Што трэба ведаць пра 11 верасня

11 верасня 2001 года сябры міжнароднай экстрэмісцкай арганізацыі «Аль-Каіда» захапілі ў ЗША чатыры грамадзянскіх лайнера і накіравалі іх у вежы Сусветнага гандлёвага цэнтра ў Нью-Ёрку і будынак Пентагона ў Вашынгтоне. Тэракт стаў не толькі найбуйнейшым у гісторыі ЗША, але і першай у сусветнай гісторыі «катастрофай у прамым эфіры»: за развіццём падзей на працягу некалькіх гадзін назіралі мільёны людзей па ўсім свеце.

Нягледзячы на ​​тое што храналогія 11 верасня вывучана літаральна па хвілінах, за 15 гадоў тэракты абраслі вялікай колькасцю міфаў і канспіралагічных тэорый. «Медуза» падрыхтавала адказы на сорамныя пытанні пра 11 верасня.

Колькі ўсяго было тэрактаў?

Тэрактаў было чатыры — па колькасці захопленых самалётаў. Групе з 19 тэрарыстаў удалося захапіць чатыры пасажырскіх лайнера пасля вылету з аэрапортаў Бостана, Ньюарка і Вашынгтона. Два лайнера, захопленых у Бостане, тэрарысты з розніцай у 17 хвілін накіравалі ў хмарачосы Сусветнага гандлёвага цэнтра (World Trade Center, WTC) у Нью-Ёрку. У выніку былі разбураныя не толькі дзве гэтыя вежы, але і вялікая частка будынкаў комплексу, які складаўся з сямі будынкаў. Пашкоджанні атрымалі дзясяткі будынкаў вакол Сусветнага гандлёвага цэнтра. Самалёт, захоплены пасля вылету з аэрапорта Вашынгтона, урэзаўся ў будынак Міністэрства абароны ЗША, разбурыўшы заходні фасад Пентагона. Чацвёрты самалёт захапілі апошнім, і на борце ўжо ведалі, што адбылося з іншымі лайнерамі. Экіпаж і пасажыры паспрабавалі вярнуць кіраванне самалётам, і пілот-тэрарыст накіраваў машыну ў зямлю. Дакладных дадзеных аб тым, куды павінен быў ўрэзацца чацвёрты рэйс, няма. У 2004 годзе па выніках расследавання было абвешчана, што найбольш верагоднай мэтай быў Белы дом або будынак кангрэса ЗША ў Вашынгтоне (апошняе — са слоў меркаванага арганізатара нападу).
У выніку тэрактаў загінулі, не лічачы тэрарыстаў, 2977 чалавек — у тым ліку пасажыры і члены экіпажа захопленых самалётаў і людзі, якія знаходзіліся ў разбураных будынках або каля іх, а таксама больш за 400 супрацоўнікаў наземных службаў — паліцэйскіх, ратавальнікаў і пажарных, якія спрабавалі эвакуяваць людзей з будынкаў. Траўмы рознай ступені цяжкасці атрымалі больш за 6000 чалавек. Часопіс Newsweek ацаніў агульную колькасць людзей, закранутых наступствамі тэрактаў (уключаючы справакаваныя імі анкалагічныя захворванні і псіхічныя адхіленні), у 400 тысяч чалавек.

Як тэрарыстам удалося пракруціць такую ​​складаную аперацыю?

