Эстонія: рускія — яны такія

Жаданне стаць суб’ектам — жаданне свабоднага чалавека ў свабоднай краіне,  якое і адрознівае яго ад бяспраўнага і бязмоўнага падданага дэспатыі. Але калі гаворка пра калектыўную суб’ектнасць — рускай меншасці ў Эстоніі, ці не азначае такое жаданне адмову ад прызнання за эстонскай дзяржавай права заставацца ўсё ж такі эстонскай?



. Від на Івангародскую крэпасць з байніцы Нарвскага замку. Расія на адлегласці стрэлу з лука

Адпачыць ад рускай мовы

Ужо на другі дзень гасцявання ў Эстоніі мяне ахапіла незвычайнае адчуванне слыхавога камфорту. Атмасферу вакол нас забруджваюць не толькі прамысловыя выкіды і аўтамабільныя выхлапы, кожны дзень у вушы гараджаніна ўліваецца вялізны струмень гукавой інфармацыі, большую частку якой можна назваць «непажаданай». Я б хацеў ніколі ў сваім жыцці не чуць песні «О божа, які мужчына», але мінулым летам у Мінску чуў яе столькі разоў, што яна, нібы іншароднае цела, засела ў маёй галаве. А тут — рассмакталася. Ні ў транспарце, ні з вокнаў, ні на мабільных тэлефонах — нідзе не было гэтай навязлівай рэкламы паляпшэння дэмаграфічнай сітуацыі любымі сродкамі.

Пазней, прыехаўшы з выспы Саарэмаа на аўтавакзал у Таліне, я зразумеў, што адпачываў наогул ад рускай мовы.

У Беларусі на рускай мове размаўляе пераважная большасць насельніцтва, чытае на ёй, глядзіць фільмы і слухае музыку — хіба руская мова не родная для беларусаў? Па ўсім выходзіць, што родная. Як жа можна стаміцца ад роднай мовы? Наадварот, людзі звычайна радуюцца, пачуўшы родную гаворку за мяжой.

Мне і самому фармальна цяжка назваць сябе беларускамоўным чалавекам, таму што большую частку жыцця я карыстаўся рускай мовай. Яна была першай, вывучанай у дзяцінстве, і цяпер застаецца асноўнай мовай зносінаў. Аднак радасна кінуўся да незнаёмых людзей у Эстоніі я толькі аднойчы — пачуўшы, як мне падалося, размову па-беларуску ў Нарве. Руская мова ні з кім мяне не родніць, як не родніць добрае валоданне англійскай з яе носьбітамі. Калі ж казаць пра тое, што мова — культурны код, у якім закладзена філасофія жыцця чалавека, яго сістэма каштоўнасцей, стыль паводзін, лад мыслення, руская з цягам часу робіцца для мяне ўсё больш чужой.

І гэта ненармальна — пастаянна ў глыбіні душы адчуваць сябе чужым сярод чужых на сваёй зямлі. Таму на чужыне ўздыхаеш з палёгкай, бо тут падобнае становішча прынамсі ў парадку рэчаў.

Пазбавіцца маскоўскага погляду на рэчы

На пероне аўтавакзала ў Таліне давялося назіраць такую сцэну. З жанчыны, якая ішла разам з маладым чалавекам, упала нашыйная хустка. Яны не адразу тое заўважылі. Калі заўважылі, малады чалавекам гучна прамовіў: «Галоўнае — усе ж маўчаць!» І дадаў, гледзячы вакол воўкам: «Эсты, блін!»

Пэўная частка рускай супольнасці ў Эстоніі таксама пачуваецца чужой у варожым асяроддзі. Каментары на рускамоўных сайтах там вельмі нагадваюць каментары на сайтах беларускіх СМІ. Яны прасякнутыя духам канфрантацыі і варожасці да ўсяго, што адбываецца ў «гэтай краіне». Добрыя навіны выклікаюць скептычнае стаўленне, кепскія — непрыхаваную злараднасць.

