Грамадскасць — за адкрыццё імёнаў забітых у Курапатах

Грамадскасць будзе дабівацца ад дзяржавы адкрыцця імёнаў забітых у Курапатах. Да такой высновы прыйшлі ўдзельнікі прэсавай канферэнцыі, што 4 траўня ў Мінску зладзіла грамадзянская ініцыятыва «Эксперты ў абарону Курапатаў».  

На прэсавай канферэнцыі, між іншым, ішла гаворка пра тое, што 24 сакавіка 2016 году судовая калегія па грамадзянскіх справах Мінгарсуду ў складзе Іны Яблакавай (старшыня), Наталлі Бабкінай і Алены Пруднікавай падтрымала вызначэнне суддзі суду Цэнтральнага раёна Мінска Івана Майсейчыка ад 6 студзеня 2016 году аб адмове ва ўзбуджэнні справы па скарзе на неправамерныя дзеянні (бяздзеянне) Генеральнай пракуратуры Рэспублікі Беларусь, якая адмаўляецца адкрыць імёны расстраляных у Курапатах.

Сярод заяўнікаў скаргі ад 23 снежня 2015 году — эксперты ў абарону Курапатаў: старшыня грамадскага аб’яднання “Хрысціянская злучнасць “Курапаты” 87-гадовы Вацлаў Нямковіч, грамадскія дзеячы культуролаг Вацлаў Арэшка і мовазнаўца Вінцук Вячорка, грамадскі актывіст Алесь Макаў, старшыня Беларускай асацыяцыі ахвяраў палітычных рэпрэсій Зінаіда Тарасевіч і аўтар гэтага артыкулу.

У скарзе, між іншым, нагадвалася, што 25 верасня 2015 году грамадзяне звярнуліся ў Генпракуратуру з просьбай паведаміць выяўленыя яе супрацоўнікамі дадзеныя, у тым ліку імёны, імёны па бацьку і прозвішчы трох ахвяр масавых палітычных рэпрэсій 1930-х гадоў, чые парэшткі былі ідэнтыфікаваныя па выніках дадатковага расследавання 1997-1999 гадоў пра трагедыю ў Курапатах у рамках крымінальнай справы, узбуджанай у 1988 годзе.

Пра гэтую навіну мы даведаліся яшчэ 7 снежня 2001 году з адказу начальніка аддзелу па нагляду за выкананнем закону ў войсках і на транспарце Генпракуратуры, старшага дарадцы юстыцыі А. Д. Доўбыша на пісьмовы запыт старшыні грамадскага аб’яднання “Дыярыуш” Ларысы Андросік (на мове і з захаваннем лексікі арыгіналу):

“В процессе расследования дела удалось идентифицировать останки только трёх человек. При вскрытии захоронений найдены квитанции об изъятии у них денег при аресте, датированные октябрём 1939 и июнем 1940 годов. Уголовных дел на этих лиц нет. В связи с этим нет возможности выяснить, где они проживали, чем занимались и что им вменялось в вину”. 

Паколькі спадар Доўбыш не назваў ані аднаго імя курапацкіх ахвяраў, мы і звярнуліся ў Генпракуратуру. Аднак начальнік яе ўпраўлення па нагляду за выкананнем заканадаўства Следчым камітэтам Рэспублікі Беларусь Ігар Сеўрук у сваім адказе ад 27 кастрычніка 2015 года не задаволіў просьбу заяўнікаў, матывуючы гэта тым, што “усе матэрыялы крымінальнай справы аднесены да дзяржаўных сакрэтаў”.

Калі ж 5 лістапада 2015 года быў абскарджаны генеральнаму пракурору адказ Ігара Сеўрука, намеснік генпракурора Мікалай Кукліс падтрымаў пазіцыю свайго калегі. Пры гэтым спадар Кукліс патлумачыў, што заяўнікі не з’яўляюцца ўдзельнікамі працэсу па названай крымінальнай справе, або асобамі, правы і законныя інтарэсы якіх былі закранутыя пры правядзенні працэсуальных дзеянняў і прыняцці працэсуальных рашэнняў па справе. У сувязі з гэтым Мікалай Кукліс паведаміў, што грамадскія актывісты не маюць права “на зварот са скаргамі і хадайніцтвамі, а таксама на азнаямленне з матэрыяламі крымінальнай справы”.    

Грамадзяне палічылі незаконнымі і неабгрунтаванымі дзеянні Генпракуратуры, якая не паведаміла выяўленыя яе супрацоўнікамі імёны бязвінных ахвяр.

