Думкай — у Боне, душою — дома: да 80-годдзя Уладзіміра Сакалоўскага

Чалавечы век высокі, і я думаю, акідваючы ўнутраным зрокам увесь ягоны шлях пражыты, асветны і светлы: «А ўсё ж не дарэмна ягамосць з’явіўся на нашай зямлі! Упартай працай, творчай рупнасцю ўзяў усё тое, што яму цяпер належыць.



Чалавечы век высокі, і я думаю, акідваючы ўнутраным зрокам увесь ягоны шлях пражыты, асветны і светлы: “А ўсё ж не дарэмна ягамосць з’явіўся на нашай зямлі! Упартай працай, творчай рупнасцю ўзяў усё тое, што яму цяпер належыць.
Дый бацькі — бацькі спрычыніліся… Свой імпэт перадалі. Найперш — Лявон Сакалоўскі, вясковы інтэлігент, актыўны дзеяч ТБШ, змагар за сваю беларускую прысутнасць на беларускай зямлі — акурат на Слонімшчыне. Як і маці Аляксандра з рэдкім і адмысловым прозвішчам — Славута, запраўская гаспадыня. Спалучыўшы свае жыцці, яны далі свайму сыну Уладзіміру добры духоўны падмурак для ўзлёту.
Уладзімір вывучыўся ў Гродна на факультэце замежных моў і стаў працаваць настаўнікам, а неўзабаве здолеў і дырэктарам сярэдніх школ у Мастоўскім раёне. Малады, прыгожы, з пранікнёным позіркам вачэй, ён любіў вучняў, сваю працу, глыбей спазнаваў жыццё і свой родны кут, шкадаваў яго сыноўняй шкадобай. Разам з тым неспадзеўна і назаўжды сэрцам яго завалодала настаўніца Галіна Лукашык, абыходлівая, датклівая асоба, і вось ужо 55-ы год крочаць яны па жыцці разам. У іх склалася б, напэўна, звычайная прыстойная сям’я, і была б яна і самадастатковай і нават шчаслівай у рамках сонечнай савецкай рэчаіснасці, калі б не такая вось акалічнасць.
* * *
У 1962 годзе Уладзімір Лявонавіч быў накіраваны працаваць перакладчыкам у ГДР. Калі ж там ён агледзеўся, то страціў спакой — вельмі ўразіла і азадачвала, што немцы не мелі аніякага ўяўлення пра Беларусь, пра жыццё і культуру беларусаў. Тым часам па рэдкіх публікацыях пра дзеячаў беларускай культуры 1920-х гадоў (тыя публікацыі пракідваліся ў газетах і часопісах, што паступалі з ФРГ), зацікаўленаму беларусу трапіла на вока розніца ў асвятленні іх дзейнасці. Сустрэчы і размовы з нямецкім славістам Норбертам Рандавым падштурхнулі Уладзіміра Сакалоўскага да пошуку ў бібліятэках ГДР матэрыялаў пра Беларусь. Яму карцела паведаміць на радзіму, як і што пішуць пра нас іншаземцы.
Нямецкія крыніцы паказвалі на іншыя, часам зусім процілеглыя адносіны да падзей і ацэнкі асоб мінулага, і гэта яшчэ больш заінтрыгавала даследчыка, якім Уладзімір незнарок стаў. Было адчуванне, што ён патрапіў на скарб. Але ж неўзабаве ад сваіх прыяцеляў, блізкіх да афіцыйных структур у Мінску, даведаўся, што ў СССР, куды ўваходзіла яго радзіма, ягонымі пошукамі мала зацікаўленыя, і тады ён звузіў свае даследаванні да літаратуразнаўчай і больш аддаленай ад палітыкі тэмы «Беларуска-нямецкія літаратурныя ўзаемасувязі перыяду Веймарскай рэспублікі (1919 –1933)». Можна сказаць, што ў ягоным жыцці гэта быў пачатак новай, літаратуразнаўчай “кар’еры.
* * *
Сярэдняга росту, не мітуслівы і раней і сёння, занепакоены ўрэшце станам свайго здароўя на другім канцы плённага шляху і па той прычыне трохі разгублены, але ж па-ранейшаму ў думках аб працы і на працы за пісьмовым сталом, ён стаіць перада мной, літаратарам, якому ахвотна і шчыра дапамагаў матэрыяламі з уласнага архіва, гэта калі я разгортваў свой раман “Надлом у трылогію…
Скажы мне, чалавеча, звяртаюся да яго: падчас працы над інтэрпрэтацыяй беларускай літаратуры на Захадзе якія перашкоды давялося пераадолець?
