Беларускія татары на чале Крыму

26 чэрвеня крымскія татары адзначалі Дзень крымскататарскага сцягу. 100 гадоў таму вялікую ролю ў станаўленні незалежніцкага крымскататарскага руху адыгралі і выхадцы з Беларусі – нашчадкі літоўскіх татараў, якія пасяліліся на землях Вялікага Княства Літоўскага з часоў Вітаўта Вялікага.

З гэтай нагоды Krynica.info прапануе пераклад на беларускую мову ўрыўку з артыкулу Роберта Булінскага «Літоўскія татары – эліта Крыму, Азербайджану і Польшчы».
Крымская Народная Рэспубліка была прадуктам Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года, як і шэраг іншых дзяржаўных утварэнняў, якія паўсталі на тэрыторыі Расійскай імперыі, якая распадалася. У канцы сакавіка ў Сімферопалі быў праведзены татарскі з’езд (курултай), на якім быў створаны Устаноўчы сход, які дамагаўся палітычнай і культурнай аўтаноміі. Выканаўчы камітэт, які выконваў фактычна функцыі дзяржаўных органаў, аднак, прыняў меры да фактычнага атрымання ўлады ў Крыме. Неабходнасць стварэння сваёй уласнай крымскататарскай дзяржавы таксама абвяшчала нацыянальная палітычная партыя Мілі Фірка. Распачалося фармаванне ўзброеных сілаў. Нарастаючая бальшавіцкая пагроза прывяла да склікання Устаноўчага сходу, які абвясціў 24 лістапада ў былой сталіцы Крымскага ханства Бахчысараі незалежную Крымскую Народную Рэспубліку. Была створана дырэкцыя з выканаўчымі паўнамоцтвамі. Незалежніцкая дзейнасць крымскіх татараў сустрэла, аднак, рэакцыю бальшавікоў, чые войскі занялі Крым да канца студзеня 1918 году, ліквідуючы дзяржаву крымскіх татараў.
У выніку заключэння Брэсцкага міру 3 сакавіка 1918 г. паміж бальшавіцкай уладай і Германіяй і Аўстра-Венгрыяй у Крым у пачатку траўня ўвайшлі нямецкія войскі, вяртаючы там крымскататарскую ўладу. Гэты перыяд існавання Крымскай Народнай Рэспублікі непарыўна звязана з асобай генерала расійскай арміі Мацея (Мацвея) Сулеймана Сулькевіча, былога камандуючага І Мусульманскім армейскім корпусам на румынскім фронце, які заняў пасаду прэм’ер-міністра (адначасова ён быў міністрам вайсковых спраў і ваенна-марскога флоту і міністрам унутраных спраў). Перыяд яго кіравання, які працягваўся да кастрычніка, азначыўся самым поўным росквітам крымскататарскай незалежнасці. Генерал Сулькевіч выдаў шэраг асноўных прававых актаў: закон аб грамадзянстве Крыма, аб афіцыйных мовах (татарскай, рускай і нямецкай), аб забароне набыцця зямлі замежнікамі (якая знаходзіцца ва ўласнасці грамадзян Крыму), аб вакуфах (мусульманскіх рэлігійных фондах), арганізацыі Сената і апеляцыйнага суду, рээміграцыі татараў з Турцыі і Румыніі, арганізацыі асобных міністэрстваў. Ён спрабаваў праводзіць палітыку раўнавагі паміж крымскататарскімі палітычнымі групоўкамі, а таксама паміж рознымі нацыянальнасцямі Крыму. Так, у яго ўрадавых кабінетах засядалі, апроч татараў, рускія, немцы і армяне.
Адным з краевугольных камянёў палітыкі Сулькевіча было максімальнае абуджэнне нацыянальнай самасвядомасці крымскіх татар. Будучы па паходжанні літоўскім татарынам з Ліды, ён карыстаўся дапамогай сваіх суродзічаў з былога Вялікага княства Літоўскага, якія прыбылі з ім у Крым пасля роспуску немцамі мусульманскага корпуса. Яны занялі многія важныя пасады, стаўшы элітай нова створанай крымскай дзяржавы. Намеснікам вайсковага міністра стаў генерал Аляксандр Мількоўскі, міністрам юстыцыі – Аляксандр Ахматовіч, а міністрам дзяржаўнай маёмасці — Аляксандр Багушэвіч. Функцыі дырэктара ўрадавага офіса выконваў Лявон Найман Мірза Крычынскі. Яго брат Альгерд быў акруговым пракурорам у Сімферопалі. Аляксандр Мухарскі рэдагаваў ​​газету «Крым» і быў адным з важных актывістаў Мілі Фірка. У Крыме дзейнічаў Саюз літоўскіх татараў на чале з Эдыге Мустафой Шынкевічам(Кырымалам). Многія літоўскія татары сузаснавалі ўніверсітэт у Сімферопалі, які мусіў стаць кузняй будучых крымскататарскіх элітаў, а таксама служылі ў крымскататарскай арміі (між іншым падпаручнік Ях’я Байрашэўскі). Кіраваў батальёнам аховы ўраду ротмістр Аляксандр Палтаржыцкі, а камендантам паліцыі ў Сімферопалі быў падпалкоўнік Мустафа Смольскі. Двое вайскоўцаў сталі на чале акруг крымскай адміністрацыі – палкоўнікі Базарэвіч і Сабалеўскі.