Ці азначае гэта, што ўсе рускія жыхары Эстоніі, а яны складаюць каля 25% насельніцтва, знаходзяцца ў непрымірымай апазіцыі да эстонскай дзяржавы? Увогуле, наколькі аднастайнай можна лічыць рускую супольнасць?

Пра гэта мы пагутарылі з Савам Цярэнцьевым, музыкам з Сыктыўкару, супраць якога ў 2007 годзе была распачата крымінальная справа за каментар у блогу — першая падобная справа ў Расіі. У 2011 годзе ён атрымаў палітычны прытулак у Эстоніі, дзе і жыве цяпер разам з жонкай і сынам:

— Вядома ж, супольнасць вельмі неаднастайная, — расказвае Сава. — Проста прывяду шэраг прыкладаў. Неяк у талінскім трамваі я чуў маналог рускага хлопца, які разважаў пра тое, як добра было б, калі б немцы не габрэяў забівалі ў часы Трэцяга рэйху, а эстонцаў. Напэўна, ён не адзін, хто так лічыць.

Наадварот, у Тарту давялося пазнаёміцца з рускім з Нарвы, які з цяжкасцю падбіраў правільныя словы на роднай мове, і рабіў гэта з моцным эстонскім акцэнтам. Ведаю, што і гэты выпадак не адзінкавы.

У тым жа Тарту ёсць вельмі паважаны прафесар універсітэта, які, па яго ўласным прызнанні, маючы сіні пашпарт (пашпарт грамадзяніна Эстоніі — заўвага аўтара), не вельмі добра валодае дзяржаўнай мовай, што не перашкаджае яму працаваць у самым прэстыжным ВНУ ў краіне.

У мяне ёсць два знаёмых, вельмі паспяховых бізнэсоўцы, якія займаюцца гандлем у самым цэнтры Таліна. Абодва нарадзіліся тут. Адзін свабодна гаворыць на эстонскай мове, пры тым, што нават не скончыў сярэдняй школы, другі школу скончыў, але пагарджае ўсім эстонскім, у тым ліку і мовай, маўляў, ні слова «па-чухонску» не ведаю і ведаць не хачу. Ва ўсіх гэтых людзей разнастайны бэкграўнд, розная карма і розны лёс.

Павел Марозаў, палітуцякач з Беларусі, якому пагражала да чатырох гадоў турмы па справе сатырычнага інтэрнэт-праекту «Мультклуб», лічыць сябе «цалкам інтэграваным у эстонскае грамадства»:

— Думаю, асноўная ўмова ў тым, каб адчуваць сябе сваім у гэтым грамадстве, — гаворыць Павел. — Часам заўважаю парадокс, што некаторыя мясцовыя рускамоўныя жыхары значна больш чужыя Эстоніі, хоць і нарадзіліся тут і выраслі, чым я, які жыве тут усяго 7 гадоў. Важна мець павагу і разуменне мясцовых парадкаў і спецыфікі.

Але, на яго погляд, беларусам усё-ткі прасцей, бо ў іх няма такой ментальнай сувязі з Расіяй, яны не мысляць яе катэгорыямі, таму не адчуваюць сябе ў варожай краіне.

— Часта рускім людзям складана пазбавіцца ад маскоўскага погляду на рэчы. І цікава, што на ўскраінах былой імперыі сустракаюцца больш махровыя імперыялісты, чым у яе цэнтры, — заўважае Павел.

Юры Суторын, жыхар талінскага раёна Ласнамяэ, ужо шмат гадоў нястомна і карпатліва даводзіць на ўсіх даступных яму інтэрнэт-пляцоўках, што Эстонія — «часова акупаваная сепаратыстамі тэрыторыя», дадаючы, што «прыйдзе час, калі мы вернем яе цалкам, а сепаратыстаў пакараем». Талін ён называе «горадам Калывань Прыбалтыйскай Федэральнай Акругі Расіі».

