«Адток навукоўцаў павялічыцца». Доктарка навук пасля «палітычнага» звальнення з'ехала ў Германію

Доктар біялагічных навук Марына Шаптурэнка да жніўня працавала галоўным навуковым супрацоўнікам у інстытуце генетыкі і цыталогіі Нацыянальнай акадэміі навук. Марына займалася даследаваннямі ў генетыцы, яна кажа, што пайшла па гэтым навуковым шляху пад уплывам вядомага ў Беларусі вучонага, акадэміка Любові Хатылёвай, якую называе сваім настаўнікам і сябрам, распавядае «Свабода».

«Узровень крытычна думаючых людзей у нашым інстытуце заўсёды быў адзін з самых высокіх у акадэміі, і гэта прадэманстравалі ў тым ліку леташнія выбарчыя падзеі ў Беларусі», — заўважае Марына.

Яна згадвае, як летась у жніўні выступіла на агульным інстытуцкім пазачарговым сходзе з адкрытым пратэстам супраць гвалту сілавікоў, як з аднадумцамі-калегамі падпісвала зварот за новыя выбары, выходзіла на ланцугі салідарнасці і маршы. У адказ на гэтую дзейнасць намеснік дырэктара інстытуту па гаспадарцы, які насамрэч адказваў за ідэалогію, ужо ў верасні пачаў выклікаць актыўных навукоўцаў на «прафілактычныя размовы», пасля чаго некаторыя мусілі звольніцца.

На пачатку гэтага году, па звестках Марыны, з'явіўся «спіс нядобранадзейных» супрацоўнікаў. У ім таксама аказаліся 15 чалавек, што разам з ёю перайшлі з праўладнага прафсаюзу ў незалежны.

«Працаваць станавілася ўсё складаней, кожны крок як пад мікраскопам», — дзеліцца тагачаснымі адчуваннямі Марына Шаптурэнка. Яна згадвае адзін з веснавых дзён, калі ў інстытут прыйшлі людзі ў чорных масках і павялі на допыт старшыню ячэйкі незалежнага прафсаюзу. Пасля гэтага на кватэрах «нядобранадзейных» прайшлі ператрусы, некаторым навукоўцам у розных формах прапанавалі звольніцца.

Да Марыны чарга дайшла ў траўні. У той месяц яна збіралася ў адпачынак, але яе не адпусцілі. Неўзабаве «праз трэціх асобаў» даведалася, што ў кіраўніцтве лічаць яе датычнай да арганізацыі пратэстаў сярод навукоўцаў.

«І вось падчас асабістай размовы дырэктар інстытуту Руслан Шайко запатрабаваў ад мяне звальнення. 13 жніўня заяву напісала і пакінула супрацоўнікам, каб аддалі пазней. У той час заставацца ў Беларусі ўжо было проста небяспечна. Як кажуць, па сукупнасці прычын прыняла рашэнне з'ехаць. Цяпер, па сутнасці, пачала жыццё наноў. Усё, чым жыла, давялося пакінуць: родную Беларусь, любімую працу, сяброў і сваякоў. Мая будучыня нявызначаная, але я не шкадую пра сваё рашэнне», — кажа Марына.

Паводле Марыны Шаптурэнкі, рэпрэсіі за грамадзянскую пазіцыю ў Акадэміі навук найбольш закранулі Інстытут гісторыі ды Інстытут генетыкі і цыталогіі. Агулам з іх былі звольненыя ці сышлі з працы пад ціскам больш за 20 навукоўцаў, падлічыла Марына.

«Беларусы самаарганізаваліся»

Марына Шаптурэнка не згодная з тымі, хто, як Лукашэнка, кажа, што падзеі 2020 году ў Беларусі былі спробай «каляровай рэвалюцыі», зробленай паводле сцэнару Захаду. Ніхто звонку не падштурхоўваў беларусаў да пратэстаў, гэта зрабіла ўлада ўласнымі рукамі, калі пайшла на фальсіфікацыі выбараў і гвалт супраць пратэстоўцаў, кажа Марына. І прыводзіць у прыклад саму сябе.

Да 2020 году яна была далёкая ад палітыкі, хоць прызнае, што як чалавек інтэлектуальнай працы не магла не заўважаць працэсы, якія адбываліся ў краіне, і рабіць адпаведныя высновы. У тым ліку — што падзеі 1996 году, калі адбыўся рэферэндум пра зьены ў Канстытуцыю, насамрэч былі канстытуцыйным пераваротам.

