«У Мінску чакалі Зянона. Але Зянон у Мінску не з'явіўся»
Ян Бертановіч на «Свабодных навінах плюс» расказвае пра сваё бачанне адной з ключавых фігур беларускай апазіцыі — Зянона Станіслававіча Пазняка.
Зянон Пазняк. Скрыншот з Youtube-канала «Жыццё-маліна»
Вобраз мастадонта беларускай палітыкі ўсплывае ў грамадскай свядомасці менавіта ў тыя часы, калі сэрцы, што прагнуць перамен, ахоплівае туга і актуальныя лідары не могуць развеяць яе. Прыкладна ў гэткіх жа (хоць і зусім не такіх драматычных) умовах гадоў пятнаццаць таму паўстаў бліскучы народны хіп-хоп-эпас, дзе Зянон намаляваны ў ролі тыповага міфалагічнага супергероя. Яго з'яўленне на авансцэне немінуча азначае перамогу ў безнадзейнай, здавалася б, сітуацыі.
Толькі вось, у адрозненне ад былінных паданняў, у жыцці з'яўленне героя ход падзей ніяк не змяняе. Што, аднак, ніяк не шкодзіць гераічнай рэпутацыі.
«Хітры ход для чалавека ў нягеглым пухавіку», піша пра нядаўнюю актуалізацыю ЗС злы і папулярны блогер Стась Карпаў. І на яго тут жа накідваюцца. Прычым зусім не з законным пытаннем: чаму камусьці дагэтуль цікавы пухавік гэтага чалавека?
Што характэрна, сярод апалагетаў Зянона Станіслававіча ўжо не толькі сівавалосыя ветэраны руху, але і даволі шмат моладзі. Людзей, якія ведаюць яго толькі ў адной іпастасі — менавіта міфалагічнага героя. Што ж, нагадаем ім пра папярэднія.
Пра добрае (ролю ў станаўленні незалежнасці) на гэты раз не будзем — пра ўсё ўжо і без таго напісана ў кнігах. Пра стыль у адзенні і чалавечыя якасці — таксама. Фатаграфія — асобная тэма, дзе ЗС сапраўды на вышыні... Але давайце лепш пра палітыку. Пра тыя складаныя, часам экзістэнцыяльныя калізіі, якія яна спараджае.
У сваім амплуа
Першая сур'ёзная дылема паўстала перад ЗС яшчэ на світанку яго кар'еры — амаль адразу пасля таго, як ён стаў лідарам дэмакратычных сіл. Ужо да пачатку 90-х было зразумела, што вобраз інтэлігентнага і знарочыста несавецкага беларуса — гэта вельмі рамантычна, але ўсё ж вельмі далёка ад народа. Не тое, каб дрэннага, але... савецкага, прама скажам. Выразнік яго спадзяванняў павінен мець выгляд папрасцей.
Выйсцяў з сітуацыі было два. Альбо паспрабаваць усё ж знайсці агульную мову з тымі, з кім асабіста табе гаварыць зусім непрыемна (пры гэтым часам нават пераходзячы на рускую), альбо пагадзіцца з роляй гуру і выразніка інтарэсаў ментальна блізкай сабе меншасці — і саступіць дарогу іншаму лідару, не такому рамантычнаму.
Зянон паступіў у сваім амплуа. Ён пакінуў усё як ёсць. Нічога не стаў у сабе мяняць. І ўжо, тым больш, саступаць дарогу.
У 1994-м, калі на гарызонце замаячылі першыя (і, як пазней высветліцца, апошнія) прэзідэнцкія выбары, самыя дальнабачныя дэмакраты сцвярджалі, што стаўку трэба рабіць не на дакучлівых жыхароў паліталімпа, якія ўжо прымільгаліся, а на свежую кроў. У такой якасці бачылі Генадзя Карпенку, які ўжо паспеў сябе зарэкамендаваць на пасадзе мэра Маладзечна.
Але ў выніку замест яго ў бюлетэні трапілі ўсім вядомыя прозвішчы, чый адмоўны рэйтынг нашмат перавышаў станоўчы. Абодва дэмкандыдаты сукупна набралі заслужаныя 23%, а ў ролі «свежай крыві» паспяхова выступіў іншы палітык.
