Максім Знак: У часы рэпрэсій у СССР дзейнічала самая прагрэсіўная канстытуцыя

Юрыст Максім Знак, знаходзячыся ў СІЗА ў Мінску, у пісьмовых адказах на пытанні распавёў DW, як абараняў Калеснікаву ў судзе, як працягваць барацьбу і якой павінна быць канстытуцыя РБ.

Ужо амаль паўтара года вядомы беларускі юрыст, а цяпер палітвязень, Максім Знак знаходзіцца ў СІЗА на вуліцы Валадарскага ў Мінску. Падчас выбарчай кампаніі ў Беларусі ў 2020 годзе ён адказваў за прававыя пытанні ў штабе экс-кіраўніка Белгазпрамбанка Віктара Бабарыкі, а пасля выбараў стаў сябрам прэзідыума Каардынацыйнай рады апазіцыі.
У верасні 2020 года Максіма Знака разам з апазіцыянерам Марыяй Калеснікавай арыштавалі, а ў верасні 2021 года — прыгаварылі да 11 і 10 гадоў калоніі адпаведна. 24 снежня 2021 года Вярхоўны суд пакінуў у сіле прыгавор Калеснікавай і Знаку. Зрэзу пасля разгляду апеляцыі DW удалося атрымаць пісьмовыя адказы на пытанні, у якіх Максім Знак распавядае пра сваё стаўленне да падзей, якія адбываюцца ў Беларусі.
— Максім, вы знаходзіцеся пад арыштам ужо паўтара года, а хутка вас мусяць адправіць у калонію. Як вы сябе адчуваеце, вы гатовыя да гэтага?
— Улічваючы абставіны, адчуваю сябе нядрэнна, хаця назапашаная стомленасць, вядома, ёсць. Ці моцна змяніўся, падкажуць родныя пасля вызвалення. Спадзяюся, што не вельмі моцна.
Новы этап у маім жыцці — "этап" — вельмі верагодны, і я да яго гатовы. Наўрад ці варта распавядаць падрабязна, як рыхтавацца да этапавання. На жаль, за апошні час беларусы і так атрымалі занадта шмат ведаў і досведу аб правілах перапіскі, перадач і іншых аспектах турэмнага побыту.

Лісты з-за кратаў: ТОП-10 беларускіх бардаўскіх песень ад палітзняволенага Максіма Знака

— У мінулым інтэрв'ю для DW вы назвалі тэкст абвінавачання "галівудскім блокбастарам". А як бы вы ацанілі судовы працэс?
— Гэта выглядае як недарэчная трагікамедыя, пастаўленая прыхапкам, прычым падчас спектакля заслона нават не паднімалася. Дзіркі ў сюжэце, нявывучаныя ролі, адсутнасць сувязі паміж падзеямі і дзеяннямі, адсутнасць рэакцыі на рэплікі — усё гэта непрафесійна, сумна і смешна.
— Вы, Калеснікава, Бабарыка, фігуранты справы Ціханоўскага атрымалі велізарныя тэрміны турэмнага зняволення. Гэта значыць, што вы галоўныя ворагі рэжыма Лукашэнкі?
— Думаю, тлумачэнне прасцей і страшней — гэта наогул не аб працэсе, а пра ўсіх пакуль не асуджаных грамадзян. Але гэта не экспертнае меркаванне, бо з прычыны адсутнасці інфармацыі я не магу яго выказаць.
Адносна майго меркавання: я наогул да гэтага часу не магу дзяліць людзей на "ворагаў" і "не ворагаў". Гэта нармальна мець розныя пункты гледжання, але пры гэтым паважаць (а не прыніжаць!) апанента. Лепш выдаткоўваць свой эмацыйны капітал на любоў і дабро. Я жадаю аднаго: каб словы, якія вымаўляюцца з афіцыйных каналаў, аб вяршэнстве закона, каштоўнасці выбару народа і недапушчэнні замежнага ўмяшання падмацоўваліся справамі. Калі гаворым пра адзінства, то як можна прыніжаць і дыскрэдытаваць хаця б аднаго чалавека з адрозным меркаваннем? Гэта будзе несці адзінства ці разлад? А гэта мы бачым масава і штодня. Гэта не правільна.
