Расія павінна разваліцца, інакш вайна паўторыцца

1 сакавіка 2014 года Савет Федэрацыі РФ аднагалосна дазволіў Пуціну пачаць увод войскаў у Крым. Хоць задоўга да гэтага на паўвостраве актыўна «акапаліся» расійскія вайскоўцы. Старшыня Меджліса пра тое, як змяніўся Крым за 10 гадоў акупацыі.

Пра прыгнёт крымскіх татараў і пра тое, што будзе з Крымам пасля вызвалення ад акупантаў, старшыня Меджліса крымскататарскага народа Рэфат Чубараў распавёў «РБК-Украіна». 

У канцы лютага 2014 года расіяне ўварваліся ў Крым: 10 гадоў таму паўвостраў стаў першым аб'ектам агрэсіі расійскіх захопнікаў на ўкраінскія землі. Пазней гэта агрэсія перарасла ў маштабную вайну. 

У гэтыя дні ўкраінцы ўспамінаюць тых, хто супраціўляўся акупацыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым і Севастопаля.

«Крым — гэта ўзор таго, у што можа пераўтварыцца Беларусь»

Дзесяць гадоў таму на мітынгу, арганізаваным расійскімі спецслужбамі ў падтрымку «рускай вясны» пад крымскім парламентам, выказалі незадаволенасць «падзеямі ў Кіеве». Спрабавалі стварыць карціну нібыта згоды ўсіх крымчан на акупацыю. 

Але тысячы жыхароў паўвострава, сярод якіх было шмат крымскіх татараў, парушылі гэтыя планы: выйшлі на акцыі пратэсту і мітынгі супраць акупантаў, спрабавалі байкатаваць так званы «рэферэндум».

Старшыня Меджліса крымскататарскага народа, намеснік старшыні Рады прадстаўнікоў крымскататарскага народа Рэфат Чубараў распавёў «РБК-Украіна» аб цяперашняй сітуацыі з прыгнётам крымскіх татараў на паўвостраве і аб тым, што будзе ў Крыме, калі ён будзе вызвалены Узброенымі сіламі Украіны.

— Колькі крымскіх татараў былі вымушаныя пакінуць свае дамы за гады акупацыі Крыму?

— Напярэдадні расійскага ўварвання ў пачатку 2014 года ў Крыме пражывала каля 300 тысяч крымскіх татараў. Гэта каля 13% ад агульнай колькасці насельніцтва паўвострава. На жаль, цяпер мы не можам назваць дакладную лічбу, колькі там крымскіх татараў пасля 10 гадоў акупацыі. 

Парламент Канады прызнаў генацыдам дэпартацыю крымскіх татараў

Многія з'ехалі з-за пераследу. Людзі баяцца за сваё жыццё, за жыццё сваіх дзяцей, блізкіх. Але ёсць і частка тых, хто па розных прычынах проста не можа з'ехаць. Маёй маме ўжо больш за 90 гадоў. Яна ў Крыме, я не меў магчымасці яе бачыць за гэтыя гады. Яна не з'язджае, кажа, што хоча быць пахаванай у Крыме, на роднай зямлі.

Асабліва масава крымскія татары пачалі пакідаць паўвостраў у верасні 2022 года, калі акупацыйныя ўлады абвясцілі іх мабілізацыю ў расійскае войска. Мужчыны з'ехалі, каб пазбегнуць мабілізацыі. Многія з'ехалі сем'ямі, некаторыя засталіся адны. Увогуле, магу назваць прыблізную лічбу: з Крыма былі вымушаныя пакінуць да 50 тысяч чалавек.

Меджліс — гэта заканадаўча-прадстаўнічы выбарны орган крымскіх татараў, які абіраецца курултаем — гэта значыць, нацыянальным з'ездам. Але ніякай афіцыйнай установы крымскіх татараў у Крыме не працуе. Адпаведна, члены Меджліса таксама даўно пакінулі паўвостраў.

— Ці ўзмацніўся апошнім часам прыгнёт крымскіх татараў на акупаваным паўвостраве?

— З пачатку акупацыі Крыма зафіксаваныя звесткі аб 307 палітвязнях і прыцягнутых да адказнасці па розных «крымінальных справах». Большасць з іх — крымскія татары. 

