Султан адступае. Ці адродзіцца ў Турцыі дэмакратыя?

Чаму партыя Эрдагана прайграла выбары ўпершыню за 22 гады? Пра гэта разважае ўкраінскі блогер Юрый Багданаў.

Калі коратка: Атацюрк наступае, султан адступае. А цяпер давайце падрабязней.

Палітычная сіла Эрдагана — Партыя справядлівасці і развіцця (ПСР) — пацярпела паразу на мясцовых выбарах ад апазіцыйнай Рэспубліканскай народнай партыі (РНП) упершыню з 2002 года. РНП захавала за сабой кантроль над Стамбулам, Анкарой і атрымала 15 пасад мэраў у іншых ключавых гарадах. РНП выйграла выбары ўпершыню за 47 гадоў.

Такі вынік — адлюстраванне тэндэнцыі апошніх выбараў. ПСР губляла падтрымку на мясцовых выбарах, нягледзячы на ўсе крокі Эрдагана па пабудове дыктатуры. 2014: ПСР набрала 43%, РНП — 26%, 2019: разрыў скараціўся да 12% — 42% на 30%. Цяпер РНП набрала 37%, партыя Эрдагана — 36%.

Чаму апазіцыя так дадала? Год таму — у траўні 2023-га — Эрдаган выйграў другі тур прэзідэнцкіх выбараў 52% на 47%. На тоненькага. Але тады ён перамог непапулярнага старога лідара РНП Камаля Кылычдароглу (75 гадоў). Але пасля пройгрышу прэзідэнцкіх выбараў ён сышоў з пасады кіраўніка. Яшчэ ў лістападзе 2023 года РНП абрала новым лідарам Азеля Азгура (49 гадоў), лідара парламенцкай апазіцыі.

Акрамя таго, выбары мэра Стамбула зноў выйграў той, хто і павінен быў быць супернікам Эрдагана год таму — Экрэм Імамаглу. Але супраць яго ў 2022-м ініцыявалі палітычны пераслед, па выніках якога ён быў асуджаны на два гады турмы. Таксама яму было забаронена займацца палітыкай, і таму ён не балатаваўся. Таму, уласна, і кандыдавалі Кылычдароглу. Але Імамаглу адбіўся ў апеляцыі, і ў 2023-м быў апраўданы. Дзякуючы перамозе ў Стамбуле Імамаглу зноў становіцца галоўным прэтэндэнтам на кандыдаванне ад апазіцыі на выбарах прэзідэнта 2028 года.

Дзень перамогі дэмакратыі

Фундаментальныя прычыны страты папулярнасці партыяй Эрдагана — эканамічны крызіс і стомленасць ад 20 гадоў кіравання, якія ўзмацняюцца турэцкай дэмаграфіяй. У цэлым Эрдаган здолеў пабудаваць электаральную аўтакратыю, падобную ранняму Пуціну: закрываў або захопліваў медыя, выцясняў з краіны апазіцыянераў, мінімізаваў палітычную ролю войска (асабліва пасля няўдалага ці нават інспіраванага ім самім «вайсковага бунту» 2016 года). Ён абапіраўся на ісламскіх кансерватараў, а пасля на еўраскептыцызм значнай часткі грамадства.

Але і леташнія выбары, і выбары цяпер даказваюць, што нешта ідзе «не так». Эрдаган не здолеў нівеліраваць дэмакратычныя інстытуты, хоць вельмі стараўся. Чаму?

1. Турцыя — маладая краіна (сярэдні ўзрост 30 гадоў, ва Украіне і той жа Расіі — больш за 40). Моладзь — база эканамічнага развіцця, урбанізацыі і вестэрнізацыі. І хоць доля рэлігійнай кансерватыўнай моладзі ў Турцыі значная, пераважная большасць усё ж свецкая.

2. Рукатворны эканамічны крызіс. Умяшанне Эрдагана ў эканоміку пасля 2018-га, ціск на цэнтральны банк справакавалі рэкордны ўсплёск інфляцыі (60+%), дэвальвацыю ліры і збядненне значнай часткі туркаў. Што раздражняе і падрывае аўтарытэт улады. І не, Эрдаган не з'яўляецца бацькам «турэцкага эканамічнага цуду». Ім з'яўляецца Тургут Азал, які памёр яшчэ ў 1993-м. Гэта ён правёў ключавыя рэформы і заснаваў патрэбныя інстытуты.

3. Інтэграцыя з Захадам. Мільёнам туркаў, якія з'яўляюцца часткай ланцужкоў глабальнай эканомікі, цяжка растлумачыць, чаму спробы Эрдагана быць лідарам ісламскага і цюркскага свету, а таксама спробы згортваць свецкія інстытуты лепш за вестэрнізацыю.

4. Этнічная і рэлігійная разнастайнасць. ПСР заўсёды прайгравала выбары ў курдскіх рэгіёнах. Акрамя таго, да ўлады ўсё больш радыкальна апазіцыйнымі становяцца алевіты (кірунак ісламу, прыкладна 20% насельніцтва), якія не ўпісваюцца ва ўяўленне эрдаганізму аб правільным суніцкім ісламе.

Не, гэты не поспех на мясцовых выбарах яшчэ не азначае, што рэжым Эрдагана або яго ідэалогія асуджаныя на паразу на парламенцкіх і прэзідэнцкіх выбарах 2028 года. Таму што і ідэі ўсё яшчэ папулярныя (разрыў мінімальны), і кантроль за медыя (што значна важней на нацыянальных выбарах) нікуды не дзеўся, і адміністрацыйныя магчымасці пераследаваць апазіцыю яшчэ ёсць. Але аўтакратыя ў Турцыі вельмі ўразлівая, гэта добры сігнал.