Дзядзька Рыгор. Апошняя размова...

Апошнім разам мы гаварылі ў тую самую нядзелю, 2 сакавіка. Барадулін пазваніў недзе апоўдні. Кажу: «Сёння ж даравальная нядзеля, дзядзька Рыгор. Даруйце мне, калі ласка, калі што не так было». — «І вы мне даруйце, калі што не так было…» — рэхам лагодна адказаў Барадулін.



І пасля гаварыў яшчэ шмат добрага — дзядзька Рыгор быў шчодры на пахвалы, на добрыя словы і гаварыў іх практычна кожнага разу. А апошнія паўгода ён званіў ледзь не штодня…

Сёння можна казаць усё што заўгодна, але я думаю, што ён адчуваў, здагадваўся, што ў хуткім часе пойдзе. Пра тое ён гаварыў абсалютна спакойна, калі я часам пытаўся ў яго падчас інтэрв’ю, пра тое былі шмат якія яго вершы апошніх гадоў:

Ты сабе, душа,

Свабодна лётай.

Я дабуду тут

Зямную рату.

Чую, кліча мама

З неахвотай.

Клікала не так,

Бывала, у хату…

На карысць гэтаму сведчаць і крыху дзіўныя, як мне тады здавалася, учынкі дзядзькі Рыгора апошняга часу…

Мы былі знаёмыя пятнаццаць гадоў (неяк нядаўна дзядзька Рыгор нечакана запытаўся: «А калі мы з вамі пазнаёміліся?» Я пасля паглядзеў самы яго першы аўтограф на кнізе, дык выходзіла, што ў гэтым годзе ў нас юбілей), шмат фотаздымкаў за гэты час было зроблена — сотні, калі не тысячы, аднак ніколі Барадулін не прасіў, каб я яго фатаграфаў — звычайна ініцыятыва сыходзіла ад мяне, апроч, бадай, двух выпадкаў: калі ён папрасіў зрабіць цыкл фотаздымкаў для кнігі «Дуліна ад Барадуліна» ды для «Кстоў».

Але ў гэтыя восень-зіму ўсё было інакш. Я толькі вярнуўся ў верасні з вёскі, нават яшчэ не паведаміў пра тое Барадуліну, а ён ужо назаўтра — вось жа тэлепатыя! — сам тэлефануе і адразу кажа: «У мяне барада як у маджахеда. Прыходзьце з фотаапаратам». Адзін з тых вераснёўскіх фотаздымкаў Глеб Лабадзенка паставіў на вокладку Барадуліна кнігі «Лепей».

І неаднойчы яшчэ клікаў, каб я прыходзіў з фотаапаратам, але фотамастацтва — справа такая ж, відаць, як і літаратура, — не кожнага разу атрымліваецца тое, што хацелася б у выніку бачыць… Апошнім разам дзядзька Рыгор папрасіў прыйсці з фотаапаратам ужо напрыканцы студзеня — гаварыў, што па-ранейшаму не голіцца і не стрыжэцца (сівы і доўгавалосы, ён нават на Салжаніцына стаў нечым падобны), а як зробім новыя фотаздымкі, дык тады і паголіцца, і пастрыжэцца…

Тыя здымкі зноў нечакана найперш для мяне самога атрымаліся, здаецца, удала. Адзін з іх змясцілі ў тым нумары «Новага часу», дзе была надрукавана наша апошняя з дзядзькам Рыгорам гутарка. Калі прынёс газету Барадуліну, ён, схіліўшыся над ёй, доўга глядзеў і ўсё прыгаворваў: «Геніяльнае фота». І пасля жартам дадаў: «Я нават сам сабе стаў крыху падабацца».

Валянціна Міхайлаўна, жонка Барадуліна, якая ў гэты час зайшла ў кабінет, усміхнулася: «Рыгор усё жыццё сабе падабаўся». Я ніколі такога не заўважаў за ім — дзядзька Рыгор не мог адарвацца ад уласнага фота. «Себя как в зеркале я вижу, но это зеркало мне льстит», — прыгадаў я радкі Пушкіна, якія ён напісаў, убачыўшы ўласны партрэт працы Кіпрэнскага. Барадулін рассмяяўся: «Правільна-правільна…»

Сёння я думаю, чаму ж дзядзька Рыгор так настойліва клікаў мяне ў апошнія свае паўгода прыходзіць з фотаапаратам? Мо хацеў застацца ў памяці сучаснікаў і нашчадкаў такім, якім і быў цяпер? Таксама і Васіль Быкаў, калі разам з Барадуліным і Генадзем Бураўкіным былі ў Бараўлянах за пяць дзён да яго сыходу, нечакана — мы ўжо былі на парозе — запытаўся, што, можа, я хачу зрабіць фотаздымкі (так і сказаў тады: «Фотография на смертном одре»), хоць фотаапарат я з сумкі не даставаў — бачачы, у якім стане знаходзіцца Васіль Уладзіміравіч, мне здавалася няёмка прасіць пра тое Быкава…