Людзі кшталту Суторына крычаць грамчэй за ўсіх, адбітак іх імперскага шалу кладзецца на ўсю рускую супольнасць, але калі паглядзець дадзеныя маніторынгу інтэграцыі (за 2011 год), «зусім не інтэграваныя» ў эстонскае грамадства толькі 13% прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцяў, якія пражываюць у Эстоніі, тады як «цалкам інтэграваныя» — 32%. За прыкметы інтэграцыі прымалася веданне эстонскай мовы, наяўнасць грамадзянства Эстоніі, стаўленне да Эстоніі як да радзімы і атаясамленне сябе з народам Эстоніі.

Жыхары Нарвы вітаюць патрыярха Кірыла

Замкнёныя ў гета

І ўсё ж такі карціна далёкая ад ідэальнай, хаця і не такая катастрафічная, як падаецца, калі чытаеш каментары на рускамоўных эстонскіх сайтах.

Суторыну я спачуваць, вядома, не магу, у яго выпадку можна толькі здзівіцца, што за ўсе гады сваёй дзейнасці па актыўнаму распальванню варажнечы паміж эстонцамі і рускімі ён атрымаў толькі 100 еўра штрафу. Аднак спісваць праблему выключна на «імперыялізм галаўнога мозгу» асобных прадстаўнікоў рускай супольнасці я б таксама не спяшаўся. Бо магу прымераць сітуацыю на сябе — як чалавек, адчужаны ад краіны свайго нараджэння і пражывання.

Рускія, якія прыязджаюць у Эстонію цяпер, не маюць да яе прэтэнзіяў, бо яны свядома едуць у іншую краіну, з устаноўленымі там сваімі парадкамі. Атрымаецца ці не атрымаецца — гэта ў каго як, але звычайна эмігрант едзе з імкненнем інтэгравацца. Зусім іншая справа, калі ты ніадкуль не прыязджаў, а вакол цябе раптам змянілася краіна. І ты ў гэтай новай краіне — не прышый кабыле хвост.

Памятаю, як мяне ледзь не да слёз пранізала пачуццё адчужанасці. Гэта было падчас нейкага ўсенароднага свята, людзі вакол весяліліся, як звычайна, я таксама прыйшоў павесяліцца, толькі нічога не атрымалася — вакол была не мая краіна і свята не маё.

Потым нас ужо амаль афіцыйна зрабілі чужынцамі на сваёй зямлі, запісалі ў «пятую калону», пазбавілі права абіраць і быць абранымі, займаць пасады ў дзяржаўных органах, змусілі замкнуцца ў цесным гета.

Многія рускія ў Эстоніі лічаць, што з імі адбылося тое ж самае. Большая іх частка даволі доўгі час была выкінутая з палітычнага жыцця. І адначасова прыняла на сябе ці не самы балючы ўдар падчас эканамічнай трансфармацыі, чаго з апазіцыйна настроенай часткай беларускага грамадства ўсё ж такі не было.

Тут ім усё незнаёмае ды нясвойскае

Калі параўнанне з сітуацыяй грамадзян ва ўмовах дыктатуры падаецца вам кульгавым, можна правесці іншую паралель, згадаўшы палемічнае эсэ філосафа Валянціна Акудовіча «Без нас», у якім ён вынес жорсткі, ледзь не смяротны, прысуд ідэалогіі нацыянальнага Адраджэння:

«У адзіноце мы засталіся не таму, што ад нас нехта адышоў, а таму, што абсалютная большасць жыхароў дзяржавы, у якой мы тулімся па завуголлі, і не збіралася выпраўляцца на адкрытую намі «новую зямлю». Нават калі б па загадзе Лукашэнкі іх заштурхалі да нас дуламі аўтаматаў, і тады б яны ўпотайкі паразбягаліся па сваіх утульных засценках.

Бо тут усё ім незнаёмае ды нясвойскае. Вакол нейкія Альгерды, Вітаўты, Сапегі, нейкае ВКЛ, БНР, нейкі СБМ і безліч няўцямнага іншага. Ну добра, да незнаёмага спакваля можна прызвычаіцца.

