецца, я сама ўсё яшчэ дзіця. Мой светапогляд вельмі дзіцячы. Таму мне не трэба сябе адмыслова заганяць у нейкі жанр. Тое, што я пішу, разумеюць і дзеці таксама, знаходзяць нешта для сябе…
– Шмат хто кажа, што ў Вас светлая паэзія для цяперашніх дзён. Вы самі адчуваеце гэтую радасць, надзею ў душы?
– Так, у мяне ёсць давер, адчуванне, што мы не кінутыя лёсам. Я адчуваю, што ўсё будзе добра і што гэтыя выпрабаванні нам дадзеныя для таго, каб нас загартаваць. Але, натуральна, я шмат перажывала і перажываю… Восень для мяне была часам упадку веры ў чалавецтва наогул. Але я думаю, што нічога не адбываецца дарэмна. Я, бачу што свет мяняецца. Мяняюцца людзі, каштоўнасці. Мы ж бачым, што ў Беларусі цяпер ідзе нараджэнне грамадства на абсалютна іншых прынцыпах: узаемадапамогі, салідарнасці, талерантнасці.
– У сувязі з гэтым, якая задача ў нашых творцаў? І наогул, ці павінны яны рэфлексаваць над працэсамі, што адбываюцца сёння ў нашай краіне?
– Я не магу сказаць, што творцы некаму нешта павінны. Але калі ты назваўся творцам, то што ж, давай, рэфлексуй ужо неяк… У мяне ёсць адчуванне, што паэзія цяпер адказная за вельмі важныя рэчы. Яна можа даць збавенне, падтрымку, яна дазваляе выпусціць гнеў і роспач. Гэта адзін са спосабаў псіхатэрапіі, прычым як для паэтаў, так і для чытачоў.
– Атрымліваецца, што паэзія ма́е місію?
– Мае. Любое мастацтва – гэта выратаванне. Бывае, пабачыш нейкі спектакль – і можаш гадамі жыць гэтымі ўражаннямі, ён можа змяніць тваё стаўленне да свету. Паглынае цябе нейкая багна, а пасля, як глыток свежага паветра, – музыка, фільм, верш – і ты пачынаеш па-іншаму глядзець на свет…