А яшчэ дзядзька Рыгор спяшаўся з публікацыяй сваіх вершаў. Так, мы некалі зрабілі з Барадуліным кнігу яго ліставання з Васілём Быкавым «Дажыць да зялёнай травы…», пасля разам з Наталляй Давыдзенкай сабралі кнігу ліставання Барадуліна з мамай Акулінай Андрэеўнай «Паслаў бы табе душу…», затым яшчэ былі беларуска-рускае «Перакуленае» Барадуліна і нарэшце кніга гутарак «Тры мяхі дзядзькі Рыгора, альбо Сам-насам з Барадуліным», але ніколі за гэтыя пятнаццаць гадоў дзядзька Рыгор не прасіў, каб я перадрукоўваў на кампутары яго вершы ды рыхтаваў з іх цыклы для «Дзеяслова» ці «Літаратурнай Беларусі».

У гэтыя восень-зіму ўсё было інакш: практычна штотыдзень Барадулін званіў і прасіў прыходзіць, каб я забраў для перадруку новыя яго вершы ці тыя, што былі напісаны ў апошнія гады і якія ён знайшоў цяпер у сваім велізарным архіве. Я нават жартаваў, што нечакана для самога сябе зрабіўся літаратурным сакратаром Барадуліна…

Менавіта такім чынам і склаліся падборкі ў снежаньскі нумар «Дзеяслова» і ў некалькі выпускаў «Літаратурнай Беларусі», так склаўся той цыкл, што будзе надрукаваны ў красавіцкім «Дзеяслове».

Дзядзька Рыгор так спяшаўся дадаць вершы ў гэтую сваю апошнюю падборку, што званіў і прасіў прыходзіць нават ужо за адным вершам, які напісаў толькі ўчора. Апошні верш для той падборкі — пад назвай «Мальба» — 23 лютага ён ужо па тэлефоне прадыктаваў:

Неба — трывалая столь.

Марна стараецца люць.

Госпад!

Ачалавеч мой боль,

Свойскі мой страх збязлюдзь!

А пасля неаднойчы тэлефанаваў ды пытаўся: ці паспелі мы? Ці ўключыць рэдактар «Дзеяслова» Барыс Пятровіч гэтыя вершы ў будучы нумар?.. Ён непакоіўся як малады паэт, які толькі-толькі пачынае свой шлях у літаратуры… Барадулін сапраўды спяшаўся. Тады гэта здавалася дзіўным, цяпер гэта зразумела…

Нават апошняе інтэрв’ю з дзядзькам Рыгорам, што выйшла ў «Новым часе» напярэдадні яго 79-годдзя і стала не толькі маёй апошняй гутаркай з Барадуліным — гэта наогул апошняе яго інтэрв’ю, — я не збіраўся яго рабіць.

У той дзень, 6 лютага, калі ішоў да дзядзькі Рыгора, ні пра якое інтэрв’ю нават не думаў. Дыктафончык жа браў з сабой кожнага разу проста на ўсялякі выпадак. Аднак ужо дома ў Барадуліна падумаў, што не часта выпадае нагода пагаварыць з паэтам «пад запіс», бо, на жаль, у СМІ існуе такое паняцце, як «інфармацыйная нагода», а тут хоць і не юбілей, але тым не менш… Да Барадуліна апошнім часам рэдка калі звярталіся журналісты, мусіць, і таму ён яшчэ вельмі ахвотна пагадзіўся на тую гутарку…

Праз дзесяць дзён, калі прынёс інтэрв’ю на вычытку, мы яшчэ крыху дагаварылі — пра Караткевіча, пра філалагічнае пакаленне Барадуліна і — пра галоўныя шкадаванні тых, хто рыхтуецца да апошняга свайго шляху. Так і склалася тая публікацыя. Праўда, гутарка была надрукавана крыху ў скарочаным выглядзе — проста з-за вялікага памеру. На старонкі «Новага часу» не патрапілі, у прыватнасці, такія яшчэ адказы-пытанні:

— Баюся паставіць Вас у няёмкае становішча, а ці маліліся Вы калі-небудзь за сяброў?

— (Раздумвае.) За Быкава і за Караткевіча маліўся.

— У касцёл хадзілі?