Пасля падзення апошняга ўрада генерала Сулькевіча ў канцы кастрычніка 1918 года, лёс Крымскай Народнай Рэспублікі склаўся трагічна. У выніку вываду нямецкіх войскаў з Крыма ў сувязі з заканчэннем Першай сусветнай вайны, на тэрыторыю крымскататарскай дзяржавы ўвайшлі белагвардзейскія войскі генерала Антона Дзянікіна, які адстойваў лозунг «адзінай, непадзельнай і вялікай Расіі». Нягледзячы на ​​гэта, да красавіка 1919 года крымскататарскія ўлады яшчэ функцыянавалі, нават тады, калі Крымскі паўвостраў быў на кароткі час захоплены бальшавікамі. Але затым у Крым вярнуліся белагвардзейцы, якія на гэты раз забаранілі палітычную дзейнасць крымскіх татараў. У сакавіку 1920 года рэжым генерала Дзянікіна быў заменены больш ліберальным урадам генерала Пятра Урангеля, які аднак дапускаў толькі крымскататарскую аўтаномію. Яно праіснавала да лістапада, калі Чырвоная Армія канчаткова заняла Крым. Бальшавікі адразу ж пачалі крывавую хвалю тэрору і рэпрэсій, забіваючы дзясяткі тысяч жыхароў паўвострава.
Большасць літоўскіх татараў на чале з генералам Сулькевічам здолела сысці раней з Крыма. Некаторыя з іх спрабавалі працягваць сваю дзяржаўную дзейнасць у мусульманскім Азербайджанскай Народнай Рэспубліцы. Генерал Сулькевіч выконваў функцыі начальніка Генеральнага штаба азербайджанскіх узброеных сіл. Альгерд Крычынскі стаў намеснікам міністра юстыцыі. У пачатку 1920 года ён быў прызначаны дэлегатам на мірную канферэнцыю дзяржаў Закаўказзя ў грузінскі Тыфліс, дзе прадставіў праект па стварэнні канфедэрацыі Азербайджана, Арменіі і Грузіі для таго, каб эфектыўна супрацьстаяць пагрозе бальшавікоў. У той жа час яго брат Лявон — гэтак жа, як у Крыме — зноў кіраваў урадавай канцылярыяй. Тым не менш, у красавіку Азербайджан быў захоплены Чырвонай Арміяй, што скончылася расстрэлам для генерала Сулькевіча. Астатняя частка літоўскіх татараў здолела перабрацца ў Польшчу.
У другой Рэчы Паспалітай найвышэйшай палітычнай годнасці дасягнуў былы міністр юстыцыі Аляксандр Ахматовіч. У 1928-1930 гадах ад Беспартыйнага блок супрацоўніцтва з урадам ён быў абраны сенатарам. Акрамя таго, ён быў актыўным у татарскіх арганізацыях. У 1923 годзе кіраваў правядзеннем у Вільні Усяпольскага мусульманскага кангрэсу. Ён таксама быў аўтарам шэрагу навуковых прац у галіне грамадзянскага права і прававых аспектаў Карана. Асаблівую актыўнасць у жыцці літоўскіх татараў праявілі браты Крычынскія, абодва выбітныя юрысты. Лявон Крычынскі быў арганізатарам Нацыянальнага татарскага музея, Нацыянальнага татарскага архіву і Нацыянальнай татарскай бібліятэкі ў Вільні. У 1930-1939 гадах ён выдаваў «Rocznik Tatarski», навуковы, літаратурны і грамадскі часопіс пра гісторыю і традыцыі татараў Рэчы Паспалитай. Нарэшце, ён быў аўтарам «Бібліяграфія гісторыі польскіх татараў». Альгерд Крычынскі з 1926 года быў старшынёй Цэнтральнай рады культурна-адукацыйнага аб’яднання польскіх татараў, дзе сакратаром быў Лявон. У 1931 годзе разам з братам і Ахматовічам ён арганізаваў у Вільні Усяпольскую канферэнцыю юрыстаў-мусульман. Праз год ён быў прызначаны пракурорам Вярхоўнага суда Польшчы.