95 гадоў змагання і веры ў незалежную Беларусь. Да дня памяці Антона Фурса

Праз савецкую і нямецкую акупацыю, ГУЛАГ і жыццё ў выгнанні ён пранёс сваю мару пра вольную Беларусь. Распавядаем пра «ветэрана супраціву» Антона Фурса. 

«Мы ведалі, што мы не рускія і не польскія»

Антон Фурс нарадзіўся ў 1927 годзе ў мястэчку Язна (сёння Мёрскі раён Віцебскай вобласці).

Пачатковую адукацыю хлопчык атрымаў у польскай школе.

«Мы жылі за польскай уладай, усё навокал было польскае. Бацькі не ведалі, хто мы, проста аралі зямлю, не цікавіліся ніякай палітыкай. Мы ведалі толькі, што мы не рускія і не польскія. Неяк мы знайшлі пашпарт дзеда, і там было напісана: «нарадовасць» — «тутэйшы», — казаў Антон Фурс у размове з краязнаўцам Кастусём Шыталем.

Антон Фурс: «Прысягу прымалі пад бел-чырвона-белым сцягам і «Пагоняй»

Савецкіх акупантаў ён сустрэў у 12-гадовым узросце.

«Людзі добра сустракалі гэтых, якія прыйшлі 17 верасня. Чакалі! Бо палякі таксама беларусаў уціскалі здорава», — узгадваў спадар Антон.

«Крама адна, а ў ёй нічога няма, бацька хадзіў уначы займаў чаргу. І адзначаліся ў чарзе. Што там давалі і колькі давалі — усё бралі, бо іначай грошы прападуць. Вось тады зразумелі — нешта не тое…».

Ужо ў сёмым класе быў свядомым беларусам

Антон Фурс кажа:

«Прыйшлі немцы. Адкрылі беларускія школы — беларускія па духу. Мы вучылі гісторыю па Ластоўскаму, геаграфію па Смолічу, граматыку Тарашкевіча, пісалі на тарашкевіцы. Ладзілі вялікія канцэрты, дэкламацыі і песні беларускія… Я ўжо ў сёмым класе быў свядомым беларусам».

Хацеў стаць настаўнікам, каб выхоўваць дзяцей беларускімі патрыётамі

«У 1944-м ён, сямнаццацігадовы юнак, паступіў пасьля адыходу нямецкіх акупантаў у Глыбоцкую пэдагагічную вучэльню. Хацеў стаць настаўнікам, каб выхоўваць дзяцей беларускімі патрыётамі — у павазе да роднага слова, нацыянальнай гісторыі, да сваіх, а не накінутых пад прымусам сьвятаў і герояў», — пісаў добры сябар спадара Антона, гісторык Уладзімір Арлоў.

Але ва ўсходніх настаўнікаў былі іншыя мэты:

«З самага пачатку ўсе мы, хто быў прыняты ў навучальню, адчулі, што нас хочуць перарабіць на расейцаў. Большасць прадметаў выкладалі па-расейску. Пасля таго, што было ў школе падчас нямецкай акупацыі, такое становішча выклікала ў нас недаўменне, а пасля і пратэст», — пісаў Антон Фурс.

Адзін са стваральнікаў таварыства Саюз Беларускіх Патрыётаў

Стварэнне Саюза Беларускіх Патрыётаў стала адказам спадара Антона і ягоных паплечнікаў на паўсюднае прыцясненне беларускай мовы, культуры, гісторыі.

«Менавіта Фурс разам зь сябрамі Васілём Мядзельцам і Алесем Юршэвічам напісалі праграму і статут арганізацыі і 25 сакавіка 1946 году зладзілі ўрачыстую прысягу.

Патрыёты мелі на мэце супрацьстаяць русыфікацыі й усялякімі сродкамі прапагандаваць незалежніцкія ідэі. Сярод іншага яны пастанавілі паўсюль і заўжды гаварыць па-беларуску, трымацца беларускіх традыцыяў, абуджаць у нашых людзёёх пачуцьцё нацыянальнай годнасьці.

Неўзабаве глыбачане абьядналіся з пастаўскімі аднадумцамі-навучэнцамі з суполкі «За Беларусь!», — зафіксаваў спадар Арлоў.

«Нашы задачы былі культурна-асветныя, як сёння сказалі б, адраджэнскія. Перш за ўсё самі мы абавязаліся быць сапраўднымі патрыётамі Радзімы, заўсёды і ўсюды гаварыць па-беларуску, па-свойму, шанаваць родную мову, культуру, гісторыю, традыцыі, прапагандаваць іх сярод свайго народа, вяртаць нашых людзей да нацыянальнай памяці, абуджаць пачуццё нацыянальнай годнасці», — тлумачыў Антон Фурс.

За заснаванне СБП быў асуджаны камуністамі да смяротнага пакарання

Антон Фурс разам з Васілём Мядзельцам быў арыштаваны 8 лютага 1947 года. Тады спадару Антону было толькі 20.