«Дадатковыя паўнамоцтвы, якія тады незаконна атрымаў Лукашэнка, сталі рычагамі, якія па сёння дапамагаюць яму захоўваць аўтарытарную ўладу і блакаваць нармальнае развіццё эканомікі ды іншых сацыяльных сфер», — канстатуе доктар навук Марына Шаптурэнка.

Паводле яе, падзеі 2020 году паказалі, што рэжым, які існуе сёння ў Беларусі, катастрафічна адстаў ад часу, ён захрас у палоне старых схем, згодна з якімі нехта ўвесь час не дае краіне нармальна развівацца.

«Беларусы дзіўным чынам нарэшце самаарганізаваліся. Гадамі яны не цікавіліся палітыкай, а тут масава прыйшлі на выбары і гэтак жа масава не пагадзіліся з тым, што іх падманулі. І тады выйшлі на цэнтральныя вуліцы гарадоў. А Лукашэнка, здаецца, так і не паверыў, што пратэст нарадзіўся ўнутры краіны і людзі ненавідзяць рэжым бясплатна», — мяркуе Марына.

Спадарыня Шаптурэнка кажа, што ў дэталях памятае кожны дзень масавых пратэстаў 9-11 жніўня. Як у нядзелю вечарам яна пайшла на выбарчы ўчастак, але так і не дачакалася вынікаў падліку галасоў.

«Тады я села на аўто і паехала да стэлы, дзе аказалася ў эпіцэнтры падзей. Далей зразумела», — кажа Марына.

Яна мяркуе, што калегі-навукоўцы адказалі на падзеі ў краіне вельмі хутка, і з гонарам прыводзіць такія лічбы. За адну ноч з 12 на 13 жніўня 1000 навукоўцаў падпісалі зварот супраць гвалту і за новыя сумленныя выбары, а ўсяго подпісы пад зваротам паставілі 2840 вучоных і выкладчыкаў ВНУ.

Але цяпер, як мяркуе Марына, Беларусь перажывае перыяд рэпрэсій за тую актыўнасць, а рэпрэсіі распачалі хвалю эміграцыі. Паводле Марыны, у Германіі яе землякоў становіцца ўсё болей, яны аб’ядноўваюцца, дапамагаюць адзін аднаму.

«У нас аптымізму болей, чым у тых, хто застаўся на радзіме, бо тут больш свабоды», — заўважае пра таварышаў па эміграцыі Марына Шаптурэнка.

«Надзеі на хуткія перамены ў людзей расталі»

Паводле Марыны, яна працягвае кантактаваць з былымі калегамі ў Беларусі і адзначае, што настроі сярод іх пануюць сумныя.

«Надзеі на хуткія перамены расталі. Калі на тваіх вачах ні за што звальняюць самых кваліфікаваных спецыялістаў, а ў нас дакладна 9 чалавек звольнілі, канешне, гэта адбіваецца на тваёй працы», — перадае Марына настрой калегаў, папярэдзіўшы, што імёнаў не назаве. А тое, што гэтыя калегі мірацца са становішчам, якое ўтварылася ў Інстытуце генетыкі, Марына называе адсутнасцю выбару. «Мусяць працаваць там, дзе былі».

Акрамя перажыванняў з прычыны палітыкі, на думку Марыны Шаптурэнкі, былыя калегі па Акадэміі навук сутыкнуліся з фінансавымі цяжкасцямі.

«Цягам больш як паўгода, што я адпрацавала сёлета, фінансаванне па асобных праграмах выконвалася на чвэрць. А гэта азначае, што даследаваньні не будуць своечасова выкананыя ў запланаваным аб’ёме, людзі не атрымаюць грошай, на якія разлічвалі. Як вынік — адток навукоўцаў павялічыцца, ужо не толькі з палітычных прычын, а і з эканамічных», — мяркуе Марына Шаптурэнка.

Паводле Шаптурэнкі,  гэта не асноўная праблема беларускай навукі. А тое, што навукай сталі кіраваць людзі, падабраныя паводле лаяльнасці, а не навуковых ды арганізатарскіх здольнасцяў.

Пачаўся гэты працэс, мяркуе дацэнт Шаптурэнка, калі пад ціскам Лукашэнкі былі ўнесены змены ў статут Акадэміі навук, пасада прэзідэнта НАН Беларусі перастала быць выбарнай, цяпер асобу старшыні зацвярджае непасрэдна прэзідэнт.

У 2000 годзе НАН упершыню ўзначаліў не правадзейны член (акадэмік) Акадэміі навук, а доктар эканамічных навук — былы старшыня Савету Рэспублікі Нацыянальнага Сходу Анатоль Мясніковіч. Наконт яго Марына, праўда, робіць агаворку. Лічыць, што Мясніковічу праз былыя сувязі ў вышэйшай вертыкалі ўдавалася атрымліваць большае фінансаванне навуковай дзейнасці акадэміі.

