Яе бацьку расстралялі, муж вядомы кампазітар, а сама яна пабудавала музей сярод руін

Яна магла ў бруднай анучы ўбачыць шэдэўр, а каб займець каштоўны экспанат, ішла на любыя авантуры. Цікавыя факты пра Алену Аладаву — жанчыну, якая стварыла Нацыянальны мастацкі музей і здабыла для Беларусі тысячы мастацкіх скарбаў.

Бацьку расстралялі

Алена Аладава нарадзілася 22 мая 1907 года ў Пружанах у сям'і настаўнікаў. Школу скончыла ў Парычах, куды яе бацька Васіль Пук быў пераведзены на пасаду загадчыка. Лёс родных склаўся трагічна. Маці памерла, калі Алене было 18 гадоў (дзяўчына на той момант была студэнткай Белдзяржуніверсітэта).

А праз 5 гадоў сям'ю спасцігла новае гора. 27 жніўня 1930 года Васіль Пук быў арыштаваны. Педагога абвінавацілі ў контррэвалюцыйнай дзейнасці і неўзабаве расстралялі ў Оршы.

Да таго моманту ў Алены была ўжо свая сям'я. Перажыць трагедыю дапамог маленькі сын — ён нарадзіўся незадоўга да таго, як расстралялі дзеда. Свайму першынцу Аладавы далі незвычайнае імя Вальмен (у будучыні Вальмен Аладаў стане вядомым архітэктарам).

Муж — вядомы кампазітар

Са сваім мужам, вядомым беларускім кампазітарам і першым рэктарам Беларускай кансерваторыі Алена Аладава пазнаёмілася яшчэ ў студэнцкія гады. Дзяўчына тады круцілася ў творчым асяроддзі. Паралельна з вучобай у БДУ яна, падзарабляючы ў Беларускім дзяржаўным музеі ілюстратарам, наведвала вячэрнюю рабочую студыю пры Доме мастака, друкавалася з аглядамі ў прэсе. І, вядома, вадзіла сяброўства з мноствам творчых асоб.

Вядомы фінскі мастак Алексантэры Ахола-Вало, які ў тыя часы жыў у Мінску, нават вылепіў скульптурны партрэт Алены, а мастак Міхаіл Філіповіч падарыў ёй некалькі сваіх твораў.

Вядома, Мікалай Аладаў не мог выстаяць перад такой дзяўчынай. Ён прысвяціў Алене некалькі рамансаў на вершы Янкі Купалы і прапанаваў самае каштоўнае, што меў — руку і сэрца. Алена не адмовіла. Праўда, распісалася пара не адразу — у тыя гады рэгістрацыю многія лічылі мяшчанствам. Афіцыйна свой шлюб яны зарэгістравалі толькі ў 1943 годзе, калі знаходзіліся ў эвакуацыі ў Саратаве.

Пра насычанае жыццё Аладавых у інтэрв'ю Сitydog успамінала адна з супрацоўніц Нацыянальнага мастацкага музея Надзея Усава. Паводле яе слоў, у кватэры на вуліцы Янкі Купалы, дзе жыла пара, жылі не толькі сваякі Алены, але і сваякі Мікалая Аладава, іх трое дзяцей, а яшчэ студэнты кансерваторыі.

Там быў сапраўдны табар — 15 чалавек. Як пісаў Мікалай Аладаў музыку. Ён сядаў за фартэпіяна, накрываўся пінжаком, каб не чуць дзіцячых крыкаў і шуму, і такім чынам складаў свае знакамітыя кантаты.

Але цяжкасці толькі гартавалі адносіны. Часта здараліся непрадбачаныя сітуацыі. Аўтарытэт Аладавай быў такі вялікі, што, бывала, некаторыя калекцыянеры і мастакі аддавалі ёй карціны «на захоўванне», згаджаючыся пачакаць, пакуль музей пералічыць грошы. Праблемы ўзнікалі падчас праверкі дзяржкантролю-у выніку Алене даводзілася пакрываць выдаткі з сямейнага бюджэту. Муж жартаваў: «Я гуляю на Ленін музей». Але ён быў абсалютна не супраць.

Усё жыццё перажывала, што не зберагла калекцыю музея падчас вайны

Свой Музейны шлях Алена Аладава пачынала ў першай карціннай галерэі ў Мінску, якая адкрылася ў 1939 годзе. Яе добра ведалі як выдатнага экскурсавода.

Калі на шосты дзень вайны Мінск занялі немцы, супрацоўнікі музея былі ў паніцы. Загаду аб эвакуацыі калекцыі не паступала. Немагчымым аказалася нават вывезці каштоўнасці ў бяспечнае месца — грузавік, на якім можна было б гэта зрабіць, рэквізавалі для патрэб вайны. Уладам перш за ўсё важна было вывезці з Менска архівы КДБ, а не нейкія там музейныя рарытэты.

