«Трэба было зноўку знаёміцца». Гісторыі палітзняволеных жанчын і іх дзяцей

«Пачуццё віны за тое, што здарылася, цяпер заўсёды са мной, я заўсёды да гэтага вяртаюся», — кажа экс-палітзняволеная Ірына Шчасная. Амаль чатыры гады яна не бачылася з сынам — іх разлучыла калонія. Тое ж самае адбылося і ў сем'ях Вольгі Філатчанкавай, Вольгі Такарчук, Алесі Буневіч. Пакуль мамы былі ў калоніі, на волі іх чакалі дзеці.

Па маму прыйшлі

Лістапад 2020 года. Сын Ірыны Шчаснай, чацвёртакласнік Герман абедаў перад школай — мама прыгатавала клёцкі са смятанай — калі ў кватэру ўварваліся супрацоўнікі ГУБАЗіКа, распавядае «Медыязона».

«Ён спалохаўся так, што не мог расціснуць пальчыкі, якімі трымаў лыжку. Я папрасіла дазволу, падышла да яго і забрала гэтую лыжку, бо ён здранцвеў.

Калі мяне выводзілі з кватэры, я не плакала і старалася не паказваць, што мне страшна.

Абняла яго, сказала: «Герман, не хвалюйся, усё будзе добра». Хоць я разумела, што сыходжу надоўга, і нічога добрага не будзе. Наступны раз я абняла сына амаль праз чатыры гады», — успамінае Ірына.

Алесю Буневіч затрымалі ў красавіку 2022 года на беларуска-літоўскай мяжы. Гэта была цэлая спецаперацыя: лес, людзі ў балаклавах, спецтранспарт, пагрозы, удары электрашокерам. Яе сын Кастусь, якому праз паўгода было 10 гадоў, быў у бяспецы — з татам у Вільні.

«Думаю, як добра, што яго з сабой не ўзяла: не будзе магчымасці на мяне ціснуць. А яны потым вядома спрабавалі».

Увосень 2020 прыйшлі да Вольгі Філатчанкавай — выкладчыцы, пазней асуджанай па «справе студэнтаў». Яна спачатку нават адмаўлялася пускаць міліцыянтаў. Падчас ператрусу і затрымання Вольгі дома быў старэйшы сын Ваня, а 7-гадовая дачка — у школе.

«Маша ўсё перажыла адносна лёгка, а вось у старэйшага былі крыўды праз тое, што здарылася. Ужо пасля ўсяго мы з ім размаўлялі пра гэта, і ён мне сказаў — ты ж ведала, на што ішла, ты нас кінула. … Антыдэпрэсанты піў».

Калі забіралі Вольгу Такарчук, 3-гадовай Анюты і 7-гадовага Мацвея дома не было. «Пашанцавала, бо гэта быў жах, нам разнеслі кватэру ў хлам».

Дзе мама?

Адразу пасля затрымання Ірыны Шчаснай яе муж з сынам пакінулі Беларусь. 10-гадоваму Герману сказалі, што мама ў турме.

Кастусю, сыну Алесі Буневіч, спачатку казалі, што мама спазняецца з паездкі.

«Спачатку было незразумела, куды я знікла. Таму казалі, што я затрымліваюся ў Беларусі. Калі стала ясна, што здарылася, у чым мяне абвінавачваюць, то сыну распавялі, што мама ў СІЗА».

Падобная сітуацыя была і з Машай — дачкой Вольгі Філатчанкавай. Пасля затрымання яе павезлі з Беларусі, але калі справа ўжо была перададзеная ў суд — распавялі, што здарылася з мамай.

«Яна ў мяне такая, ёй сказалі, што мяне затрымалі, а яна кажа — ой, а не маглі раней сказаць? Я наогул так і думала».

Ані і Мацвею, дзецям Вольгі Такарчук, да суда не казалі пра тое, што мама затрыманая. Была надзея, што дадуць хатнюю хімію. Дзецям сказалі, што мама захварэла на каранавірус і знаходзіцца ў каранціне.

«Першы час гэта ўсё пракатвала, але потым у іх паўстала пытанне — а чаму мама не тэлефануе. У іх сталі ўзнікаць думкі, што я іх кінула, памерла. Гэта мне мама мая распавядала. Хоць я і паштоўкі ім пісала, і лісты. Але яны не разумелі, чаму нельга патэлефанаваць».

