Які лёс чакае беларускую кнігу? Думкі да Дня беларускага кнігадруку
Сёння, 6 жніўня, адзначаецца 507 гадоў са дня выдання першай беларускай кнігі — «Псалтыра». 6 жніўня 1517 года Францыск Скарына ў Празе надрукаваў сваю першую кнігу — першую і ў нашай гісторыі. Надрукаваная яна была на царкоўнаславянскай мове беларускай рэдакцыі і змяшчала ў сабе прадмову ад аўтара. Сёння, праз палову тысячагоддзя, беларускія аўтары, іх кнігі і выдаўцы гэтых кніг спазнаюць пераслед. Ці азначае гэта канец беларускага слова і беларускай краіны?
Шалёную колькасць часу таму — больш за пяць соцень гадоў — адзін беларус захацеў падарыць іншым беларусам Кнігу. Разумны, адукаваны, таленавіты, ён аб’ездзіў шмат гарадоў, пабачыў свет, узяў з яго найлепшае і прывёз на сваю зямлю.
Я магу сабе толькі ўяўляць, што падумалі яго суайчыннікі. Наўрад ці яны ў масе сваёй ацанілі каштоўнасць такога падарунка. На чорта ім здалася тая кніга, якая немаведама колькі каштавала, калі гэтыя грошы можна было пусціць у гаспадарку і атрымаць з іх зусім не міфічны прыбытак?
Але першая беларуская кніга была зусім не абы-якой: яна была адной з тых непахісных цаглін, з якіх і пяць соцень гадоў таму, і сёння складаецца наша ўяўленне пра дабро і зло, жыццё і смерць, грэх і святасць. Спачатку гэта была тоненькая, слабенькая крыніца, якая пасля стала магутнай ракой — нашай сутнасцю, нашымі ведамі, нашым гонарам.
Толькі падумайце: у часы, калі яшчэ не было «не служыў — не мужык» і «можам паўтарыць», але слова «вайна» адлюстроўвала паўсядзённасць, а сама з’ява была пачэснай справай і ўхвалялася на ўсіх узроўнях; калі яшчэ толькі мусіў выйсці знакаміты Статут ВКЛ — самы перадавы на той час звод законаў, — Скарына надрукаваў свой «Псалтыр», кнігу, па якой можна было навучыцца чытаць — і навучыцца жыць.
Палова тысячагоддзя прайшла з таго моманту, як апошняя літара была прастаўленая на старонцы першай беларускай кнігі. Сённяшнія мы маем так шмат сваіх кніг, што нават лянуемся іх чытаць — і яны збіраюць пыл на паліцах прыватных бібліятэк і ў нешматлікіх кнігарнях, якія яшчэ засталіся не кранутымі рэпрэсіямі. Сёння мы маем нашмат больш, чым сто і дзвесце, і пяцьсот гадоў таму, — магчымасцей, сродкаў, навыкаў, але, як і пяцьсот гадоў таму, беларуская кніга зараз можа выйсці дзе заўгодна: у Празе, Вільні, Варшаве, Берліне, Стакгольме, — толькі не ў Беларусі. Цяперашняй Беларусі беларуская кніга не патрэбная.
У цяперашняй Беларусі кнігу, калі яна не адпавядае «генеральнай лініі партыі», могуць закатаць трактарамі ў зямлю — у тую зямлю, куды неаднаразова на працягу розных перыядаў нашай гісторыі «закатвалі» людзей. У цяперашняй Беларусі, як і пяцьсот гадоў таму, могуць кінуць за краты кнігавыдаўца — што праўда, Скарына «сядзеў» па «эканамічным артыкуле» і за чужыя даўгі, а вось цяперашнія друкары і кніганошы «адграбаюць» за сваю справу — у літаральным сэнсе: за тое, што маюць нахабства выдаваць кнігі па-беларуску, адкрываць беларускія кнігарні і распаўсюджваць беларускае слова.
Цяперашняя Беларусь — Рэспубліка Беларусь — магла б ганарыцца сваёй магутнай гісторыяй, пераемніцай якой яна па ўсіх параметрах мусіла б быць. Але пляваць яна хацела на гэтую гісторыю. Як і на мову, на культуру, на традыцыі, звычаі, законы. Не да законаў ёй. І тым больш не да мовы і гісторыі — прынамсі, не да тых мовы і гісторыі, за якія можна нешта атрымаць у сваю бяздонную кішэню.
Глядзіце таксама
Усё беларускае, усё жывое выцясняецца з гэтай краіны. Атрутныя шчупальцы расійскай каланізацыі распаўзаюцца па ёй усё шырэй, пакідаючы за сабою брыдкую слізь імперыі і трупны пах. Як і безліч разоў раней, гаварыць па-беларуску, пісаць, ствараць на роднай мове сёння фактычна азначае падпісваць сабе вырак. Дзяржава, якая абсалютна спакойна можа сабе дазволіць вырываць крыжы на месцы масавых расстрэлаў, гэтак жа спакойна дазваляе сабе збіваць сваіх грамадзян за тое, што яны — беларусы.
Абязлічыць, сцерці твары, адрэзаць карані, любую сувязь паміж людзьмі, раздзяліць людзей, зрабіць іх ворагамі і паразітаваць на гэтай беспрытульнасці — галоўная мэта цяперашніх «вартавых дзяржаўнасці». Раз’яднанымі, азлобленымі, пазбаўленымі глебы пад нагамі людзьмі вельмі лёгка кіраваць. Куды цяжэй кантраляваць тых, хто ўмее думаць, хто ведае, што птушкі бароняць свае гнёзды, рыбы — свае віры, пчолы — вуллі, а чалавек мае бараніць зямлю, на якой вырас, — не чужую, не тую, якой больш не існуе, а зямлю, на якой самыя буйныя каласы чакаюць менавіта яго сярпа, каб стаць зернем, з якога пачнецца новае.
Глядзіце таксама
Здаецца, цемры няма ні канца, ні краю. Здаецца: даціснуць, задушаць, павыціскаюць. Здаецца, сапраўды перамогуць тыя, хто жадаюць, каб тут засталася выпаленая зямля. Але ёсць і добрыя навіны. Па гэтай самай зямлі пракацілася бог ведае колькі войнаў; сотні і тысячы заўчасна аддалі свае жыцці адно толькі за тое, што мелі нахабства нарадзіцца і жыць тут; свае і чужыя калёным жалезам вынішчалі беларускасць і беларусаў, забаранялі кнігі, расстрэльвалі аўтараў, здзекаваліся з мовы, перапісвалі гісторыю, складалі «забароненыя спісы» — і гэтая зямля застаецца, мова застаецца, кнігі — вунь, паглядзіце, колькі іх, беларускіх, па ўсім свеце! Нават тыя самыя, пяцісотгадовыя — яны таксама застаюцца. А значыць, яшчэ рана пісаць эпітафіі і рыхтаваць надмагільны помнік Беларусі. Яна, як вы ведаеце, жыве — нягледзячы ні на што. І жыць будзе.