Але далей пад уплывам умяшання вертыкалі ў дзейнасць акадэміі былі страчаныя высокапрафесійныя кадры і асобныя навуковыя школы. Да 2020 году, мяркуе Шаптурэнка, дэградацыя апарату акадэміі дасягнула свайго піку, і прыватныя амбіцыі кіраўнікоў і страх страціць свае месца канчаткова пераважылі чалавечае сумленне і гонар навукоўца.

З досведу Германіі Шаптурэнка мяркуе так:

«Навука тут можа паспяхова развівацца ўвогуле без Акадэміі навук. Падыходы, стыль працы навукоўцаў, нават яе тэмпы ў Заходняй Еўропе зусім іншыя. Фінансаванне ідзе ад тых крыніц, што наўпрост зацікаўленыя ў выніку».

Як жывецца ў Германіі

Цяпер Марына жыве на поўначы Германіі, у невялікім пасёлку Грос-Шванзее, што ў зямлі Мэкленбург — Пярэдняя Памеранія. Тутэйшых немцаў Марына лічыць людзьмі вельмі добразычлівымі і адзначае, што ў некаторых дамах дзверы не зачыняюць. «Як у нашых вёсках калісьці».

Марына пераехала з малодшым сынам Мацвеем, які ўжо вучыцца ў мясцовай пачатковай школе. Адзначае, што ніякіх пабораў на рамонты ды іншыя патрэбы школы ў іх няма, а гурткі і факультатывы для дзетак бясплатныя і добра ўбудаваныя ў вучэбную праграму. Можна займацца спортам, прычым кошты не параўнальныя з беларускімі. Сын Марыны займаецца ў прыватным футбольным клубе, і гэта на паўгода каштуе ўсяго 20 еўра, а ў Беларусі месяц заняткаў каштаваў 25 еўра.

«Кожная сям’я, у якой ёсць непаўналетняе дзіця, атрымлівае на яго сацыяльную дапамогу, незалежна ад грамадзянства. Тут выразна пачынаеш разумець, што такое насамрэч сацыяльна арыентаваная дзяржава», — заўважае Марына.

На працу Марына ездзіць на аўто, дарога ў яе займае каля паўгадзіны. Жанчына кажа, што занадта нервуецца ад няспешнасці мясцовых раварыстаў і асабліва аўтамабілістаў, часта людзей сталага веку, якія нават пры дазволеных 70 кіламэтрах на гадзіну едуць з хуткасцю ўдвая меншай, чым ствараюць праблемы на дарогах.

«Такі менталітэт, што зробіш! У іх хапае і недахопаў, немцы самі пра іх ахвотна гавораць, але ў параўнанні з Беларуссю — гэта іншы ўзровень, дый мне пакуль цяжка гэта ацаніць», — кажа Марына пра «нямецкую сістэму», у якой яшчэ спрабуе разабрацца.

Дах, фарба, папера і шпацыраваць

Працу жанчына знайшла ў фірме, якая займаецца захаваннем біялагічнай разнастайнасці. Таксама фірма перапрацоўвае садавіну, вырабляе сокі, джэмы і якасныя спірты, робіць напоі.

«На зіму джэмаў ужо назапасіла», — хваліцца гаспадыня Шаптурэнка. Праца Марыны заключаецца ў ацэнцы генафонду і якасці стану разнастайнасці раслін, якія захаваліся ў старых садах рэгіёну, з якімі працуе фірма. Ці адпавядае гэта былой навуковай дзейнасці Марыны?

«Пакуль праца цалкам прыкладнога кірунку, не навуковая», — кажа доктар біялагічных навук Марына Шаптурэнка. Але яна лічыць, што для пачатку новага жыцця гэта выдатны старт. А як добра авалодае нямецкай мовай, дык зможа ўладкавацца ў лабараторыю і зноў заняцца навукай.

Што з мовай у яе атрымаецца, Марына не сумняецца, кажа, што справы ідуць угару хутка. Былая даследчыца генетыкі ўжо высветліла, што ў нямецкай мове шмат агульных словаў з беларускай. «Дах, папера, шпацыраваць, фарба і шмат яшчэ новых супадзенняў даведваюся. Усё будзе добра, я аптымістка», — кажа пра сябе Марына.

Жанчына не хавае, што калі на радзіме справы наладзяцца, яна разлічвае вярнуцца, «каб будаваць новую дэмакратычную Беларусь».