Напад рыхтаваўся на працягу пяці гадоў. Па версіі амерыканскіх уладаў, ідэя скрасці некалькі самалётаў і накіраваць іх на важныя аб'екты інфраструктуры ЗША належала Махамеду Халід Шэйху — ўдзельніку некалькіх пакістанскіх тэрарыстычных груп. У 1996 годзе ён распавёў пра сваё планы Усаме бен Ладэну - заснавальніку міжнароднай ісламісцкай арганізацыі «Аль-Каіда».
У актыўную стадыю распрацоўка плана перайшла ў канцы 1998-га — пачатку 1999 года. Тады ж былі абраныя мэты (першапачаткова меркавалася напасці на атамныя электрастанцыі, але ад гэтага плана адмовіліся як ад занадта непрадказальнага) і адабраны выканаўцы — 19 сябраў «Аль-Каіды», у большасці — грамадзяне Саудаўскай Аравіі. Іх падзялілі на чатыры групы, у кожнай быў адзін навучаны пілот і некалькі «граміл», у задачу якіх уваходзіла абясшкодзіць экіпаж. На ролю пілотаў адабралі людзей, якія мелі вышэйшую адукацыю і вопыт жыцця на Захадзе, паколькі ім трэба было прайсці лётнае навучанне ў ЗША.
Падрыхтоўка будучых тэрарыстаў ўключала ў сябе ўменне насіць еўрапейскую вопратку і заказваць ежу ў рэстаранах. Толькі адзін з згоншчыкаў валодаў досведам пілота загадзя (яшчэ двум тэрарыстам, якія мелі лётны вопыт, у выніку дасталася роля «граміл»: абодва дрэнна гаварылі па-ангельску). «Пілоты» знаходзіліся ў Штатах з 2000 года, астатнія тэрарысты прыехалі ў 2001-м. Групы пастаянна трымалі сувязь паміж сабой, у тым ліку і ў дзень нападу.

І амерыканскія спецслужбы нічога не ведалі?

Пачынаючы з канца 1999 гады амерыканскія спецслужбы атрымлівалі звесткі аб буйным тэракце, які рыхтуецца. Агенцтва нацыянальнай бяспекі ЗША перахапляла тэлефонныя перамовы членаў «Аль-Каіды» і ведала як мінімум аб адной сустрэчы, дзе тэракт павінен быў абмяркоўвацца. ЦРУ, сачыла за Усамай бен Ладэнам з 1996-га, ведала ад уладаў Саудаўскай Аравіі, што два яе грамадзяніна, якія раней навучаліся ў лётнай школе ў Сан-Дыега, сталі сябрамі «Аль-Каіды».
Аднак ЦРУ не падзялілася гэтай інфармацыяй ні з Дзярждэпартаментам (ён мог адмовіць саудаўцам ў візах), ні з ФБР. Кіраўнік Контртэрарыстычнага аддзялення Савета нацыянальнай бяспекі ЗША Рычард Кларк пасля прызнаваўся, што ў ЦРУ да апошняга не верылі, што тэракты рыхтуюцца на амерыканскай тэрыторыі, мяркуючы, што напад плануецца на Ізраіль ці Саудаўскую Аравію.
У ліпені 2001 года радавы агент ФБР ў Арызоне паведаміў пра «магчымы план бен Ладэна адправіць сваіх людзей у амерыканскія вучэльні грамадзянскай авіяцыі». Агент прапаноўваў у сувязі з гэтым дапытаць усіх арабскіх вучняў лётных школ, але падтрыманая гэтая прапанова не была. Да жніўня ЦРУ дакладна ведала з розных крыніц, што «бен Ладэн рыхтуе тэракт на тэрыторыі ЗША, магчыма з ужываннем выкрадання самалётаў».
Шматлікія расследаванні, як урадавыя, так і незалежныя, канстатавалі, што тэракт не ўдалося прадухіліць праз адсутнасць практыкі абмену інфармацыяй паміж рознымі ведамствамі і спецслужбамі. Да прыкладу, калі супрацоўнік ФБР, прыстаўлены да групы ЦРУ, якая сачыла за бен Ладэнам, папрасіў дазволу падзяліцца са сваім ведамствам дадзенымі аб удзеле двух саудаўцаў ў «Аль-Каідзе», яму было адмоўлена з фармулёўкай «Гэта не справа ФБР».

А хіба не высвятлілася, што тэракты арганізавала ФБР?