Адзінае, што паспелі зрабіць Алена Аладава з дырэктарам карціннай галерэі Мікалаем Міхалапам, гэта схаваць слуцкія паясы — яны паклалі іх у касцёр для дроў на задворках галерэі. Верылі, што немцы тут ненадоўга. Але, на жаль…

Як толькі супрацоўнікі галерэі пакінулі будынак, пачалося разрабаванне калекцыі самімі ж мінчанамі. Яны залезлі ў музей, пачалі выцягваць радзівілаўскую калекцыю: дарагія грузінскія дываны, імянная зброя, шкатулкі палескіх майстроў — словам, усё, што ўяўляла каштоўнасць, успамінае Надзея Усава.

Усё сваё жыццё Алена Аладава потым адчувала віну, што не змагла выратаваць калекцыю. Таму, калі пасля вайны яна стала дырэктарам галерэі, сваёй першай задачай паставіла аднавіць страчаныя каштоўнасці. І зрабіла гэта. Практычна ў адзіночку ёй удалося ўваскрасіць разрабаваную ў гады вайны карцінную галерэю і сабраць столькі шэдэўраў, што яшчэ пры яе жыцці пра беларускую музейную калекцыю жывапісу загаварылі як пра найбагацейшую ў Еўропе.

Яна заводзіла сяброўства з нашчадкамі былых арыстакратаў і знакамітасцямі, захопленымі выяўленчым мастацтвам, часта марнавала на карціны сваю зарплату. Да 1977 года фонд музея, адноўлены намаганнямі мастацтвазнаўцы, налічваў больш за 15 000 экспанатаў.

Пабудавала музей сярод руін

У лістападзе 1941 года Алена Аладава была эвакуіравана ў Саратаў, куды суправаджала творы з віцебскіх і мінскіх галерэй. У эвакуацыі працягвала сваю дзейнасць у Мастацкім музеі імя Радзішчава. А пасля зноў вярнулася ў Мінск. Аладавай прапанавалі ўзначаліць перспектыўны тады Музей Вялікай Айчыннай вайны, але яна адмовілася — хацела працаваць менавіта ў карціннай галерэі.

У разбураным Мінску абодва музеі мясціліся ў адным будынку — былым Доме прафсаюзаў на плошчы Свабоды. Тут жылі і іх супрацоўнікі, у тым ліку сям'я Аладавых з дзецьмі. Музей, які ўзначаліла Алена, займаў усяго 8 пакояў.

У канцы 40-х улады задумваюць будаваць Нацыянальны мастацкі музей. Уявіце: горад ляжыць у руінах, а ўрад вырашае, што людзям пасля вайны патрэбныя відовішчы. Пачынаецца ўзвядзенне стадыёна і цырка. А разам з імі практычна адначасова разгортваецца будаўніцтва мастацкага музея, — і гэта ў першую чаргу заслуга Аладавай. Яе нястомны запал да мастацтва і добрыя адносіны з тагачасным сакратаром ЦК КП (б) Беларусі Панцеляймонам Панамарэнкам не раз дапамагалі вырашаць нават самыя неверагодныя задачы.

Будынак праектавалі і будавалі дзевяць гадоў. Дарэчы, Алена Аладава разам з архітэктарам Бакланавым хацела паставіць музей зусім у іншым месцы — там, дзе цяпер стаіць Міністэрства замежных спраў: на ўзгорку з відам на раку Свіслач. Але амбіцыйныя планы давялося згарнуць. Для музея выдзелілі вузкую прастору па вуліцы Леніна.

У 1957 годзе ён адчыніўся — і гэта быў першы будынак у СССР, які спраектавалі спецыяльна пад музей.

Старалася купляць працы з беларускім «следам»

Галоўнай мэтай Алены Аладавай на пасадзе кіраўніка музея было аднаўленне страчанай калекцыі і папаўненне новай. Даваенная галерэя — гэта нацыяналізаваныя творы мастацтва, якія дастаўлялі ў Мінск з сядзіб і замкаў. Як правіла, гэтыя калекцыі ўключалі ў сябе заходняе, рускае і мясцовае мастацтва.

Алена Аладава таксама старалася купляць тыя працы, якія былі напісаныя ў Беларусі, ці тых мастакоў, у біяграфіі якіх быў «беларускі след». Для гэтага праводзілася велізарная даследчая праца. У выніку беларускую "прапіску" вярнулі мноству класікаў выяўленчага мастацтва, як Іван Хруцкі, Юдэль Пэн, Сяргей Заранка, Апалінарый Гараўскі, Станіслаў Жукоўскі...

Купляліся працы Шышкіна, які бываў у Беларусі, Рэпіна, у якога была лецішча пад Віцебскам, — усё гэта папаўняла калекцыю музея.