Што зусім не перашкодзіць ЗС праз пару дзесяцігоддзяў заяўляць, быццам перамога тады была ў яго ледзь не ў кішэні, і калі б не «крывавая гэбня»…
З'ява, якой не было
На жаль, ёсць занадта шмат падстаў у гэтым усумніцца. Складана сказаць, што ў першую чаргу паўплывала на масавае ўспрыманне БНФ: ці прапаганда з яе абвінавачаннямі ў нацыяналізме, ці тое, што яны, увогуле, былі не заўсёды беспадстаўныя... Але факт ёсць факт: народ свой фронт баяўся.
Памятаю, як на апошніх выбарах у парламент, дзе яшчэ можна было рэальна галасаваць, у спісах па мінскіх акругах былі дзясяткі кандыдатаў ад самых розных партый. У другі тур, як правіла, выходзілі дзве — БНФ і камуністы. Абедзве (і толькі яны!) былі вядомыя і мелі стабільны электарат у межах 15-20%.
І што б вы думалі? У другім туры частяком перамагалі камуністы! «Глыбінны народ» быў гатовы галасаваць за каго заўгодна, абы не за БНФ. Ні адзін кандыдат ад фронту ў парламент XIII склікання не трапіў. У тым ліку і ЗС.
Нейкія высновы? Ды ні ў якім разе!
Але ўсё ж Зянон Пазняк неўзабаве рэалізаваў сябе — як бясспрэчны лідар вулічнай апазіцыі. Першая хваля пратэстаў супраць Лукашэнкі, «Мінская вясна», і блізка не была такой масавай, як апошняя (ці крайняя). Але нават 30-40 тысяч на ціхіх вуліцах Мінска — гэта ўжо вельмі шмат. Першыя сутычкі з АМАПам, перакуленыя машыны…
Але тут здарылася падзея, якая выклікала збянтэжанасць нават у заўзятых прыхільнікаў Зянона — а ўжо колькі злараднасці нядобразычліўцаў! Правадыр пакінуў поле бітвы, баючыся за сваё жыццё.
Не варта цяпер разважаць пра тое, наколькі гэтыя асцярогі былі апраўданыя. Хоць гучныя знікненні пачнуцца на тры гады пазней, ды і першыя палітычныя прысуды (якраз у 96-м) суровасцю не адрозніваліся.
Баяцца за сваё жыццё кожны мае права. Навошта далёка хадзіць: я б у такой сітуацыі ўжо дакладна б здрэйфіў.
Але ёсць адно «але». Я не лідар вулічнай апазіцыі. І ні да чога нікога ніколі не заклікаў — акрамя жонкі да эканоміі сродкаў.
А калі б я раптам стаў лідарам, але не разлічыў адвагі і самавалодання? Тады, напэўна, лепш за ўсё саступіць гэтае месца іншаму — таму, хто смялейшы і гатовы ісці да канца. І шчыра сысці на пенсію.
Думаю, менавіта так я і паступіў бы, калі б быў у той момант на месцы ЗС. Але... чытайце вышэй.
Як на злосць, набліжалася вырашальная бітва: рэферэндум лістапада 96-га. На коне было ўвесь далейшы палітычны лад Рэспублікі Беларусь. У ролі апазіцыі да адной з галін улады раптам аказаліся не толькі шматлікія і незразумелыя народу дэмакраты, але і амаль увесь істэблішмент, уключаючы астатнія дзве галіны.
Гэта была якраз тая рэдкая сітуацыя, калі вулічная актыўнасць магла істотна на што-небудзь паўплываць. Натхніць нясмелую дэпутацкую брацію на прыняцце смелых рашэнняў (як гэта ўжо, дарэчы, было ў 91-м). Ды і проста стварыць эмацыйны фон.
Але для гэтай вулічнай апазіцыі быў неабходны лідар. Перакладчык-паліглот, які воляй выпадку аказаўся ля руля БНФ, на такую ролю, пры ўсёй павазе, не цягнуў. Маніфестацыі былі невыразнымі і дрэнна арганізаванымі — нават нягледзячы на тое, што сілавікі іх тады разганяць баяліся. Мінск патанаў у восеньскай слоце і дэпрэсіі.
У Мінску чакалі Зянона: з яго харызмай ён мог запаліць. Але Зянон у Мінску не з'явіўся.
Пасля канца
Ну а далей пачаўся (і дагэтуль не скончыўся) суцэльны постфактум: і для ЗС, і для ўсёй беларускай палітыкі. Па сутнасці, яна спынілася як з'ява. Але паколькі палітыкі засталіся, ім трэба было чымсьці сябе заняць. У гэтым пляне Зянон не ведаў сабе роўных. Успомнім хоць бы яго ідэю з паралельным грамадзянствам БНР. Я б таксама туды з'ехаў, але дзяцей трэба было ў садок вадзіць. І карміць яшчэ часам.