Не. Як і любая падзея такога маштабу, тэракты 11 верасня спарадзілі велізарную колькасць канспіралагічных тэорый. Самая папулярная зводзіцца да таго, што захоп самалётаў быў спланаваны амерыканскімі ўладамі, каб развязаць вайну на Блізкім Усходзе (паводле адной з версій, будынкі Сусветнага гандлёвага цэнтра проста ўзарвалі, а самалёты ў іх накіравалі, каб замесці сляды). Аднак ні адно сур'ёзнае расследаванне (расследавання пасля тэрактаў праводзілі ФБР, ЦРУ, кангрэс ЗША і спецыяльная экспертная камісія па 11 верасня) не знайшло ім пацверджанняў — у прыватнасці, кампутарная сімуляцыя, праведзеная навукоўцамі Універсітэта Пердз'ю у штаце Індыяна, абвергла версію аб наўмысным падрыве будынкаў.

Чаму тэорый змовы пра 11 верасьня так шмат?

Магчыма, разнастайнасці і стойкасці гэтых тэорый спрыяе як раз дэталёвая вывучанасць падзей 11 верасня: шукаць несупадзенні ў афіцыйнай версіі падзей можа кожны. Парадаксальны феномен — чым больш чалавеку вядома, тым больш ён схільны сумнявацца — апісаны даўно, як і яго следства: канспіролагі, як правіла, ведаюць пра падзею значна больш, чым тыя, каго задавальняе афіцыйная версія.
Аднак з цягам часу многія вядомыя амерыканскія канспіролагі змянілі сваё меркаванне. Найбольш ёміста пра нясталасць канспіралагічных тэорый, якія тычацца 11 верасня, выказаўся амерыканскі кінадакументаліст Дылан Эйверы, аўтар фільма «Разменная монета» — адной з самых вядомых стужак, дзе вылучалася тэорыя аб наўмысным падрыве Сусветнага гандлёвага цэнтра. Фільм выйшаў у 2006 годзе, а ў 2014-м Эйверы распавядаў у інтэрв'ю: «Калі б восем гадоў таму мяне спыталі, ці праўда, што тэракты спланаваў [прэзідэнт ЗША Джордж] Буш, я б адказаў: так, 100%. А цяпер мне здаецца, што Буш не змог бы спланаваць нават уласны сьняданак».

А праўда, што бен Ладэна «вырасцілі» амерыканцы?

Той факт, што Усама бен Ладэн, уплывовы прадстаўнік адной з найбагацейшых саудаўскіх сем'яў, пасля ўварвання СССР у Афганістан заняўся фінансаваннем маджахедаў, не выклікае сумненняў. Фінансавую падтрымку маджахедам аказвалі і Злучаныя Штаты (адпаведная аперацыя ЦРУ пад кодавай назвай «Цыклон» доўжылася дзесяць гадоў, за гэты час на навучанне, ўзбраенне і арганізацыю баевікоў былі вылучаныя сотні мільёнаў даляраў). Аднак сцвярджаць, што ЦРУ фінансавала бен Ладэна, было б няправільна. Найбольш высокапастаўленым службовай асобай, які заявіў аб падтрымцы бен Лада краінамі Захаду, быў былы міністр замежных спраў Вялікабрытаніі Робін Кук — але ні на якія крыніцы ён пры гэтым не спасылаўся. Мяркуючы па апублікаваных дакументах, бен Ладэн і ЦРУ апынуліся двума незалежнымі крыніцамі фінансавання маджахедаў.

Даказана, што за тэрактамі варта «Аль-Каіда»?

Расследаванне, распачатае ФБР 11 верасня, стала самым буйным крымінальным следчым мерапрыемствам у гісторыі ЗША. У расследаванні было задзейнічана больш за палову персаналу ведамства. Пра тое, што выкрадальнікі самалётаў былі сябрамі «Аль-Каіды», ФБР афіцыйна абвясціла праз два тыдні пасля тэрактаў. Усама бен Ладэн першы час абвяргаў сваё дачыненне да нападу, але ў 2004 годзе ўзяў на сябе адказнасць за тэракты 11 верасня. Па словах лідэра «Аль-Каіды», тэракты былі помстай за «прыгнёт мусульман у Палестыне, Чачні, Кашміры і Іраку». Мэтай нападу, паводле яго слоў, былі не грамадзяне ЗША, але «сімвалы амерыканскай ваеннай і эканамічнай моцы».
Улетку 2016 года года былі апублікаваныя матэрыялы расследавання кангрэса ЗША, праведзенага ў 2002-м, якое прыйшло да высновы, што ролю ў арганізацыі тэрактаў таксама магло адыграць кіраўніцтва Саўдаўскай Аравіі. Да гэтага некаторыя даследчыкі меркавалі, да прыкладу, што саудаўскія чыноўнікі дапамаглі каму-небудзь з выканаўцаў тэракту атрымаць пашпарт для ўезду ў ЗША. У ходзе расследавання былі ўсталяваныя сувязі паміж асобнымі прадстаўнікамі саудаўскіх уладаў і тэрарыстамі «Аль-Каіды», хоць аўтары справаздачы агаворваюцца, што аб шырокай падтрымцы тэрарыстычных груповак з боку ўрада Саудаўскай Аравіі гаворкі не ідзе.

