Крэва: аднаўляем Сярэднявечча, але пакідаем памяткі Першай сусветнай вайны

Амаль 40 апошніх гадоў археолагі шурфуюць гістарычны грунт у Крэве, але сёлетнія знаходкі могуць даць фору ўсім папярэднім. Чаму так? Адказ досыць просты.

Паводле гісторыка Алега Дзярновіча, “галоўнага” па крэўскіх артэфактах, раней высілкі калег-навукоўцаў былі сканцэтраваныя пераважна вакол Княжацкай вежы і Галоўнай брамы. Цяпер нарэшце пачалі даследаваць паўднёва-заходнія муры, дзе апошні раз рыдлёўка заглыблялася 100 з гакам гадоў таму. І тое не свая, а салдат кайзераўскай арміі, — піша Ігар Карней на сваёй старонцы ў фэйсбуку.

Адпаведна, каб даць праектантам магчымасць заняцца практычным аднаўленнем перыметру сярэднявечнай руіны, трэба фарсіраваць археалагічныя пошукі.

Калі нарэшце з дапамогай валанцёраў зачысцілі знешнія сцены ад друзу, а пасля пачалі разбіраць бункеры, якія германцы паставілі на тэрыторыі замка, вачам адкрылася і Малая брама, і вежавыя прыступкі з дубовымі накрыўкамі, і адбрукоўка з падпоркамі да моста, і дзясяткі іншых матэрыяльных рарытэтаў. І гэта яўна не фінал, бо раскопкі працягваюцца.

Што ўжо зафіксавалі і на якія неспадзяванкі яшчэ можна разлічваць, Алег Дзярновіч падзяліўся з Ігарам Карнеем на kreva.trave.

Архітэктурная канцэпцыя Крэўскага замка: аднаўленне эпохі Сярэднявечча, але з захаваннем памятак Першай сусветнай вайны  

Працягваецца кансервацыя з рэстаўрацыяй старажытных муроў Крэўскага замка. Паводле афіцыйнай класіфікацыі праектных і падрадных арганізацый, гэта 3-ці пускавы комплекс 1-й чаргі будаўніцтва.

Цікавосткамі, якія суправаджаюць працэс аднаўлення, падзяліўся кіраўнік групы даследчыкаў, кандыдат гістарычных навук Алег Дзярновіч. Па яго словах, дэклараваныя мэты на гэты год — умацаванне паўднёва-заходняй сцяны і вяртанне абрысаў малой вежы. Калі не здарыцца форс-мажору з фінансаваннем, заканчэнне працаў запланавана на кастрычнік.

У Крэўскім замку развалілася частка кансервацыйнай муроўкі

Артэфакты даўніны: дубовыя прыступкі і жменька жыта

Пры любым раскладзе сёлетні працэс ужо адзначыўся надзвычай каштоўнымі знаходкамі — у актыве археолагаў і памагатых валанцёраў ужо не адзін дзясятак артэфактаў. Здавалася б, даследчыкі тут працуюць дзесяцігоддзямі, чаму столькі адкрыццяў зроблена менавіта сёлета?

“Рэч у тым, што акурат гэта частка найменш даследавана, — тлумачыць Алег Дзярновіч. — Раней канцэнтрацыя высілкаў была пераважна на Княжацкай вежы, галоўнай браме, то-бок, з “параднага” боку. Безумоўна, шмат дзе шурфавалі, але без, скажам так, франтальнага ўскрыцця. А гэта вельмі важна. Па-першае, архітэктарам не хапае інфармацыі, як выглядаў замак у XIV стагоддзі. Па-другое, аб’ектыўна няшмат спецыялістаў, якія могуць працаваць з гатычнымі замкамі, прычым такой ранняй канфігурацыі. Таму мы якраз забяспечваем праектантаў неабходнымі звесткамі. Згодна з нашым заканадаўствам, любыя зямельныя працы на падобных аб’ектах прадугледжваюць археалагічны нагляд. Зрэшты, мы гэту абмежаваную кампетэнцыю перакрочылі і калі нешта выяўляем, можам рабіць раскопкі. І ў комплексе маем досыць багата знаходак”.

Як адзначае суразмоўца, самыя важныя рарытэты — перадусім тыя, што звязаны з архітэктурай і, адпаведна, гісторыяй сярэднявечнага замка. Сапраўднай сенсацыяй для даследчыцкага цэху стала знаходка фрагменту ўнутрывежавага тунэля з прыступкамі. Гэта дае ўяўленне пра спосабы перасоўвання ў канкрэтнай частцы абарончай фартэцыі, канстатуе эксперт.

У “сівыя легенды” — маўляў, можа гэта і ёсць страчаны падземны ход да архітэктурнага субрата ў Медніках — Алег Дзярновіч не верыць. Лічыць гэта абавязковым элементам фальклору, які аточвае любое месца такога калібру.