Але як жыць без таго, што напаўняла жыццё сэнсам і значэннем — без майскіх і акцябрскіх святаў; без трактарнага і аўтамабільнага заводаў, якія ты колісь збудаваў і на якіх адпрацаваў ладны кавалак веку; без гонару за перамогу ў вялікай вайне, якую выйграў асабіста ты; без успамінаў пра палёты ў космас Гагарына і свайго роднага Кавалёнка... Дый увогуле, што ты забыўся на гэтай голай выспе, адкрытай усім скразнякам свабоды, калі ў цябе ёсць магутная звышдзяржава, якую ты ствараў уласнымі крывёю і потам і якая праз сваю веліч надавала велічы і табе?»

Замест таго, каб стаць рухавіком пераўтварэнняў на правах большасці, як эстонцы ў сваёй краіне, нацыянальна арыентаваная супольнасць у Беларусі нечакана для сябе апынулася ў становішчы эстонскіх рускіх. З розных прычынаў, але абедзве меншасці, кожная на сваёй «новай зямлі», куды іх завялі іншыя, сталі чужынцамі.

Лепшае жыццё для рускага чалавека на любы густ

«Я ўсё пакладу на тое, каб рускаму чалавеку ў Беларусі жылося лепш, чым у Расіі. І мы гэта робім. Гэта сутнасць, соль нашай палітыкі», — сказаў калісьці Лукашэнка.

Гэтае выказванне, паўторанае потым шматкроць на розны лад, добра ведаюць расіяне. Многія з іх расталі ад такой рыторыкі і назаўжды аддалі сваё сэрца беларускаму кіраўніку.

Наўрад ці яны ў курсе, што жыццё «лепей, чым у Расіі», абяцае рускай меншасці і эстонскі прэзідэнт Хендрык Ільвэс.

Пасля абрання ў 2006 годзе свой першы візіт унутры краіны прэзідэнт нанёс у павет Іда-Віру, насельніцтва якога пераважна рускамоўнае. Выступаючы ў Нарве перад рускай моладдзю, ён заклікаў яе не адчуваць сябе ў Эстоніі чужымі, абяцаючы ёй большыя дэмакратычныя свабоды і магчымасці самарэалізацыі, чым па іншы бок Наровы.

Абразлівая мянушка, якую далі неінтэграваныя рускія тым, хто вырашыў інтэгравацца. Сцэна са спектакля «Рускія, яны такія»

Пазней Ільвэс таксама вяртаўся да тэмы зайздроснага становішча рускіх у Эстоніі, у параўнанні з рускімі ў Расіі: «Эстонія — месца, дзе чалавек можа жыць, атрымліваць рускамоўную адукацыю, рабіць справы на рускай мове, жыць ва ўмовах свабоды слова прававой дзяржавы. Гэта тая цудоўная магчымасць, якой зайздросцяць маскоўская і пецярбургская інтэлігенцыя, лібералы», — казаў ён у інтэрв’ю ў 2011 годзе.

Нават сам зайздросціш міжволі рускаму чалавеку. Там і тут яму прапануюць лепшае жыццё, чым у яго на радзіме, на любы густ — варыянт для дзяржаўнікаў, варыянт для лібералаў.

Палякі ў Беларусі і рускія ў Эстоніі

«Соль» найноўшай нацыянальнай палітыкі ў Беларусі была не ў наданні шырокіх правоў для рускай меншасці, а ў стварэнні ўмоваў, пры якіх ужо не разбярэш, дзе тут хто. На фоне русіфікаванага насельніцтва ўласна рускую меншасць вылучыць цяжка.

Асабняком стаяць палякі. Палякаў у нашай краіне каля 300 тысяч. Амаль столькі ж, колькі рускіх у Эстоніі. Пра іх Лукашэнка сказаў быў: «Гэта нашы палякі, мае выбаршчыкі. Я за іх адказваю і буду рабіць усё, каб ім у Беларусі было добра».