І чую адказ: «Цяжкасці зносін. Калі я ўжо быў на радзіме, цяжка было мець надзейныя кантакты з зарубежнымі аўтарамі, бібліятэкамі, архівамі — за кожным тваім крокам сачылі і кожную заяўку разглядалі пад лупу. Але самым непрыемным для мяне было тое, калі з такім узрушэннем падрыхтаваная першая кніга «Пара станаўлення. Да гісторыі параўнальнага вывучэння беларускай і некаторых класічных зарубежных літаратур. 1986» тры гады праляжала ў аддзеле агітацыі і прапаганды ЦК КП(б)Б. Толькі пасля звароту туды навуковага савета Інстытута літаратуры імя Я. Купалы была перададзена ў выдавецтва. І хоць яе, урэшце, выдалі, але далей Беларусі яна нікуды не трапіла. Яе ж замаўлялі бібліятэкі Германіі. Пісаць праўду пра ўзаемадачыненні з краінамі Захаду было непапулярна і нават небяспечна. У Інстытуце літаратуры не зацвердзілі і маю наступную тэму даследаванняў «Беларуска-нямецкія літаратурныя сувязі пасляваеннага часу. 1945–1985». Замест яе была зацверджана тэма «Беларуская літаратура ў ГДР».

Меліся цяжкасці з публікацыямі. Так, «Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі» замовіла мне артыкул пра публікацыю Станіслава Станкевіча «Праўдзівы і сфальшаваны Янка Купала (1892–1942)», які ў ФРГ быў надрукаваны на трох мовах: беларускай, нямецкай і англійскай. Аднак жа мой допіс на старонках энцыклапедыі не з’явіўся. Тое самае сталася і з артыкулам пра Васіля Быкава «Успрыняцце і інтэрпрэтацыя творчасці Васіля Быкава на Захадзе», які быў напісаны для «Навукова-рэфератыўнага бюлетэня. Зарубежная літаратура». Нават у Інстытуце літаратуры, калі я напісаў станоўчы каментар пра дзейнасць Р. Абіхата ў час першай нямецкай акупацыі, то ён быў заменены высокаідэйным допісам іншага навуковага супрацоўніка.
Па ініцыятыве сакрэтнага аддзела пры АН БССР мне быў забаронены выезд у Капенгаген для ўдзелу ў Міжнародным сімпозіуме ЮНЕСКА «Культурныя сувязі скандынаўскіх і славянскіх краінаў у XІX і XX стагоддзях» (Капенгаген, 1984), дзе я павінен быў выступіць з дакладам «Да рэцэпцыі скандынаўскіх літаратураў у Беларусі».
* * *
Цяпер я шкадую, што напачатку гэтых нататак пра свайго калегу і прыяцеля ахарактарызаваў ягоны шлях як бы нічым не азмрочаным — «светлым». Справа ў тым, што ў першыя ж гады пасля страшэннай і лютай вайны здавалася, што шчасцейка свеціць кожнаму ў хату. Аднак на справе было далёка не так. Таму і нашаму даследчыку міжнародных культурных сувязей Уладзіміру Лявонавічу Сакалоўскаму давялося доўгі час блытацца, шукаючы выйсця з цянётаў савецкага раю.
Скажы, чалавеча, які ж перыяд у тваім няпростым занятку быў найбольш спрыяльны?
«Добрым і плённым быў час, калі загадчык Славістычнага семінара Бонскага універсітэта прафесар Ганс Ротэ прапанаваў мне выканаць пад яго кіраўніцтвам праект «Беларусь і Нямеччына. Інтэлектуальна-культурныя адносіны (1914–1941)». Праца над тэмай пачалася са збору дакументаў і матэрыялаў, што дало мне мажлівасць на працягу амаль дзесяці гадоў актыўна працаваць у важнейшых нямецкіх архівах. Былі знойдзены многія тысячы каштоўных дакументаў. Акрамя таго, у бібліятэках Германіі ўдалося выявіць шмат неабходнага і цікавага па сувязях Беларусі і Германіі. Першы этап пошукавай працы быў закончаны выданнем на нямецкай мове «Бібліяграфіі» (Bіblіographіe. Weіssrussland und Deutschland. Geіstes- und Kulturbezіehungen 1914 und 1941). Гэта аб’ёмнае выданне на 332 старонках, якое ўтрымлівае 3694 бібліяграфічныя адзінкі па многіх галінах сумесных дачыненняў: у культуры, гісторыі, палітыцы і эканоміцы.
У прыватнасці нямецкая славістка Соня Хайл у часопісе «Zeіtschrіft fur Slawіstіk» адзначыла, што «духоўна-культурныя адносіны паміж Беларуссю і Нямеччынай да гэтага часу не сталі прадметам навуковых даследаванняў... Зараз гэты недахоп ліквідаваны выданнем грунтоўнай працы Сакалоўскага».
Аднак другі этап гэтага праекта затрымліваецца. Сабраныя і падрыхтаваныя да друку матэрыялы чакаюць у Германіі свайго часу».