Заяўнікі звярнулі ўвагу суду на тое, што 18 студзеня 1989 года Савет міністраў БССР прыняў пастанову №42 “Аб увекавечванні памяці ахвяр масавых рэпрэсій 1937-1941 гадоў ў лясным масіве Курапаты”. У прэамбуле гэтага ўрадавага дакумента падкрэслена, што ён прыняты, “зыходзячы з важнасці раскрыцця гістарычнай праўды пра падзеі мінулага і ўлічваючы меркаванне шырокай грамадскасці”.

Гэтая пастанова, сярод іншага, абавязала Прэзідыум Акадэміі навук БССР арганізаваць усебаковае вывучэнне прычын і наступстваў масавых рэпрэсій трыццатых-саракавых і пачатку пяцідзесятых гадоў у Беларусі, а выдавецтва “Беларуская Савецкая Энцыклапедыя” — здзейсніць падрыхтоўку і выпуск спецыяльнага выдання з мэтай увекавечвання памяці ахвяр рэпрэсій перыяду трыццатых-саракавых і пачатку пяцідзесятых гадоў у рэспубліцы.

Такім чынам, беларускі ўрад яшчэ на пачатку 1989 года, гэта значыць 27 гадоў таму прызнаў важнасць раскрыцця гістарычнай праўды пра масавыя рэпрэсіі 1937-1941 гадоў у лясным масіве Курапаты і неабходнасць увекавечвання памяці ахвяр рэпрэсій перыяду 1930-х — пачатку 1950-х гадоў, адзначалася ў скарзе.

Яе аўтары таксама нагадалі, што ўрадавай пастановай № 578 ад 14 мая 2007 года, урочышча Курапаты як месца згубы ахвяр палітычных рэпрэсій 1930-1940-х гадоў пад шыфрам 611Д000363 унесены ў Дзяржаўны спіс гістарычна-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь як гістарычна-культурная каштоўнасць першай катэгорыі (міжнароднага значэння).

Такім чынам, Курапаты з’яўляюцца гістарычна-культурнай каштоўнасцю не толькі народа краіны, але і міжнароднай супольнасці. Таму запытаныя дадзеныя пра ахвяр масавых палітычных рэпрэсій 1930-х гадоў маюць гістарычнае, маральнае і духоўнае значэнне для народа Беларусі і міжнароднай супольнасці, падкрэслівалася ў скарзе.

Яе аўтары нагадалі, што згодна артыкулу 34 Канстытуцыі краіны, “грамадзянам Рэспублікі Беларусь гарантуецца права на атрыманне, захоўванне і распаўсюджванне поўнай, дакладнай і своечасовай інфармацыі аб дзейнасці дзяржаўных органаў, грамадскіх аб’яднанняў, аб палітычным, эканамічным, культурным і міжнародным жыцці, стане навакольнага асяроддзя”.

А згодна артыкулу 19 Міжнароднага пакту аб грамадзянскіх і палітычных правах, “кожны чалавек мае права на свабоднае выказванне свайго меркавання; гэта права ўключае свабоду шукаць, атрымліваць і распаўсюджваць усякага роду інфармацыю і ідэі, незалежна ад дзяржаўных межаў, вусна, пісьмова або пры дапамозе друку або мастацкіх формаў выяўлення, або іншымі спосабамі па свайму выбару”.

На падставе выкладзенага, у адпаведнасці з пазначанымі вышэй артыкуламі, а таксама артыкуламі 353-357 Грамадзянскага працэсуальнага кодэксу Рэспублікі Беларусь, заяўнікі прасілі прызнаць неправамернымі дзеянні Генпракуратуры і абавязаць яе паведаміць грамадскасці выяўленыя сацыяльна-дэмаграфічныя дадзеныя трох ахвяр масавых палітычных рэпрэсій 1930-х гадоў, чые парэшткі былі ідэнтыфікаваныя па выніках дадатковага расследавання 1997-1999 гадоў пра трагедыю ў Курапатах у рамках крымінальнай справы, узбуджанай у 1988 годзе, а таксама агучыць усе вядомыя імёны, імёны па бацьку і прозвішчы ахвяр масавых палітычных рэпрэсій, забітых у Курапатах.           