Што ж яны маюць як нацыянальная меншасць? Дзве школы з некалькімі сотнямі вучняў, адну штотыднёвую газету, адзін часопіс, чатыры цэнтры вывучэння польскай культуры і польскай мовы. Пасля інспіраванага беларускімі ўладамі расколу Саюза палякаў адбыўся рэйдарскі захоп гэтых цэнтраў, створаных калісьці пры фінансавай падтрымцы польскай дзяржавы. У выніку чаго з 14 цэнтраў, якія адышлі праўладнаму Саюзу палякаў, 12 былі зачыненыя. Прадстаўнікі неафіцыйнага Саюза пастаянна падвяргаліся адміністратыўнаму і крымінальнаму пераследу. Дэпутатам, дзяржслужачым, ваенным і міліцыянтам у Беларусі забаронена законам мець і атрымліваць «Карту паляка».

Што тычыцца ўдзелу ў палітычным жыцці краіны, тут палякі знаходзяцца ў роўных умовах з усімі астатнімі — ніяк не ўдзельнічаюць.

У гэтым годзе ў Эстоніі заканчваецца працэс пераводу выкладання 60% прадметаў у рускіх гімназіях на эстонскую мову. Расійскія СМІ падаюць гэта як ледзь не ліквідацыю рускай школы. Магчыма, з-за розніцы ў тэрміналогіі: гімназія ў Эстоніі — гэта 10–12 класы. Дзевяцікласную адукацыю і цяпер можна атрымліваць поўнасцю на рускай мове. У адным толькі Таліне, дзе жыве 145 тысяч рускіх, працуюць 20 школаў з рускай мовай навучання, у Нарве — 10.

Пакуль адны вядуць барацьбу за захаванне рускай школы, іншыя аддаюць сваіх дзяцей у эстонскія школы, нават у паўночна-заходнім, самым рускім рэгіёне. На гэта наракае апошні інфармацыйны бюлетэнь аб’яднання «Руская школа Эстоніі». Паводле бюлетэня, бацькі зыходзяць з меркавання, што будучы поспех іх дзяцей залежыць ад ведання дзяржаўнай мовы, і многія з іх рады пераводу гімназій на эстонскую мову навучання.

Варта адзначыць, што ў падтрымку тых, каго такі перавод не радуе, выказваюцца не толькі прадстаўнікі грамадскіх аб’яднанняў, але і некаторыя чыноўнікі. Гэтак, мэр Нарвы Тармо Тамістэ, з якім мы без цяжкасцяў гутарылі па-руску, адзначыў, што калі б яму, крый Божа, давялося размаўляць пра матэматыку, фізіку або хімію, ён бы разгубіўся і сеў у лужыну. На яго погляд, варта было б пакінуць магчымасць вывучаць дакладныя прадметы на роднай мове.

Тармо Тамістэ належыць да Цэнтрысцкай партыі. Многія эстонцы схільны лічыць яе «пракрамлёўскай» з-за падпісання дамовы аб супрацоўніцтве з партыяй «Адзіная Расія». На парламенцкіх выбарах 2011 года цэнтрысты, якія прадстаўляюць інтарэсы рускай меншасці, атрымалі 23,3% галасоў і 26 месцаў у Рыйгікогу.

Не толькі Цэнтрысцкая партыя, усе эстонскія партыі так ці іначай звяртаюцца да рускай меншасці. Нават у кансерватыўна-нацыяналістычнай партыі «Isamaa ja Res Publica Liit» (20,5% галасоў і 23 месцы ў Рыйгікогу) дзейнічае Рускае аб’яднанне, мэта якога — «удзел у фарміраванні палітыкі партыі, а таксама данясенне кіраўніцтву партыі пазіцыі рускамоўных сяброў партыі па ключавых дзяржаўных пытаннях».

Рускія газеты

У Эстоніі распаўсюджваюцца восем газет на рускай мове. Апроч «Камсамольскай праўды ў Паўночнай Еўропе», усе — эстонскія. Працуюць чатыры радыёстанцыі, транслююцца шэсць тэлеканалаў: тры прыватныя эстонскія тэлеканалы (Orsent TV, TVN, TBN Baltia), яшчэ тры (3+, ПБК і РЕН-ТВ Эстонія) робяць навіны і некаторыя перадачы ў Эстоніі, астатні кантэнт закупляюць у Расіі.