* * *
Калі ў сярэдзіне 1980-х ідэалагічная блакада ўжо зменшылася, Уладзімір Сакалоўскі пашырае абсяг сваіх даследаванняў і зноў вяртаецца да назапашаных гістарычных матэрыялаў. Мне спадобілася пісаць рэцэнзію на яго кнігу «Надзвычайная місія БНР у Нямеччыне (1919–1925)» (“ARCHE, №3, 2009). Цудоўнае даследаванне, якое значна дапаўняе і пашырае гісторыю Беларускай народнай Рэспублікі (Урывак з яго быў надрукаваны ў “Новым часе). Яно таксама чакае свайго выдання асобнай кнігай.
 І зноў жа, спатольваючы прагу да выяўлення мала вядомых фактаў гісторыі ды сцвярджаючы сваю даследчыцкую годнасць, Уладзімір Лявонавіч піша грунтоўную крытычную рэцэнзію на выдадзены ў Нямеччыне «Дапаможнік па гісторыі Беларусі», у складанні якога прымалі ўдзел вядомыя беларускія навукоўцы: П. Лойка, Г. Сагановіч, З. Шыбека, А. Кіштымаў, А. Каханоўскі, І. Чыквін, М. Іваноў. Іх артыкулы рэалістычна адлюстроўваюць гістарычныя падзеі на Беларусі.
Але канцэптуальная арыентацыя рэдактараў выдання Д. Байрава і Р. Лінднэра, заснаваная ў асноўным на працы польскіх, рускіх (у тым ліку савецкіх), літоўскіх і некаторых зарубежных вучоных, паслужыла таму, што беларускія гістарычныя матэрыялы былі адсунуты на другі план, праігнараваны таксама працы такіх еўрапейскіх вучоных, як А. Брукнер, Р. Абіхт, Х. Штанга, В. Концэ, А. Іпель, што чэрпалі свае высновы з першакрыніц, — усё гэта прывяло да адыходу выдання ад найбольш аптымальнага варыянту ў разглядзе гісторыі Беларусі. То была ўжо не гісторыя беларускага народа, які тварыў яе, а хутчэй гісторыя рэгіёна, дзе размешчаны беларусы. Такі падыход не даў мажлівасці стварыць сапраўдны Handbuch (дапаможнік), ён хутчэй за ўсё нагадвае зборнік нарысаў па гісторыі Беларусі».
Скажы, чалавеча, чаму на Захадзе да гэтага часу ў чалавечую свядомасць яшчэ не ўвайшло, што Вялікае княства Літоўскае — калыска беларускай нацыі і культуры?
 Гэта прыкра. Ці не спрабаваў ты як вучоны, прафесар пры Бонскім універсітэце, пераканаць у нечым сваіх нямецкіх калег?
 «Так, сапраўды, тэндэнцыя атаясамлівання Літвы з Вялікім княствам Літоўскім як у Нямеччыне, так і ў іншых краінах Захаду ёсць. Але ж далей болей яна страчвае да сябе давер. Апошнія даследаванні ў самой Нямеччыне прафесараў Г. Ротэ, Ф. Шольца, Г. Адрыані, а раней яшчэ Концэ, Майера і Брукнера, што засноўваюцца на вывучэнні старажытных крыніц, сведчаць пра адыход ад гістарычнай бязглуздзіцы. Пра што я неаднаразова нагадваў у сваіх артыкулах і даследаваннях.
 Так… Сусветнавядомы даследчык Аляксандр Брукнер яшчэ ў 1886 годзе прааналізаваў выдатны помнік старажытнай беларускай культуры і гісторыі «Кодэкс місцэланеус з бібліятэкі графа Рачынскага ў Познані», напісаны каля 1580 года. Брукнер вызначыў крыніцы перакладу, зрабіў даволі падрабязную характарыстыку яго мовы і пераканана пісаў: «…важнейшыя характэрныя рысы мовы (“Кодэксу) у гуках, формах і словах — беларускія, якія пасрэднічаюць паміж мала- і вялікарускімі, аднак ні з першымі, ні з другімі не супадаюць: калі б спатрэбілася, то можна было б толькі на аснове гэтага помніка пераканаўча даказаць самастойнасць беларускай мовы».
Брукнер назваў і характэрныя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы, што існавалі ўжо ў ХVІ стагоддзі, — гэта поўнае вызваленне ад залежнасці царкоўнаславянскай мовы не толькі ў галіне лексікі, але і марфалогіі, ад многіх лексічных паланізмаў.
Тое, што зроблена за адно жыццё Уладзімірам Сакалоўскім, уражвае, радуе, выклікае ўдзячнасць. Я ведаю, што гэта яшчэ не ўсё, і на стале ляжыць шмат чаго незавершанага, працаёмкага і прыцягальнага. Таму жадаю табе, дарагі чалавеча, моцы ў целе і парадку ў думках і сачыненнях. Далейшага плёну!

Васіль Якавенка