Рыгор Барадулін. Шляхамі перакладчыка
88 гадоў сёння магло б споўніцца апошняму Народнаму паэту Беларусі Рыгору Барадуліну — аўтару без малага сотні кніг: зборнікаў уласнай і перакладной паэзіі, а таксама немалога эпісталярыя. Нягледзячы на тое, што пра такіх паэтаў, як Рыгор Барадулін, можна гаварыць бясконца, сёння мы хацелі б расказаць пра яго як пра перакладчыка — важную частку асобы, якая за талентам паэта адыходзіла на другі план.
Рыгор Барадулін. Фота: bymedia.net
88 гадоў сёння магло б споўніцца апошняму Народнаму паэту Беларусі Рыгору Барадуліну — аўтару без малага сотні кніг: зборнікаў уласнай і перакладной паэзіі, а таксама немалога эпісталярыя.
Год таму мы ўжо пісалі пра гэтага таленавітага творцу. І, нягледзячы на тое, што пра такіх паэтаў, як Рыгор Барадулін, можна гаварыць бясконца, сёння мы хацелі б расказаць пра яго як пра перакладчыка — важную частку асобы, якая за талентам паэта адыходзіла на другі план.
Можна доўга спрачацца наконт таго, што складаней: напісаць верш ці перакласці яго, — але відавочна, што і тое, і другое не ёсць лёгкай справай (калі гаворка ідзе пра сапраўдную паэзію, канешне). Можна нарадзіцца паэтам, але здольнасць пісаць вершы не азначае аўтаматычнай здольнасці іх перакладаць, пераствараць на сваёй мове. І наадварот: чалавек можа філігранна перанесці творчасць іншага на родную мову, але стварыць на ёй верш з нуля яму будзе не дадзена.
У выпадку з Рыгорам Барадуліным сышліся ўсе зоркі. Яго ўласная паэтычная спадчына налічвае больш за 70 зборнікаў і кніг паэзіі, перакладзенай на 38 моў свету — у тым ліку на такія рэдкія цяпер мовы, як карацінская, тамільская, удмурцкая і нават мова рома. Сам жа паэт перанёс на беларускую глебу вершы каля 30 сваіх калег па прыгожым слове, у тым ліку такіх сусветна вядомых творцаў, як Амар Хаям, Уільям Шэкспір, Джордж Гордан Байран і Фрэдэрык Гарсія Лорка.
У савецкія часы праца перакладчыка цанілася высока — праз пераклады «распаўсюджваліся ідэі сацыялізму» і ажыццяўляўся кантроль за тэкстамі, якія фарміравалі свядомасць людзей. Ані літаратура, ані пераклады сучаснай ўладзе ў Беларусі не патрэбныя і ўжо не адзін дзясятак гадоў застаюцца справай асобных энтузіястаў — такіх, як, напрыклад, выдавец Зміцер Колас, заснавальнік серыі перакладной паэзіі «Паэты планеты». Нядаўна там выйшаў соты зборнік, і на сённяшні дзень гэта самая буйная серыя перакладаў паэзіі ў свеце.
Чаму я згадала тут «Паэтаў планет»”? Таму што 15 са 100 кніг выдадзеныя з перакладамі Рыгора Барадуліна. Некаторыя з іх больш удалыя, некаторыя менш, але дзякуючы Барадуліну сёння любому чытачу даступныя іспанец Хуан Рамон Хіменэс і перуанец Сэсар Вальеха, яўрэйскі паэт Хаім Нахман Бялік і нобелеўская лаўрэатка з Чылі Габрыэла Містраль.
Калі ўважліва чытаць барадулінскія пераклады, можна адсачыць, што ў перакладах з блізкіх моў застаецца больш прасторы для голасу аўтара — напрыклад, па-беларуску вельмі пазнавальныя Уладзімір Маякоўскі і Барыс Пастарнак:
Скрыпка і крышачку нервова
Скрыпка знервавалася, ўпрошваючы,
і немаўлём разраўлася
горка,
аж бубен не вытрываў:
«Любата! Любата! Любата!»
А сам змарыўся,
скрыпчыну недаслухаў гаворку,
шмыгнуў на Кузнецкі ў агнях.
Ой, бяда!
Аркестр глядзеў вачыма халерыка,
як выплаквалася скрыпка
без слоў,
без такта,
і толькі недзе
прыдурыстая талерка
выбразгвала:
«Што гэта?»
«Як так?»