Улад Капылкоў, вядучы грамадска-палітычнага ток-шоў «Шматкроп’е» на канале Orsent TV, расказаў, што пастаянна запрашае ў студыю людзей з рознымі пунктамі гледжання на інтэграцыю і праблему рускіх Эстоніі.

У Таліне дзейнічае Рускі тэатр Эстоніі, працуе кнігарня з вялікім выбарам літаратуры на рускай мове, а ўсе замежныя фільмы ў кінатэатрах ідуць з субтытрамі на эстонскай і рускай мовах.

Будынак Рускага тэатра ў Таліне

Не падабаецца быць аб’ектам

Улічваючы ўсё вышэй напісанае, становішча рускіх у Эстоніі не вельмі падобна на становішча, у якім звычайна знаходзяцца дыскрымінаваныя нацыянальныя меншасці. Міжволі напрошваецца пытанне: чаго яны яшчэ хочуць?

Сяргей Серадзенка, спецыяліст па канстытуцыйным праве, сфармуляваў гэтае жаданне ёміста і афарыстычна. Пасля публікацыі артыкула эстонскага пісьменніка і драматурга Андруса Ківірахка «Якога рускага мы хочам?» у выданні «Päevaleht», ён патэлефанаваў туды і папрасіў апублікаваць яго адказ. Серадзенка цытуе сваю размову з рэдакцыяй:

— Пра што вы хацелі напісаць?

— Я хацеў напісаць тэкст пад назвай «Якія эстонцы нам патрэбныя».

— Ой, як цікава! І якія?

— Нам патрэбны эстонцы, якія не разважаюць на тэму пра тое, якія рускія ім патрэбныя.

— Мне здаецца, я разумею. Вам не падабаецца быць аб’ектам?

— Не.

Жаданне стаць суб’ектам — жаданне свабоднага чалавека ў свабоднай краіне. Якое і адрознівае яго ад бяспраўнага і бязмоўнага падданага дэспатыі.

Але калі гаворка пра калектыўную суб’ектнасць — рускай меншасці ў Эстоніі, ці не азначае такое жаданне адмову ад прызнання за эстонскай дзяржавай права заставацца ўсё ж такі эстонскай?

Пра палітыку не кажы — можаш атрымаць па мордзе

«Рускія, яны болей эмацыйныя і... непрадказальныя», — сказала мне Мэры Палмік, настаўніца геаграфіі з Кохтла-Ярвэ, рабочага рускага гораду. Яна не размаўляе па-руску, таму я спытаўся, ці не адчувае яна сябе тут чужой? Мэры катэгарычна запярэчыла. У краме, банку, на прыёме ў доктара яна лёгка абыходзіцца эстонскай.

Непаразуменне ўзнікае, калі пачаць размаўляць з вучнямі рускай гімназіі пра палітыку. «Яны не слухаюць эстонскія навіны, а слухаюць маскоўскія. Часам яны пытаюцца ў мяне, чаму Эстонія не сябруе з Расіяй? А я пытаюся ў іх, чаму яны так думаюць, што Эстонія не сябруе, магчыма, гэта Расія ставіцца да нас не па-сяброўску? Ім нават у галаву такі варыянт ніколі не прыходзіў...»

Марыя Пеэп, 75-гадовая жанчына-гід з Курэссаарэ, мяркуе, што рускія дабрэйшыя, чым эстонцы: «Летась мне прапаноўвалі ў трамваі 6 разоў месца, і кожны раз гэта быў рускі. А аднойчы, калі я выйшла з аўтобуса, адзін малады чалавек сказаў, што ў мяне цяжкі чамадан, ён дапаможа, і данёс мой чамадан да нашага дома. Я спытала, дзе ён сам жыве, на гэтым баку вуліцы ці на іншым, а ён адказаў, што на наступным прыпынку. Ён убачыў, што ў мяне цяжкі чамадан, і выйшаў, каб дапамагчы. Ён таксама быў рускі. У штодзённым жыцці рускія дабрэй за эстонцаў. Але пра палітыку не кажы — можаш атрымаць па мордзе».