Амерыканскае ўварванне ў Ірак - помста за 11 верасня?

Прамым следствам тэрактаў 11 верасьня стала абвяшчэнне адміністрацыяй Джорджа Буша-малодшага «Войны супраць тэрарызму» і пачатак шматгадовай кампаніі ў Афганістане — ЗША ўсклалі на афганскіх талібаў адказнасць за тэракт, паколькі тыя дапамагалі хаваць і трэніраваць членаў «Аль-Каіды». Прамой сувязі паміж тэрактамі і ўварваннем ў Ірак ў 2003 годзе няма, хоць той факт, што іракскія дзяржаўныя СМІ пасля 11 верасня хвалілі дзеянні тэрарыстаў, спарадзіў мноства чутак аб датычнасці рэжыму Садама Хусэйна да падрыхтоўкі тэрактаў. Тым не менш ўскосная сувязь маецца: многія даследчыкі, палітыкі і дыпламаты лічаць, што тэракты 11 верасня дазволілі ЗША праводзіць больш агрэсіўную знешнюю палітыку, адным з праяваў якой сталася ўварванне ў Ірак.

Да якіх глабальным наступстваў прывяло 11 верасня?

Тэракты 11 верасня мелі значныя эканамічныя, палітычныя, ваенныя і сацыяльныя наступствы. Комплекс будынкаў Сусветнага гандлёвага цэнтра быў адным з найбуйнейшых сусветных фінансавых цэнтраў; з-за тэрактаў амерыканскія рынкі не працавалі амаль тыдзень, што прывяло да аднаго з рэкордных абвалаў ў эканоміцы ЗША. Прамая шкода ад тэрактаў была ацэнена ў 3,3 трыльёна даляраў. Часам да гэтай лічбы дадаюць фінансавыя страты войнаў у Афганістане і Іраку, а таксама ўзрослыя выдаткі на бяспеку (у сукупнасці — больш за пяць трыльёнаў долараў). Следствам войнаў, у сваю чаргу, шмат хто лічыць дэстабілізацыю на Блізкім Усходзе, аж да з'яўлення на месцы «Аль-Каіды» «Ісламскай дзяржавы».
У цэлым пасля тэрактаў значна змяніліся штодзённыя ўяўленні аб неабходных мерах бяспекі як у ЗША, так і ва ўсім свеце. Ўнутры краіны адказам на тэракты было стварэнне спецыяльнага Міністэрства ўнутранай бяспекі і прыняцце «Патрыятычнага акту» — закона, які значна пашырыў паўнамоцтвы амерыканскіх спецслужбаў. Многія арганізацыі крытыкавалі гэты закон як закон, які парушае правы грамадзян. Тады ж былі пашыраныя паўнамоцтвы Агенцтва нацыянальнай бяспекі ЗША, якое атрымала права ўсталёўваць сачэнне без санкцыі суду. Найбольш відавочным наступствам за межамі Штатаў стала рэзкае ўзмацненне мер бяспекі ў аэрапортах па ўсім свеце.
Самыя значныя наступствы тэрактаў — сацыякультурныя. Для ўсяго заходняга свету, і ў першую чаргу для ЗША, 11 верасня 2001 года — дзень змены культурных эпох. Як адзначалі пісьменнікі, мысляры і журналісты, менавіта гэты дзень можна лічыць пачаткам XXI стагоддзя.
Паводле meduza.io