Як адзін з заснавальнікаў, ён быў асуджаны паводле арт. 63-I і 76 КК БССР да смяротнага пакарання, але ў сувязі з адменай смяротнага пакарання ад 20 траўня 1947 года атрымаў 25 гадоў пазбаўлення волі.

«У нас была палова непаўналетніх. Ім потым далі меней — па 8 гадоў. Большасці далі па 10 гадоў. Нас усяго было 44 чалавекі — пастаўскіх і нашых [глыбоцкіх]. Чатыром была смяротная кара, [яе замянілі на 25-гадовы тэрмін зняволення]», — казаў Антон Фурс.

У размове з Кастусём Шыталем ён узгадваў пра будні ў лагеры:

«Цяжкая была праца. Вельмі цяжкая. Асабліва зімой. Снег, мароз пад сорак градусаў. Раніцай атрымаеш кавалак хлеба. Трэба ж пакінуць на абед які-небудзь кавалачак. А сіл не хапае, так хочацца з’есці, таму што галодны. Як пазбавіцца гэтай ахвоты? Стаў думаць пра нешта добрае, волю ўспамінаць. І вершы складаў. Пісаць не было чым, і няможна было. Запамінаў».

Браў удзел у паўстанні лагераў КАРЛАГа (1955)

«Патрабаванні, якія мы выставілі адміністрацыі, зводзіліся да некалькіх пунктаў: адмяніць ганебныя нумары, дазволіць перасылку без абмежаванняў, палепшыць харчаванне», — пісаў спадар Фурс.

Умовы сапраўды былі з часам палепшаны — у сувязі з афіцыйным асуджэннем культу Сталіна.

Пасля вызвалення ажаніўся з паплечніцай Алесяй Умпіровіч, асуджанай на такі ж тэрмін

Пасля 9 гадоў зняволення Антон Фурс быў датэрмінова вызвалены і вярнуўся дадому.

«Людзі добра прынялі, а начальства — дрэнна», — узгадваў Антось.

На працу яго не бралі, нягледзячы на спробы ўладкавацца зваршчыкам у Наваполацку.

Давялося ехаць у Казахстан, там набіралі рабочых у шахты: «даюць пакой, аплочваюць дарогу».

Так маладая сям’я апынулася ў Казахстане на бліжэйшыя 25 гадоў

Але за гэтыя доўгія гады Антон Фурс ніколі не забываўся на радзіму.

«Мы, землякі, гуртаваліся, адзін да аднаго ў госці ездзілі. Ні адно свята адны не былі. Алег Лапіцкі з жонкай, родны брат Расціслава Лапіцкага. З яе [Алесі] вёскі быў чалавек, Павал Умпіровіч з жонкай…

«Рабіце сваю чорную справу, мне вашае ласкі не трэба — можаце мяне забіваць». Герой Расціслаў Лапіцкі

Выпісвалі часопіс «Беларусь», «Звязду». Нам з Беластока прысылалі «Ніву». «Беларускую энцыклапедыю» выпісалі, 12 тамоў.

З Ларысай Геніюш падтрымлівалі сувязь. [Алеся Умпіровіч пасябравала з Ларысай Геніюш у лагеры ў Мардоўскай АССР] Адтуль на яе 70-гадовы юбілей самалётам прыляталі. Яе муж, Янка, прысылаў нам заўсёды навінкі літаратуры, што ў Беларусі выдаваліся», — распавядаў Антон Фурс спадару Шыталю. 

Вярнуўся ў Беларусь па выхадзе на пенсію

«Калі вярталіся ў Беларусь, думалі: прыедзем у сваю краіну, хоць тут па-беларуску пагаворым. А тут няма з кім гаварыць! І цяпер… Дзень Волі мы святкавалі — дзесяць чалавек было...», — казаў Антось.

Абвяшчэнне незалежнасці для іх было шчасцем

«Памятаю, як Фурсы, гледзячы на дзесяткі нашых нацыянальных сьцягоў, плакалі срэбнымі сьлязьмі радасьці ў 1990-м на Скарынаўскім сьвяце кнігі ў Полацку.

Памятаю — па тэлефонных званках, па сустрэчах за іхным нязьменна шчодрым беларускім сталом у пастаўскім доме, якім шчасьцем было для іх абвяшчэньне незалежнасьці, а затым рэабілітацыя ў 1992-м «за адсутнасьцю складу злачынства», — пісаў Уладзімір Арлоў.

Антон Фурс сышоў з жыцця 20 кастрычніка 2021 года. Ён пражыў 95 гадоў, да краёў напоўненых годнасцю і гонарам, насуперак жорсткім абставінам.

У 2019 годзе Уладзімір Арлоў уручыў спадару Антону медаль «100 гадоў БНР». Памятайма нашых герояў.