Рускія, яны такія

Наталля Мачэнене, прадзюсар спектакля «Рускія, яны такія», які быў спробай «разабрацца ў саміх сабе», як ахарактарызавала яго рэжысёр Юлія Ауг, не мае эстонскага грамадзянства і не валодае эстонскай мовай.

«Чалавек з веданнем мовы можа не знайсці працу, — кажа Наталля. — І з грамадзянствам ныць і не прымаць гэтую краіну. І чалавек без ведання мовы і эстонскага грамадзянства выдатна тут жыць (ну, гэта я ўжо канкрэтна пра сябе). У мяне шмат знаёмых, у каго няма мовы і грамадзянства, і жывуць без крыўдаў, развіваюцца... Я вось кажу і думаю — ну якія «праблемы рускіх»? На маім прыкладзе магу сказаць — у мяне няма праблем з эстонцамі ні ў якім выглядзе. Ну, можа, мне хтосьці не падабаецца, але гэта не ад нацыянальнасці залежыць, а ад асабістых якасцяў чалавека.

Сцэна са спектакля «Рускія, яны такія»

Крыўды засталіся, зразумела, у большасці. Але прайшло ўжо больш за 20 гадоў, а людзі не могуць справіцца з крыўдамі і ўсё шмальцуюць гэтую тэму. За 20 гадоў ужо можна жыццё цалкам памяняць, і не адзін раз. Можна прафесію памяняць, краіну, светапогляд. І пачаць жыць шчасліва. А мусоліць тэму «праблемы рускіх» — гэта альбо сыход ад чагосьці, альбо проста гуляем так».

На працягу дзвюх гадзінаў, якія ідзе спектакль, размотваецца клубок крыўдаў рускіх жыхароў Эстоніі, і чым далей, тым болей усё заблытваецца. Бліжэй да фіналу здаецца, што ніякага выйсця няма, яго героі асуджаныя на непазбыўную нянавісць і адчужэнне, а краіна — на вечную разарванасць. Але раптам яны як быццам стамляюцца накручваць свае крыўды і прэтэнзіі. Кожны з іх знаходзіць прычыны любіць Эстонію і заставацца тут.

Магчыма, я б не паверыў у гэты хэпі-энд, калі б не назіраў падобнай метамарфозы жыўцом. Некалькі гадзінаў мы гутарылі з Міхаілам Масарноўскім, наладчыкам з Нарвы, уладальнікам расійскага пашпарта, на беразе мора ў Нарва-Йыэсуу. Спачатку ён называў Расію «матушкай», згадваў драматычныя падзеі «Бронзавай ночы» і на чым свет стаіць кляў прэм’ер-міністра Эстоніі. Высмейваў эстонцаў, расказваючы сюжэт з іх нацыянальнага эпасу — Калевіпоэга. Маўляў, нават па ім відаць, якія яны «тармазы». Галоўнаму герою там адсеклі ворагі ногі ў сне, а ён гэта зразумеў толькі тады, калі некалькі гадзін бег за ворагамі, і сэрца яго так моцна білася, што выскачыла з раны ў назе...

Калевіпоэг — герой эстонскага фальклору. Скульптура ў Таліне

Скончыў ён прызнаннем, што «гэта цудоўная краіна, я б хацеў, каб мае дзеці выраслі тут». У яго іх трое, а ў жонкі інваліднасць, яна не працуе, ён цягне ўсю сям’ю на сабе.

Міша пачаў вучыць мяне элементарным фразам з гутарковай эстонскай, і настолькі гэтым захапіўся, што калі мы вярталіся з берага мора, павітаўся па-эстонску з нейкімі няўсмешлівымі хлопцамі. Тыя панура прамаўчалі. Мішу гэта нечакана абурыла: вы што, эстонскай не разумееце, га?!

Ну, рускія — яны такія...