Мама ў СІЗА

Вользе Такарчук у СІЗА часта сніліся дзеці. Адзін сон перыядычна паўтараўся. «Часцей за ўсё мне снілася, як я забіраю дачку з дзіцячага садка, адчыняю дзверы, а яна бяжыць да мяне і крычыць: «Я ж казала, у мяне ёсць мама, а вы не верылі!». Я потым калі па малую прыходзіла, гэтая карціна са сну ў мяне перад вачыма стаяла».

Як толькі справа Вольгі Філатчанкавай была перададзеная ў суд, ёй дазволілі спатканні. Спачатку яна бачылася з роднымі і старэйшым Ванем, аднойчы вырашана было ўзяць на спатканне і Машу.

«На Валадарцы (у памяшканні для спатканняў) няма кратаў, проста шкло. І па тэлефоне кажаш. Нічога. Машка спачатку пазірала дзіўна, а потым асвоілася. Я яе пытаюся — Маша, ты як? А яна кажа, нармальна, я ж у фільмах такое бачыла. Не страшна».

Ліст ад мамы

Алеся, Ірына і Вольга Філатчанкава з дзецьмі ў СІЗА не бачыліся. Але, вядома, пісалі ім лісты.

Ірына Шчасная ўспамінае: «Пісала сыну праз маму і свякроў, пра тое, як я яго вельмі люблю, што ён самы дарагі для мяне чалавек. Пасылала яму паштоўкі на дзень нараджэння, на Новы год. Пісала, што ён мне вельмі патрэбны, што я турбуюся пра яго. Але, вядома, адлегласць грае сваю ролю. Ён ужо ў эміграцыі, у яго пачалося новае жыццё. Мне было зразумела, што такіх адносін, як у нас былі раней, больш не будзе. Ён патроху пачаў ад мяне адгароджвацца».

Алеся Буневіч малявала сыну трусікаў і пісала, каб ён не «заліпаў» падоўгу ў тэлефоне.

«У нашым звычайным жыцці я сына называла «Трусік», і вось я яму малявала трусікаў. А ён мяне называў Вожык, і маляваў мне вожыкаў. Я такая, строгая мама, таму яшчэ палову ліста займалі ў мяне інструкцыі — паводзь сябе добра, гэта рабі, гэта не рабі».

Калі Вольга Такарчук апынулася ў СІЗА, яе дачка не ўмела пісаць, сын толькі-толькі вучыўся гэтаму. Часцей яны адпраўлялі маме малюнкі, напрыклад — свае абведзеныя далонькі. А мама ў адказ пісала ім, што вельмі іх любіць, што яны хутка сустрэнуцца і больш ніколі не будуць расставацца, што абавязкова адзначаць усе прапушчаныя святы.

«Пішаш, і думкі ў галаве круцяцца: а хто ім там будзе дарыць падарункі, хто іх расчэсвае, хто ім стрыжэ пазногцікі, такія простыя рэчы, якіх ты наогул не заўважаеш, пакуль ты побач з дзецьмі».

Вольга Філатчанкава кажа, што маляваць ніколі не ўмела. Але ў СІЗА навучылася, і каб парадаваць сваіх блізкіх, пачала маляваць іх партрэты з фота.

«Я на дзень нараджэння намалявала Машкін партрэт. А яна там настолькі падобная атрымалася! Для мяне гэта было такім натхненнем, я думала, ну вось чаго я ў жыцці дакладна не ўмею, дык гэта маляваць. А аказалася, што і маляваць магу. Калі ты малюеш партрэт, ты здымак вельмі ўважліва разглядаеш, літаральна ў драбнюткіх дэталях. Вось тут вочкі, а тут вось вугалок вейка ўверх пайшоў».

Лісты ад старэйшага сына Вользе не даходзілі, беларуска лічыць гэта формай ціску сілавікоў на яе. Ваню яна пісала наўпрост і праз родных, але адказаў не атрымлівала.

Мама ў калоніі, мама тэлефануе

Калі Вольгу Такарчук асудзілі, а яе саму этапавалі ў калонію, дзецям усё ж распавялі пра тое, дзе мама і што з ёй. З лістоў яна даведалася, што дзеці прынялі гэта нармальна.

«Калі Мацвею сказалі, што мама ў турме, ён, як мне напісалі, узрадаваўся, сказаў: «Дзякуй богу што яна не памерла, мая мама герой!»