Ну і так, былі спробы гэты статус-кво змяніць. Самыя розныя спробы.
Памятаю, адной сакавіцкай раніцай 2006-га я знайшоў у паштовай скрыні дзве ўлёткі. Адна заклікала галасаваць за адзінага кандыдата ад апазіцыі і рыхтавацца адстойваць свой выбар на Плошчы, а другая — скрасці бюлетэнь, дапісаць туды адсутнае ў ім прозвішча і нікуды не хадзіць.
Дзве вельмі простыя загадкі: 1) аўтарам якога закліку быў ЗС? 2) якія ідыёматычныя выразы ужыў мой сусед-рабацяга, атрымаўшы адразу дзве інструкцыі, якія супярэчаць адна адной?
Грызнёю сярод апазіцыі было складана кагосьці здзівіць: яе прыступы здараліся рэгулярна, пераходзячы затым у бясконцыя перамовы аб адзінстве. Але нават на гэтым стракатым фоне Зянон усё ж выглядаў асабняком. Ён ніколі і не спрабаваў з кім-небудзь дамовіцца, дэманструючы нязменны і просты падыход: усе, хто не з намі (дакладней, са мной) — «крывавая гэбня». Нават калі гэта старыя камрады з БНФ.
У ролі міфа
Зрэшты, неўзабаве ЗС ад актыўных спроб інтэрвенцыі ў беларускую рэальнасць адмовіўся. Па-першае, усе яны (нават больш рацыянальныя і арганізаваныя, чым у ЗС) былі загадзя асуджаныя на правал. А па-другое... Ён канчаткова канстытуяваўся ў якасці міфалагічнага героя. Таго самага, з рэп-быліны — якую ён, дарэчы, заканамерна не ацаніў і назваў чарговай правакацыяй «гэбні».
Ясны пень, што быліннаму герою не варта сунуцца ў гэтую нашу прафанную рэальнасць. І сапраўды — ганарлівая палітыка дыстанцыявання прыносіла свае плады. Асабліва на бязрыб'і.
Увогуле, у гэтай эвалюцыі не было нічога дрэннага. Ёсць жа ў палітыцы і фігуры чыста прадстаўніцкага плану — як манархі ў цалкам рэспубліканскіх дзяржавах. Іх паважаюць, і ніхто нават не пытаецца, за што.
Толькі адна бяда ... Як вядома, для таго, каб быць бацькам дэмакратыі, дастаткова толькі надзімаць шчокі. Выдаваць прамовы пры гэтым неабавязкова. Ці нават шкодна: раптам змарозіць нейкае глупства?
ЗС гэтым правілам чамусьці не кіруецца. Прамовы ён выдае спраўна. Цытаваць іх можна доўга і са смакам. Думаю, у Пазняка тут ёсць толькі адзін сур'ёзны канкурэнт.
Калі б гэта было звычайнае канспіралагічны трызненне, вялікай бяды ў гэтым я б не знайшоў. Урэшце, экстравагантны аўстрыйскі мастак Герман Нітч наўрад ці пакрыўдзіўся, калі яго назвалі ўдзельнікам сусветнай сатанісцкай змовы. Ён і на мове не разумеў.
У прамовах ЗС пастаянна згадваюцца куды больш блізкія нам персаналіі. Тыя, хто спрабуе нешта змяніць, няхай пакуль і не вельмі паспяхова. Але ідзе да канца — і рэальна за гэта пакутуе.
Чуць пра тое, што Віктар Бабарыка, які зарэкамендаваў сябе грандыёзнымі праектамі ў імя беларускай культуры, а затым прамяняў свой утульны асабняк на шконку — гэта чыйсьці агент, для мяне дзіка. Не магу ўявіць у ролі сексота і паспяховую ў Германіі флейтыстку Марыю Калеснікаву.
Нават той, як многія думаюць, гопнік (а на самой справе, цалкам сабе «крэакл»), які ўсё гэта пачаў, невядома навошта заклапаціўшыся адсутнасцю лазні ў вёсцы Прудок, мне бачыцца проста шчодрым беларусам. І нічога страшнага, калі спалучэнне гукаў КХП выклікала ў яго асацыяцыі толькі з мікстурай ад кашлю.
...Што ні кажы, быць бесцялесным героем міфалагічных паданняў, які ніяк не спалучаны з нашымі лазнямі, — гэта куды як зручней.