— Ці прапаноўвалі вам прызнаць віну і напісаць прашэнне аб памілаванні?
— Па нашым заканадаўстве немагчыма заключыць здзелку аб памілаванні. Акрамя таго, нават калі б гэта было магчыма, я не ўяўляю сепаратныя перамовы з улікам складанасці наяўнай сітуацыі. З боку ўпаўнаважаных асобаў ніякіх афіцыйных прапаноў асабіста мне не паступала.
— Ці не шкадуеце вы аб сваім рашэнні застацца ў Беларусі да канца? Можа варта было б пакінуць краіну і працаваць з-за мяжы?
— Ці шкадую я аб тым, як правёў апошнія 15,5 месяцаў? Канечне. Але аб учынках шкадаваць непрадуктыўна, іх трэба ацэньваць, правільныя яны былі ці няправільныя. З-за мяжы я не мог бы як адвакат абараняць сваіх кліентаў — Бабарыку і Калеснікаву. Я б мог, мусіць, выказваць абуранасць ці глыбокую заклапочанасць, але гэта не тое.
А так, як бы ні парадаксальна гэта выглядала, я ўсё ж у нейкім сэнсе паўдзельнічаў у працэсе Марыі Калеснікавай як адвакат-неадвакат. Усе прыведзеныя мною аргументы аб адсутнасці злачыннай дзеі і складу злачынства ў дзеяннях выключаюць і адказнасць майго кліента — Марыі Калеснікавай. Прычым як абвінавачанага мяне не маглі пазбавіць ліцэнзіі і не даць магчымасці выказацца ў судзе.
У той жа час нічога экстраардынарнага ці выбітнага я, на маю думку, не зрабіў. Гэта нармальна, калі чалавек, які не ўчыняў злачынстваў, не бяжыць за мяжу, а застаецца на радзіме. Калі патрэбны прыклады па-сапраўднаму моцных учынкаў, то я з дзяцінства захапляўся пісьменнікам і педагогам Янушам Корчакам: ён застаўся са сваімі выхаванцамі, хаця гэта азначала немінучую смерць. І такіх прыкладаў шмат.
— У Беларусі цяпер узмацніліся рэпрэсіі, знішчаныя СМІ, уводзяцца пакеты санкцый і контрсанкцыі, чарговая хваля эміграцыі. Як беларусам працягваць барацьбу ў такіх умовах?
— "Што рабіць?" і "Хто вінаваты?" — пытанні, вядома, вечныя, але наўрад ці варта пытаць рады ў тых, хто цалкам адрэзаны ад інфармацыйных струменяў і фактычна ўзяты ў закладнікі. Усё, што я мог сказаць на гэты конт, я сказаў у песні "Быць сабой", і маё меркаванне не змянілася.
Відавочна, што "сіндром безбілетніка" ў маштабах краіны ў дадзеным выпадку ні да чаго добрага не прывядзе. Справы, а не словы, маюць значэнне. Але публічна вымаўленыя словы — гэта таксама справы. Рызыкі, нават калі паступаць у строгай адпаведнасці з законам, мы ўжо ведаем. Але з гісторыі мы таксама ведаем, якімі могуць быць рыскі, калі не аднавіць законнасць.
— Улады актыўна рыхтуюць рэферэндум па змене Канстытуцыі РБ. Як вы думаеце, ці зможа новая канстытуцыя прымірыць беларусаў?