За апошнія шэсць гадоў 71% усіх парушэнняў правоў чалавека ў Крыме быў накіраваныя супраць крымскіх татараў. 

Гэта сведчыць аб тым, што крымскія татары сталі непасрэдным аб'ектам дыскрымінацыі. Сядзелі і мае калегі…

Восенню 2021 года ў Еўпаторыі і Сімферопалі былі арыштаваныя некалькі крымскіх татараў, сярод якіх быў першы намеснік старшыні Меджліса Нарыман Джэлялаў. Нібыта за арганізацыю дыверсій акупанты асудзілі яго на 17 гадоў калоніі строгага рэжыму. Але я перакананы, што Нарымана пакаралі за ўдзел у Крымскай платформе 2021 года.

Расійскія сілавікі праводзяць масавыя ператрусы ў акупаваным Крыме, ёсць затрыманыя

— Ці верыце вы асабіста ў хуткае вызваленне паўвострава, калі ўжо прайшло 10 гадоў акупацыі?

— Не хачу казаць занадта пафасна, але калі гэтая вайна скончыцца тым, што Расія пакіне Крым ці іншыя акупаваныя тэрыторыі Украіны, гэта будзе сведчыць аб тым, што правілы гульні кардынальна змяніліся. Гэта азначала б, што ў свеце замест таго, каб вырашаць пытанні законам, усё можна вырашаць сілай. Таму вызваленне Крыму — гэта не толькі наша ўкраінскае пытанне. Гэта пытанне ўсёй цывілізаванай сусветнай супольнасці.

Скажу больш: я лічу, што Расія распадзецца і не захаваецца ў цяперашніх межах. Гэта не сон. Хоць звычайна ўсё пачынаецца з мараў.

— Як вы думаеце, што больш за ўсё змянілася ў Крыме за гэтыя 10 гадоў?

— Паказальна, што прайшло ўжо 10 гадоў. Гэта працяглы тэрмін. Мне здаецца, самае страшнае разбурэнне, якое нанесла Расія за гэты час, — гэта разбурэнне светапогляду і каштоўнасцяў у свядомасці дзяцей, якія растуць у акупаваным Крыме. 

Расійскія акупанты ўсталявалі рэжым масіраванай кругласутачнай прапаганды, якая маніпулюе людзьмі. Безумоўна, гэта не можа не адбівацца на выхаванні дзяцей. Але з вызваленнем Крыма гэта выправіцца. Хоць хтосьці зразумее, дзе зло, а дзе дабро. А да дабра людзі заўсёды вяртаюцца.

За 10 гадоў у Крыме ў выніку акупацыі шмат што змянілася: ад з'яўлення новых ваенных аб'ектаў і пашырэння існуючых да паўсядзённых прававых пытанняў. Таму, калі мы вызвалім Крым, у нас будуць новыя выклікі і праблемы, якіх раней не было.

Беларускія татары на чале Крыму

— Якім вы бачыце будучыню Крыма пасля яго вызвалення?

— У Крыме павінен быць пераходны перыяд пасля вызвалення. Можа, гадоў на пяць. Гэты перыяд неабходны для наладжвання мірнага жыцця. У гэты перыяд будуць працаваць вайскова-цывільныя адміністрацыі, а выбары часова праводзіцца не будуць. Я думаю, што пяць гадоў хопіць, каб ліквідаваць асноўныя наступствы акупацыі. У прыватнасці, прававыя. А таксама ўвесці працэсы рэінтэграцыі. Гэта ў канчатковым выніку дазволіць жыхарам паўвострава вярнуцца да нармальнага жыцця.

Калі будуць прыняты законы аб унясенні змяненняў у Канстытуцыю, то гэта прывядзе да цэлага шэрагу змяненняў. Па-першае, мы даможамся непарушнасці тэрытарыяльнай цэласнасці ўкраінскай дзяржавы, па-другое, правы і свабоды крымскіх татараў і іншых народаў пасля дэакупацыі будуць выконвацца. А гэта забяспечыць устойлівае развіццё тэрыторыі, на якой Украіна будзе ўмацоўвацца, развівацца і квітнець.