“Можа для бальшыні людзей, якія па-за кантэкстам, і не так важна, але мы былі надзвычай усхваляваныя. Знайшлі на прыступках сляды бэлек, біёлагі пацвердзілі фактуру дубу. Што, у сваю чаргу, сведчыць: 700 гадоў таму насельнікі замка хадзілі не па халоднай цэгле, а па драўляным насціле”. 

Яшчэ адзін гістарычны артэфакт, на які натыкнуліся даследчыкі ў гэтым сезоне — разбіты гліняны гаршок з абгарэлымі зярняткамі жыта. Адшукалі яго пры расчыстцы нямецкага бункера пры паўднёва-заходняй сцяне. Папярэдне знаходку адносяць да XV стагоддзя, калі ў замку здарыўся моцны пажар і сярод іншага мог пацярпець насенны фонд. З іншага боку, менавіта дзякуючы “кокану” папялішча жытнёвы скарб дайшоў да нашых дзён.

Паўднёва-заходняя сцяна адкрыла яшчэ адну неспадзяванку — так званае “ядро Свідрыгайлы”, як ахрысцілі даследчыкі свой амаль 600-гадовы рарытэт. Апрацаваны камень для балісты (прататып катапульты) знайшлі ў завале сярод спрасаванага друзу. Мяркуецца, што гэта адно са сведчанняў так званай дынастычнай або грамадзянскай вайны XV стагоддзя. У 1433 годзе мяцежны князь Свідрыгайла штурмаваў Крэўскі замак, а знойдзенае ядро сведчыць, што атакі былі не толькі з поўначы, як меркавалася раней, а і з забалочанага поўдня.  Нямецкі бункер на месцы малой брамы

“Сур’ёзнай даследчай і праектнай праблемай было вызначыць, дзе знаходзілася малая брама, як мы назвалі яе ў працоўным парадку, — працягвае Алег Дзярновіч. — Захаваліся фотаздымкі з паўднёвага ракурсу часоў Першай сусветнай вайны: на супрацьлеглым баку ад галоўнай брамы была іншая, яшчэ не разбураная. Можна прыкінуць, дзе прыблізна, але ж трэба праектаваць! Цяпер, калі раскапалі пры сцяне нямецкі бункер, схіляемся да аргументаванай версіі: кайзераўскія войскі абсталявалі агнявую пазіцыю якраз у паніжэнні малой брамы. То бок, маем дакладнае месца!”.

Пры гэтым навуковец дадае: Крэўскі замак — не толькі выбітны помнік эпохі Сярэднявечча, звязаны з палітыкай, гісторыяй, культурай Вялікага княства Літоўскага, але і месца памяці падзей Першай сусветнай вайны. Лінія фронту праходзіла роўна праз Крэва, мястэчка некалькі гадоў заставалася арэнай масіраваных абстрэлаў варожых армій. Старадаўняй фартэцыі таксама дасталося. Таму паўстае лагічнае пытанне, як абысціся з тым, што не мае наўпроставага дачынення да дойлідства XIV стагоддзя, а паўстала ў працэсе шмат пазнейшага крывавага канфлікту? 

Ключ-сцяжка для гофры-апалубкі ў бункерах. Фота: Ігар Карней

“Мы не можам абстрагавацца ад той вайны, бо яна тут паўсюль: у малой вежы, таксама вядомай як “вежа Вітаўта”, немцы залілі бетонны бункер, раней згадалі пра агнявы пункт за малой брамай. Знаходзім іншыя рэчы, напрыклад, прыстасаванні для нацягвання калючага дроту. Ці вось адкапалі алюмініевы жэтон на імя Каспара Гіса. У расшыфроўцы чытаем: кулямётчык Ландверу трэцяга рэгіменту. Знаходка выклікала абмеркаванне ў сеціве, даследчык тых падзей Уладзімір Багданаў нават высветліў, што падраздзяленне базавалася ў раёне Нарачы, а сюды перакінулі перад контрнаступам 1917 году. Шмат артэфактаў плануем перадаць у Смаргонскі краязнаўчы музей і ў будучы музей Крэва. Ну як усё гэта выкрасліць? Таму ёсць такая архітэктурная канцэпцыя: аднаўляем Сярэднявечча і пры гэтым пакідаем памяткі Першай сусветнай вайны”.

Новыя знаходкі нараджаюць новыя загадкі

Яшчэ адну загадку археолагі ў літаральным сэнсе “агалілі” падчас нівеліроўкі знешняга боку паўднёва-заходніх муроў. Як удакладніў Алег Дзярновіч, у працэсе расчысткі наткнуліся на некалькі метраў адбрукоўкі ўздоўж сцяны. Натуральна, следам узнік шэраг пытанняў адносна функцыянальнасці знойдзенага фрагменту.