Яна не пісала заяў на доўгае спатканне, бо ў калоніі ёй заставалася адбыць 2,5 месяца, і яна не хацела «займаць нічыю чаргу». Але ў яе было тры відэазванкі.

«У першы раз я іх убачыла ў скайпе роўна праз год пасля таго затрымання. Я думала, я буду плакаць. А я была ў шоку таго, як яны выраслі. Дзякуй богу, што мне дазволілі зняць гэтую хустку дурную, каб іх не палохаць. Падчас першай размовы мы стушаваліся, як іх пытацца, пра што — незразумела».

Лісты ад бацькоў і дзяцей Вользе ў калонію даходзілі. Але аднойчы ёй не аддалі малюнкі да яе дня нараджэння. Гэта стала зразумела пазней, па нумарацыі (усе лісты Вольга з роднымі нумаравала). Яшчэ ў адным лісце дзеці аднойчы напісалі Вользе, што зрабілі каляндар і закрэсліваюць у ім дні да вяртання мамы.

На званках сыну ў Ірыны Шчаснай (як і ў іншых «палітычных») прысутнічаў аператыўны супрацоўнік. Часам ён садзіўся так, што быў бачны ў кадры. Затрыманне мамы вельмі моцна траўмавала Германа, таму пры мужчыну ў форме размова часта не клеілася.

«Пра што там казаць — я пыталася ў яго пра ацэнкі, пра тое, куды з татам ён хадзілі. Але яму цяжка было, вядома, сядзіць дзядзька чужы, усё слухае. Я назірала, як ён расце — па званках, па фота, якія мне дасылалі. Ён спачатку быў такі пухленькі, калі быў маленькі. Потым выцягнуўся. Вырашыў адпусціць доўгія валасы. Цікава назіраць, як дзіця расце, мяняецца. Але калі гэта адбываецца без твайго ўдзелу — гэта вельмі балюча».

Ірына выйшла на волю ў 2024 годзе, адбыўшы 4 гады паводле артыкула аб падрыхтоўцы да масавых беспарадкаў. Да гэтага моманту яе сын быў ужо 14-гадовым падлеткам.

«А пазней ужо прыйшло ўсведамленне, што трэба прывыкаць да такой рэальнасці, бо нічога не зробіш. Я плакала, калі лісты пісала, плакала па начах, калі ўспамінала яго дзяцінства. Але трэба было трымацца, каб сябе захаваць, і для яго ў тым ліку».

У Вольгі Філатчанкавай было два працяглыя спатканні за час у калоніі, прычым першае — на двое сутак. Вольга называе гэта вялікім шанцаваннем, бо звычайна калі палітычным і даюць такое спатканне, то толькі на суткі.

«Першы дзень [працяглага спаткання] быў неверагодна шчаслівы, а на другі ўжо становіцца сумна, таму што разумееш — хутка вяртацца. Другое спатканне было толькі на суткі, і гэта яшчэ цяжэй — яны вось толькі прыехалі, а ўжо расставацца. У першы дзень пасля спаткання ты ходзіш проста як прышыблены, хочацца кудысьці схавацца, каб цябе ніхто не чапаў».

Алеся Буневіч некалькі разоў тэлефанавала сыну з калоніі па відэа, а потым свядома адмовілася ад такіх званкоў — таксама з-за аператыўніка, з якім у Алесі былі «нацягнутыя адносіны».

 «Першы відэазванок праз 10 месяцаў пасля майго затрымання. Я нарэшце ўбачыла сваё дзіця. Якасць была вельмі дрэннае, і ў нас было ўсяго хвілін пяць. Ён вельмі расхваляваўся, сеў за фартэпіяна, пачаў мне нешта граць. Я расплакалася, сын паказаў мне сэрцайка рукамі, як Маша Калеснікава паказвала. У гэты момант нам сказалі, што такія знакі паказваць нельга, і адключылі нас. Потым я адмовілася хадзіць на званкі, каб чужы чалавек не слухаў нашы з сынам размовы, не лез у асабістае».

Мама вярнулася

Ірына Шчасная выйшла на волю ў канцы чэрвеня, але праз адсутнасць візы пабачылася з сынам у Польшчы толькі ў верасні.