А калі гелікон —
меднаморды,
потны,
крыкнуў:
«Дурніца,
плакса,
вытры!» —
я ўстаў,
хістаючыся, палез цераз ноты,
сагнутыя пад жахам пюпітры,
чамусьці крыкнуў:
«Божа!»,
кінуўся на драўляную шыю:
«Ведаеце што, скрыпка?
Мы падобныя бездапаможна:
таму я таксама, можа,
гарлаю —
а, не ўмеючы даказаць, ныю!»
Музыканты смяюцца:
«Уліп Піліпка!
Перад нарачонкай драўлянай кладзецца плазам!
Галава!»
А мне — напляваць!
Я — добры.
«Ведаеце што, скрыпка?
Давайце —
будзем жыць разам!
Га?»
(Пераклад Рыгора Барадуліна ўзяты з выдання «Уладзімір Маякоўскі. Паэзія», серыя «Паэты планеты», 2019).
Як ні дзіўна, класічная форма санета дазваляе таксама аўтэнтычна гучаць і перакладам Шэкспіра. Што праўда, тут ужо больш пазнавальная рука Барадуліна, перагукванні з яго інтымнай лірыкай, якая спрэс пабудаваная на скрыжаванні цялеснасці і ўзнёслай вобразнасці:
130
У любай вочы не як сонцы з неба,
Карал за чырвань вуснаў чырваней,
І грудзі не як снег, яны як глеба,
І валасы за чорны дрот чарней.
Бель і пунцовасць руж дамаскіх бачыў,
На шчоках гэткіх руж няма ў яе.
Ёсць лепшы пах, чым з дроту дых гарачы,
Я слухаю яе, ды не стае
Мне музыкі, якая ўсё адрыне.
Сцвярджаю, не пашчасціла нідзе
Убачыць, як сябе нясуць багіні,
Мая зямная па зямлі ідзе.
Ды небам сведчу, што маё каханне
Абразіла б любое параўнанне!
(Пераклад 130-га санета Шэкспіра ўзяты з выдання «Ўільям Шэкспір. Выбраныя санеты», серыя “Паэты планеты», 2016).
Не ведаючы мовы, лёгка можна адчуць майстэрства перастварэння і сапраўдны пераклад — перанос вобразнасці — адаптацыю вершаў пад беларускі кантэкст, калі пачытаць Выбраныя вершы» Габрыэлы Містраль — паэткі з зусім іншага кантэксту, аднаго з першых галасоў індзейскага народа, палітыка, феміністкі і лесбійкі. У Рыгора Барадуліна атрымалася зрабіць яе вельмі беларускай, зразумелай чытачу, які ніколі не бываў у Чылі і не размаўляе на іспанскай:
З цыкла «Мая маці»
IV
Мама, ты скажы мне, гэта
Вечнасці прыход, скананне
дзён і ўся нікчэмнасць веку,
што ніякага жадання
між самім жыццём і смерцю
больш няма, нашто старанне
існаваць без змен у свеце,
дзе ўзнікненне і зніканне.
Як было, як стала гэта,
ў жыце хто не чуе смаку?
Не магу вініць нікога
і стараюся не плакаць,
словы ўсе сабраць хачу я,
бы з далонь зярняткі маку,
у адно тваё, людское
слова палкае такое:
— Дзякуй, дзякуй, дзякуй, дзякуй!
(Пераклад верша Габрыэлы Містраль узяты з выдання «Габрыэла Містраль. Выбраныя вершы», серыя «Паэты планеты», 2016).
Адной з самых удалых — ва ўсіх сэнсах — перакладчыцкіх прац Рыгора Барадуліна можна назваць «Рымскі трыпціх» Папы Рымскага Яна Паўла ІІ. Пераствораныя па-беларуску вершы пантыфіка не толькі папоўнілі скарбонку рэлігійнай паэзіі, але і ўзбагацілі саму беларускую літаратуру: пасля гэтых перакладаў і асабістай аўдыенцыі ў Яна Паўла ІІ Барадулін напісаў «Рымскі дыпціх» — з прысвячэннем Папу Рымскаму, а яшчэ праз год выдаў адзін з самых моцных сваіх зборнікаў — «Ксты».
Цяжкая хвароба напрыканцы жыцця не дазволіла яму далей займацца перакладамі, але і за больш чым 60 гадоў творчай дзейнасці Рыгор Барадулін зрабіў так шмат, як мала хто ўвогуле мог зрабіць для беларускай культуры і Беларусі ў цэлым. І тое, што перакладзеныя і пераствораныя ім вершы замежных паэтаў працягваюць выдавацца і сёння, гаворыць само за сябе: чытаць барадулінскія вершы і пераклады будуць яшчэ многія пакаленні.