— Па некаторых ацэнках, у часы самых суровых палітычных рэпрэсій у СССР дзейнічала самая прагрэсіўная ў свеце канстытуцыя. Гэта не дапамагло. Я не магу ўявіць змены ў Канстытуцыю РБ, якія вырашаць усе назапашаныя праблемы, хаця шэраг пытанняў можна было б зняць. Але пры безальтэрнатыўным рэферэндуме, калі побач няма двух праектаў канстытуцыі, фактычна выбару не будзе.
Да гэтага часу няма апублікаванага праекта (праект быў апублікаваны толькі 27 снежня. — Рэд.). Мяркуючы па тых прапановах, якія былі агучаныя, хутчэй за ўсё, гаворка будзе ісці аб зменах, якія могуць ацэньвацца як патрэбныя ці не вельмі, але сапраўды не прывядуць ні да якіх прынцыповых змен. Пацешна, што па тэлевізары паказваюць сацыяльнае апытанне, у якім 70% апытаных сказалі, што змены, вядома, патрэбныя. Пры гэтым апытаныя назвалі ў якасці асноўных змен у канстытуцыю захаванне статус-кво. Такая патрэбная змена без змен.
— На ваш погляд, якія абавязковыя нормы павінны быць у будучай Канстытуцыі РБ?
— Яшчэ 2 кастрычніка 2020 года я спрабаваў адправіць на волю сшытак, спісаны прапановамі ў канстытуцыю. Ні адвакатам, ні сваякам яе не перадалі. Але пасля сустрэчы ў СІЗА КДБ у 2020 годзе гэты сшытак адправіўся ў нейкія высокія кабінеты.
Адна з патрэбных, на маю думку, змен — гэтае вяртанне вышэйшай юрыдычнай сілы законам. Цяпер жа перавагу маюць дэкрэты і ўказы прэзідэнта. Яшчэ ўлетку гучалі, праўда, не вельмі выразна, прапановы аб абмежаванні заканадаўчых правоў прэзідэнта. Але паглядзім, ці будзе гэта ў праекце, у якой форме і ці стануць указы падпарадкоўвацца законам ці, напрыклад, проста знікнуць дэкрэты, а па юрыдычнай сіле актаў змен не будзе.
— Як вы бачыце развіццё падзей у краіне ў будучыні? Што будзе "пераломным момантам" і калі яго чакаць?
— Калі такі пераломны момант наступіць, усе не прамінуць адзначыць, што даўно яго прадказалі. Я не буду спрабаваць. "Чорныя лебедзі" па вызначэнні непрагназаваныя. Я спадзяюся, што наш "чорны лебедзь" будзе ўсё ж белым: гэта будуць годныя і прыстойныя ўчынкі, сапраўднае адзінства пазіцый, а не нейкая прыкрая выпадковасць ці, не дай Бог, вонкавае ўмяшанне.
— Што вы зразумелі пра Беларусь і беларусаў за час вашага арышту?
— Турма ў 2021 годзе — выдатнае месца для знаёмства з выдатнымі людзьмі. Гэта датычыцца майго адчування тут. Што да незакрытага грамадства і падзей у краіне, то я пераканаўся ў мудрасці старажытнага Эклезіяста: "Што было, тое і будзе, і няма нічога новага пад сонцам". Нажаль, у чымсьці наша гісторыя паўтараецца. Але ёсць словы і ў іншым біблейскім сюжэце, напісаныя на пярсцёнку Саламона, якія ўсяляюць надзею: "І гэта пройдзе".
— У мінулым інтэрв'ю вы расказвалі пра сваю творчасць у СІЗА. На якой стадыі вашыя творы, ці скончылі вы раман? Ці былі ў яго ўжо чытачы?
— Сто апавяданняў "Зэкамерон" я прадбачліва пісаў пераборліва і мясціў кожны на двух сшыткавых старонках. Таму яны знайшлі тут удзячных чытачоў. Малюнак "Лэпсера" скончыў яшчэ ўвесну, але нават мне бракуе сілы духу перачытваць і правіць 3 неразборліва напісаных штодзённіка. З добраахвотнікамі-чытачамі таксама пакуль цяжка.