«Прыляцела ў Варшаву, дзве гадзіны да Беластока, тэлефаную. Адчыняюцца дзверы — стаіць мой Герман, такі вялікі, ужо ростам амаль з мяне. Не такі пухлы як быў, худзенькі. Юнак ужо. Абняліся».

Алеся Буневіч, адседзеўшы тры з паловай за дапамогу рэйкавым партызанам, таксама не адразу сустрэлася з сынам. Пасля свайго вызвалення ў траўні 2024 года яна яшчэ нейкі час заставалася ў Беларусі і нават думала, што сын зможа прыехаць у ёй і заадно пабачыцца з дзядулем, якога даўно не бачыў. Але аднойчы Алесі намякнулі, што ёю «зноў могуць зацікавіцца следчыя» і давялося аператыўна з'язджаць.

«Мы не казалі яму нічога, гэта было сюрпрызам. Такая радасная сустрэча! Кажуць, бывае, пра некаторых мам, што яны да апошняга дзяцей на руках носяць. Вось у мяне так і было — на мяне літаральна ўскочыў мой 12-гадовы сын, а я з такім шчасцем трымала яго на руках!»

Маміна віна?

Вользе Філатчанкавай пасля вызвалення давялося зноўку знаёміцца з дачкой. «З аднаго боку ўсё было нармальна, мы як быццам і не расставаліся. А з іншага, трэба было зноўку з ёй знаёміцца. Вось яна нібы любіла ружовы колер — а зараз ужо не любіць. Ну і вырасла яна за два гады, ёй ужо дзевяць, яна ўжо амаль падлетак».

Час ад часу Маша распытвае Вольгу пра тое, як і што было ў калоніі.

«Ёй цікава бывае, як мы там мыліся, што мы там насілі. Я ёй усё распавядаю. Калі сябры прыходзяць і нешта пра калонію пытаюцца, яна таксама заўсёды побач «вушы грэе», ёй цікава».

Дзеці Вольгі Такарчук падпісаныя на маму ў ютубе і глядзяць яе выпускі пра калонію. Аднойчы Вольга з дзецьмі і сябрамі была ў музеі КДБ у Вільні.

«Мы там былі з сябрам, які таксама адседзеў. І вось мы ідзём усе разам па гэтых камерах — «глядзіце, вось гэта дзючка (унітаз), вось гэта кармушка, а вось тут баландзёры баланду разносяць». Яшчэ адзін наш сябар нават абурыўся — у вас жа, кажа, прынцэса, вы ёй павінны пра кветачкі, пра сукенкі, а ты ёй пра баланду».

Ірына Шчасная амаль не размаўляе з Германам пра калонію, яна лічыць, што яму гэта пакуль не трэба. Яна патроху імкнецца вярнуцца ў жыццё пасталелага сына.

«Мы ўвечары бывае гуляем, размаўляем, і ён патроху пачынае раскрывацца зноўку, дзяліцца са мной розным. Шмат выпушчана за гэты час, пакуль мяне не было — школа, сям'я, ацэнкі, ён вывучыў дзве мовы, пакуль я сядзела. Добра, што я зараз магу яго распытаць, як гэта адбывалася. Пачуццё віны заўсёды са мной. Спачатку я дапусціла памылку, што ў 2020 годзе вярнулася з Кіева ў Мінск.

Мая памылка ў тым, што мяне схапілі на яго вачах. Я ўпэўнена ў тым, што гэта мая віна, і яна са мной назаўжды, немагчыма з гэтым неяк змагацца. Усё роўна да гэтага ўвесь час вяртаюся».

Пра пачуццё віны кажа і Алеся Буневіч: «Пачуццё віны ёсць, ад яго напэўна нікуды не дзецца. Я шмат чаго пераасэнсавала ў калоніі, і думаю цяпер, наколькі ж важна ставіць на першае месца блізкіх і родных людзей. Вайна ва Украіне для мяне зацямніла ўсё, мне здавалася, трэба нешта рабіць толькі ў гэтым кірунку. А ў выніку важныя моманты ў жыцці маёй сям'і былі выпушчаныя. Памятаю пра гэта, але ні пра што не шкадую.

Нам трэба быць салідарнымі і адзін аднаму дапамагаць, бо нам спадзявацца няма на каго. А час, праведзены ў калоніі — гэта час, адняты ў першую чаргу ў нашых дзяцей, гэта яны недаатрымалі ад нас у гэты час любові і падтрымкі».