Адным з неверагодных дасягненняў Алены Аладавай з'яўляецца вяртанне ў Беларусь Вітольда Бялыніцкага-Бірулі. Яшчэ ў 1945 годзе яна купіла 10 яго пейзажаў і напісала артыкул, дзе назвала беларускім мастаком, хоць той ужо 50 гадоў не жыў у Беларусі. Дзякуючы намаганням Аладавай, улады далі сям'і Бялыніцкага-Бірулі Белую дачу ў Курасоўшчыне, дзе ён цягам двух месяцаў напісаў больш за 30 беларускіх краявідаў.

У канцы 40-х Бялыніцкі-Біруля на з'ездзе мастакоў голасна заяўляе, што ён беларускі мастак. Вось так, дзякуючы Аладавай, Беларусь здабыла класіка пейзажнага мастацтва.

Некаторыя працы здабывала хітрасцю

За Аладавай неўзабаве замацавалася легенда, што яна ездзіць па краіне з вялікім чамаданам грошай. Ёй сталі пісаць калекцыянеры з усіх канцоў СССР. Яна ездзіла, глядзела, адбірала, купляла. У Траццякоўскай галерэі казалі: «Дзе Аладава пройдзе, нам ужо рабіць няма чаго».

Але, вядома, не ўсё ўдавалася здабыць: нешта адводзіла Масква, як знакамітую «партызанскую Мадону» Савіцкага. Праз 11 гадоў Савіцкі на просьбу Аладавай напісаў Менскі варыянт, «Мадону Менскую».

Дарэчы, некаторыя працы Алена Аладава здабывала хітрасцю. Супрацоўнікі музея ўспамінаюць гісторыю, як у Мінску з'явіўся партрэт Кацярыны Другой пэндзля, як тады лічылі, Ракатава. "Кацярыну" Аладава фактычна "вырвала" ў Рускага музея. Убачыла на рэстаўрацыйным стале і зразумела, што без яе Мінскаму музею ніяк.

Па шчаслівай выпадковасці намеснік дырэктара Рускага музея апынуўся аднакурснікам Аладавай, а сам дырэктар у гэты дзень быў у камандзіроўцы. Вось Аладава і ўгаварыла свайго аднакашніка, які ў адсутнасць начальніка меў права подпісу, падпісаць загад аб перадачы гэтага партрэта музею ў Мінску.

Аладава хутка спакавала працу, села ў цягнік і ў той жа дзень выехала ў Беларусь. На наступны дзень дырэктар Рускага музея вярнуўся з камандзіроўкі — быў жудасны скандал. Але яму сказалі: «Аладава ўжо на пад'ездзе да Менска, што ж вы, будзеце скандал такі ладзіць?». І Кацярына прыбыла да нас.

Знайшла шэдэўр на бруднай анучы

Аладава знаходзіла ўнікальныя палотны ў самых нечаканых месцах, яна на вока беспамылкова магла вызначыць сапраўднасць шэдэўраў. Пры ёй музеем было праведзена 30 экспедыцый, абследавана больш за 700 касцёлаў і цэркваў заходніх раёнаў Беларусі.

З падзямелля Гродзенскага Брыгіцкага манастыра дырэктар сама выцягвала паўсгнілыя, пачечаныя жукамі абразы XVII ст., у Дрысвятах знайшла цудам ацалелыя слуцкія паясы, у Пружанскім раёне — саламяная царская брама і разьбяны іканастас. Цяпер усё гэта — нацыянальная гісторыка-культурная спадчына.

Вядомая гісторыя, як Аладава выцягнула з Кальварыі працу Яна Дамеля, якой мы цяпер ганарымся. Знайшла брудную анучу, на якой незразумела што было намалявана. Ніхто не разумеў, а Алена нават не сумнявалася ў сапраўднай каштоўнасці гэтай знаходкі. Яна прачытала ва Уладзіслава Сыракомлі, што на гэтай «анучы» павінна быць праца Яна Дамеля «Маленьне аб чары».

Больш за 60 гадоў палатно праляжала ў засеках музея. І толькі ў 2017 годзе, калі Мінск адзначаў сваё 950-годдзе, гораду зрабілі падарунак і адрэстаўравалі карціну. Цяпер яна з'яўляецца часткай экспазіцыі музея.

Алена Аладава займала пасаду дырэктара Нацыянальнага мастацкага музея аж да 1977 года. Аднак і пасля сыходу на пенсію працягвала наведваць сваё стварэнне, была кансультантам музея.

Памерла Алена Аладава 29 мая 1986 года. У 1998 годзе на будынку Нацыянальнага мастацкага музея з'явілася яе мемарыяльная дошка. А да 100-годдзя з дня нараджэння быў выпушчаны паштовы канверт з выявай будынка Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі і маркай з партрэтам Аладавай, а таксама памятныя сярэбраныя манеты Нацбанка.

Сёння ў Мінску ёсць таксама вуліца Аладавых — у гонар вядомага кампазітара і яго жонкі — жанчыны, без якой немагчыма ўявіць гісторыю беларускага мастацтва.

Паводле gazetaby.com