Аднак суддзя Іван Майсейчык адмовіўся ўзбуджаць справу “у сувязі з адсутнасцю ў заяўнікаў права на зварот у суд”, бо скарга грамадзян “не падлягае разгляду ў судах з прычыны яе непадведамаснасці”, паколькі “заяўнікі не згодныя з дзеяннямі органа, які вядзе крымінальны працэс”.  А калегія Мінгарсуду надала гэтаму вызначэнню Івана Майсейчыка законную сілу. 

На прэсавай канферэнцыі было падкрэслена, штосваёй адмовай узбудзіць грамадзянскую справу наконт агучвання імёнаў ахвяр сталінізму, забітых у Курапатах, суды прадэманстравалі сваю залежнасць ад органа дзяржаўнай улады — Генеральнай пракуратуры Рэспублікі Беларусь, а таксама засведчылі пераемнасць цяперашняй улады з савецкай.

Апроч таго, былі парушаны канстытуцыйныя правы грамадзян на атрыманне інфармацыі і  судовую абарону.

Трэба мець на ўвазе, што ў сувязі з прызначэннем на 24 сакавіка ў Мінгарсудзе разгляду нашай прыватнай скаргі на вызначэнне Івана Майсейчыка мы звярнуліся з заявай аб пераносе судовага пасяджэння, паколькі раней далі згоду на ўдзел у адкрыцці ў амбасадзе ЗША 24 сакавіка дакументальна-мастацкай выставы “Праўда пра Курапаты. Факты, дакументы, сведчанні”, што мае агульнаграмадскую значнасць і непасрэдна звязаная з тэмай ініцыяванага намі судовага працэсу. Мы звярнулі ўвагу Мінгарсуду на тое, што жадаем скарыстацца сваім правам на ўдзел у судовым пасяджэнні пры разглядзе нашай скаргі, каб асабіста выкласці дадатковыя доказы.

Аднак наша заява нават не была разгледжана. Мы лічым, што гэта было зроблена наўмысна, каб нашу прыватную скаргу разглядаць у адсутнасці заяўнікаў. 

Трэба мець на ўвазе, што інфармацыя з Генпракуратуры, атрыманая напрыканцы 2001 года пра ідэнтыфікацыю парэшткаў трох курапацкіх ахвяр, у той час стала сапраўднай сенсацыяй, бо пра такі яркі доказ яшчэ ў 1988 годзе марылі акадэмічныя археолагі Зянон Пазьняк, Алег Іоў і Мікола Крывальцэвіч — навуковыя эксперты следчай групы пракуратуры БССР.

Больш за 14 гадоў таму, 14 снежня 2001 году Алег Іоў распавёў сябрам грамадскай ініцыятывы “За ўратаванне мемарыялу “Курапаты”, што яму вядомыя імёны двух расстраляных: гэта габрэі Мардыхай Шулескес (ці Мардахай Шулькес) і Мойша Іяхеевіч (ці Моўша Іасеевіч) Крамер. У іх 10 чэрвеня 1940 году ў Гродзенскім астрозе былі канфіскаваныя грошы, што адлюстравана ў афіцыйных бланках квіткоў, знойдзеных у адным з курапацкіх пахаванняў сярод парэшткаў ахвяр сталінізму.

Паколькі беларуская дзяржава засакрэціла вядомыя ёй імёны расстраляных у Курапатах, мы звярнуліся з пісьмовай просьбай да часовага паверанага ў справах Дзяржавы Ізраіль у Рэспубліцы Беларусь спадарыні Юліі Рачынскай-Співаковай: выкарыстаць магчымасці амбасады для пошуку дадзеных пра М. Шулескеса і М. Крамера ў дзяржаўных структурах Беларусі, а праз ізраільскія дзяржаўныя і навуковыя ўстановы, арганізацыі габрэйскай дыяспары паспрыяць пошуку сваякоў забітых дзеля ўзнаўлення іхных вобразаў і лёсаў.

Калі ж і гэты наш захад не дасць выніку, будзем вырашаць праблему адкрыцця імёнаў курапацкіх ахвяр праз звароты да кіраўнікоў айчынных рэлігійных аб’яднанняў і грамадскасці Польшчы, бо Гродна, дзе ў астрозе летам 1940 году былі зняволеныя М. Шулескес і М. Крамер, да 17 верасня 1939 году знаходзілася ў складзе Польскай дзяржавы.  

Як бы там ні было, імёны і лёсы бязвінных ахвяр — нашых продкаў павінны высветліць жывыя. Тым больш, што сярод сотняў тысяч расстраляных у Курапатах на сённяшні дзень грамадству дакладна вядомыя імёны толькі двух гэтых пакутнікаў.