“У працэсе абмеркавання і нават спрэчак з’явілася даволі праўдападобная версія, што гэта звязана з перадбрамным мастком. Іншымі словамі, канструкцыя была перакінута не перпендыкулярна над ровам, а ішла больш складаным маршрутам пры сцяне, дзеля чаго спатрэбіліся дадатковыя трывалыя “падпоркі”. Канечне, папярэдне паглядзелі будаўнічы матэрыял, каб выключыць магчымыя навацыі ад каманды рэстаўратараў Станіслава Лорэнца ў канцы 1920-х. Ды не, усё аўтэнтычнае, валуны выкладзены на вапнавай рошчыне, бо палякі рабілі кансервацыю ўжо цэментам. Так што, магчыма, будзе прыадчынена яшчэ адна невядомая дагэтуль старонка ў архітэктурным рашэнні замка”, — падсумоўвае Алег Дзярновіч.

У пошуках старадаўняга Крэва

Кансервацыя як безальтэрнатыўны варыянт

Гісторык папярэджвае, што не варта залішне цешыцца спадзевамі на вяртанне замку максімальна аўтэнтычнага выгляду. На тое шэраг прычын, і не толькі фінансава-матэрыяльных. Пры гэтым кансервацыя — адзіны магчымы спосаб не дапусціць канчатковага ператварэння легендарнага адрасу ў руіну.

“Наогул мы знаходзімся на этапе кансервацыі — закладання, уратавання муроў. На жаль, шмат дзе тыя сцены ўяўляюць сабой агульную забутоўку, унутраную праслойку. Так, аўтэнтычныя знешнія бакі ў невялікай колькасці захаваліся, а вось, прыкладам, усходняя частка, скіраваная на Юраву гару, адкуль па замку біла расейская артылерыя, “вышчарблена” дашчэнту. Маё экспертнае меркаванне такое: у нашым клімаце і ў адсутнасць спрыяльнага рэжыму выкарыстання нам руіну не захаваць. Як бы людзі рамантычна не ўспрымалі славуты помнік, давядзецца звыкнуцца з думкай, што без чалавечага ўмяшання ён будзе разбурацца. Таму ідзе нарошчванне муроў камянямі, аднаўляецца цагляны пас па ўсім перымерты, бо старыя фрагменты шмат дзе проста выветрыліся. Ідзе працэс, каб уратаваць знакавы аб’ект…”

Калі пачалі ратаваць Крэўскі замак

Крэва ўвайшло ў сусветную гісторыю дынастычнай уніяй паміж Вялікім княствам Літоўскім і Каронай Польскай, падпісанай тут у 1385 годзе. Што да часу з’яўлення замка, даследчыкі дапускаюць плюс-мінус сотню гадоў. Адны кажуць пра пачатак XIV стагоддзя, некаторыя лічаць, што гэта нават канец ХІІІ-га. Пры гэтым сыходзяцца ў адным: як самы архаічны ва ўсім ВКЛ ён стаіць ля вытокаў мураванага абарончага дойлідства.

Замак страціў першапачатковае значэнне ў XVII стагоддзі і быў закінуты. Чорнай старонкай у яго лёсе стала Першая сусветная вайна: паколькі германцы атабарыліся ўсярэдзіне, расейская артылерыя біла менавіта туды. У выніку фасад быў знішчаны, да сёння дайшлі нават не сцены, а «нутро». 

Першыя спробы ўратаваць замак датаваны перыядам, калі заходнебеларускія землі ўвайшлі ў склад Польшчы. У канцы 1920-х рэстаўратары разам з гісторыкам мастацтва Станіславам Лорэнцам умацавалі рэшткі сцен мэталічнымі сцяжкамі, паставілі контрафорс — дарэчы, у працэсе цяперашніх прац яго захавалі як даніну памяці польскім калегам.

З прыходам у 1939 годзе бальшавікоў пра кансэрвацыю гаворка ўжо не ішла, наадварот, новыя ўладары пачалі разбіраць сцены на ўласныя і індустрыяльныя патрэбы (зрэшты, такое здаралася і раней, яшчэ ў ХІХ стагоддзі). Але нават аслабленыя муры не паддаліся такому варварству. У такім стане руіны прастаялі да часоў незалежнасці. Тады Княскую вежу накрылі рубэройдам, але ад дажджу і снегу кволая канструкцыя не ратавала.

Толькі ў 2016 годзе Крэўскі замак трапіў у спіс з трох дзясяткаў памятак даўніны, якія патрабуюць неадкладнай дапамогі і выдаткі на захаванне якіх ускладаюцца на дзяржаўны бюджэт. Агулам укладзена больш за паўмільёна долараў, але недастатковасць траншаў увесь час пасоўвае тэрміны аднаўлення і кансервацыі. Для параўнання, на аднаўленне замку ў літоўскіх Медніках, па словах гісторыка Алега Дзярновіча, са сродкаў адпаведных інстытуцый Еўрасаюза выдаткавалі 6 мільёнаў еўра, што дазволіла зрабіць рэканструкцыю на больш якасным узроўні і ў сціслыя тэрміны.