— Не, сам…

— Але з іншага боку я Вам неяк ужо казаў, што кожны, на маю думку, за іншага па-свойму моліцца. Памятаю, калі ў Алеся Разанава ў Германіі здарыўся інфаркт, дык Іван Антонавіч Брыль, даведаўшыся пра тое — я якраз у той вечар завітаў да яго, — сядзеў ды чытаў кнігу Разанава. У кожнага свая вера і свае малітвы. І калі, да прыкладу, Някляеў быў у засценках КДБ, а пасля пад хатнім арыштам, дык Вы ж штодня на працягу паўгода званілі ягонай жонцы Вользе, каб даведацца хоць пра якія-небудзь навіны пра сябра.

— Я проста не мог не званіць тады. І, дарэчы, за Валодзю я таксама маліўся… Наогул, калі сябрам дрэнна, дык я за іх малюся.

— Вас не палохае, як Вы самі кажаце, прысутнасць смерці?

— Раней палохала, а цяпер у сувязі з хваробамі, дык не. Паўтаруся, што адзінае жаданне — абы не пакутаваць… Часам нібыта ўжо і гатовы памерці, але прыйдуць іншыя хвілінкі, дык зноў хочацца жыць… Усё роўна калі час надыходзіць, дык ніхто не хоча паміраць.

— Вы ўжо паўтары гады па стане здароўя не маеце магчымасці выходзіць з дому, але надвор’е тым не менш неяк уплывае на Ваш настрой?

— Так. Калі сонейка, дык і настрой сонечны, а калі яго няма, дык і настрой пахмурны… Усё-такі семдзясят гадоў — гэта семдзясят гадоў, прычым з хвосцікам. І, дарэчы, у думках я жыву не тут, а там, у Вушачы. Тут я ўсё жыццё як на кватэры.

— А якія паравіны Вам больш даспадобы?

— Гэта залежала ад узросту: раней вясна падабалася, пасля — зіма, прычым страшэнна падабалася! Чым большы быў мароз, чым большыя гурбы, тым лепей. Я ж на поўначы Беларусі вырас, быў загартаваны: мароз — дык мароз, гурбы — дык гурбы… Ну, а ў апошнія гады ўжо падабаецца, банальна кажучы, залатая восень.

…Сёння ўсё гэта чытаецца іначай. Іначай пра ўсё і думаецца… Я дасюль яшчэ чакаю, што вось-вось патэлефануе дзядзька Рыгор і прачытае новы верш. Ці папросіць, каб прыходзіў з фотаапаратам, бо ў яго «барада як у маджахеда». Ці проста спытае, як пытаўся практычна штодня: «Як вашыя справы? Чым сёння займаецеся?»

Ігар Шклярэўскі і Рыгор Барадулін

Ігар Шклярэўскі: «Барадулін — гэта Беларусь»

Калі рыхтаваў кнігу Барадуліна «Перакуленае», дзе былі яго вершы па-беларуску і ў перакладзе на рускую мову, дзядзька Рыгор папрасіў звярнуць увагу найперш на пераклады. Сапраўды, з гэтымі перакладамі ўзнікла велізарная праблема, пра што і сказаў неяк Барадуліну: «Чытаю вас па-беларуску і разумею, што вы — геніяльны паэт; чытаю па-руску і часам бачу ўсяго толькі сярэдняга паэта», на што дзядзька Рыгор нечакана для мяне адказаў: «Так, па-руску я шэранькі паэт». Між тым, сярод шматлікіх сваіх перакладчыкаў аднаго дзядзька Рыгор усё-ткі вылучаў — сябра маладосці Ігара Шкляэўскага, гаварыў, што яго пераклады — геніяльныя… Ужо калі Барадуліна не стала, Ігар Іванавіч даслаў Уладзіміру Някляеву сваё развітальнае слова:

«Лорка — это Испания. Фредерик Мистраль — Прованс с его легендами и миражами зноя. Бородулин — это Беларусь.

Такая у него судьба, такой чудесный дар — создать живой язык и превратить свою фамилию в синоним леса, дома, огорода, колодезного ворота, ведра с холодной солнечной водой.

И это он — дымок, летящий над полями, когда сжигают картофельную ботву.

Это его кленовый лист впечатался в домашний хлеб с затеками печного жара по краям.

Это его льняная скатерть цепляется за трещины и заусеницы на пальцах матери.

Это в его словах пульсируют земля и небо — родники и жаворонки.

Все остается только в слове, и только в нем вчерашнее не исчезает.

Таким неуходящим словом — простым и неожиданным, со всеми красками «весёлки»-радуги, со всеми фонетическими отзвуками болот, лугов и сосен — Бог одарил Рыгора Бородулина.

И никуда он не ушел от нас. Заиндевевшая Ушаччина, и аисты, и коростели, и стога, переплывающие на пароме Двину, Березину и Днепр, — все это Бородулин.

С поклоном и любовью — Игорь Шкляревский».