Перабудова як фактар беларускага Адраджэння

Повязь часоў 19.08.2011

Споўнілася 20 гадоў, як Беларусь атрымала незалежнасць — 25 жніўня 1991 года Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце надалі канстытуцыйны статус. Асэнсаванне мінулага — абавязковы элемент руху наперад. Так лічыць выбітны беларускі вучоны і дзеяч беларускага адраджэнскага руху, доктар навук, прафесар, Леанід Лыч. Выбранае з яго мемуараў «НЧ» і прапануе сваім чытачам.
СССР — кацёл русіфікацыі
Абранне ў сакавіку 1985 года Міхаіла Гарбачова генеральным сакратаром ЦК КПСС прыпала на час, калі ў краіне нечувана абвастрыліся міжнацыянальныя дачыненні. Пра гэта заяўлялася на многіх ладжаных у тыя гады ўсесаюзных навуковых канферэнцыях, прычым у прысутнасці даволі высокіх асобаў з ідэалагічнага апарату ЦК КПСС. Месцам такіх канферэнцый часцей за ўсё выбіралі сталіцы нацыянальных рэспублік.
Для многіх навукоўцаў саюзных і аўтаномных рэспублік не існавала аніякага страху за ўласны лёс, калі неабходна было давесці ўдзельнікам канферэнцыі прычыны, акрэсліць шляхі выратавання свайго народу ад культурна-моўнай русіфікацыі.
Трэба сказаць, што да такіх трывожных выказванняў вельмі ўважліва прыслухоўваліся навукоўцы з Масквы, Ленінграда і іншых гарадоў Расійскай Федэрацыі. Не прыгадваю нікога, хто абыякава ставіўся б да дэфармацыі культурна-моўнага жыцця тытульных народаў саюзных і аўтаномных рэспублік. Наадварот, ад іх можна было пачуць даволі слушныя прапановы, як захаваць нацыянальнае аблічча не толькі параўнальна вялікіх па колькасці, але і малых народаў.
Запомнілася, як многія навукоўцы з рускіх гарадоў прасілі арганізатараў канферэнцый у вольны ад пасяджэнняў час вадзіць іх на тыя канцэрты, тэатральныя пастаноўкі, дзе выконваюць не рускія эстрадныя песні, ставяць не рускія драматычныя, оперныя спектаклі, а нацыянальна-моўныя. У такіх выпадках з ліку мясцовых удзельнікаў канферэнцыі заўсёды выдзялялася ў якасці гіда асоба з добрым веданнем нацыянальнай культуры і мовы, каб пры патрэбе даць тлумачэнне пра змест спектакля ці песні.
Але былі і такія, што цалкам апраўдвалі растварэнне нацыянальнай спецыфікі духоўнага жыцця карэннага насельніцтва саюзных і аўтаномных рэспублік у рускай культурна-моўнай стыхіі, апраўдваючы гэта яго інтэграцыяй у адну з перадавых у свеце культур — рускую, якой нібыта самім лёсам наканавана стаць галоўным кампанентам культуры не такога ўжо і далёкага па часе шчаслівага камуністычнага грамадства.
Адвакаты русіфікацыі любілі гаварыць і пісаць пра яе быццам бы натуральны, добраахвотны характар, не жадаючы бачыць мэтанакіраваных намаганняў агульнасаюзнага партыйнага цэнтра па ўкараненні ў нацыянальных рэспубліках рускіх культурных каштоўнасцяў, што апраўдвалася неабходнасцю інтэграцыі духоўнага жыцця на ўсіх абшарах СССР.
Разам з тым, на старонках манаграфічнай літаратуры, у матэрыялах канферэнцый сустракаліся выступленні ў ролі абаронцаў русіфікацыі асобаў з саюзных ці аўтаномных рэспублік. Зразумела, тых, што ўжо паспелі адарвацца ад пупавіны роднай зямлі, пражыць нямала гадоў па-за яе межамі. У такім жа рэчышчы імкнуліся працаваць і некаторыя з прадстаўнікоў нацыянальнай творчай інтэлігенцыі пасля вучобы ў Маскве, Ленінградзе і іншых буйных цэнтрах.
Інакш глядзелі на гэтую зусім не простую з’яву навукоўцы цвёрдай нацыянальнай арыентацыі, бачачы ў ёй магутны сродак разбурэння этнакультурнай самабытнасці нярускіх народаў, падрыву прыродных асноў іх духоўнага жыцця.
Справядліва сцвярджалі, калі творчая інтэлігенцыя той ці іншай рэспублікі будзе больш працаваць на карысць рускай, чым роднай нацыянальнай культуры, гэта з цягам часу прывядзе да поўнага заняпаду яе, а народ — да незваротнай русіфікацыі. Нават пры несумненнай мастацкай вартасці, створаныя на Беларусі рускамоўныя культурныя каштоўнасці не могуць нічога дадаць да беларускай нацыянальнай культуры.
Крытэрый — мова
Мова — гэта адзіны правільны крытэрый вызначэння нацыянальнай прыналежнасці літаратурнага твора. Толькі з такім крытэрыям неабходна падыходзіць да ацэнкі ролі ўсіх тыпаў тэатраў, эстрадных калектываў, царкоўна-рэлігійных арганізацый.
Не баюся памыліцца ў такім уласным сцвярджэнні: адзін аўтакефальны праваслаўны прыход з абавязковым беларускамоўным набажэнствам унёс бы куды большы ўклад у беларускую нацыянальную культуру, чым уся сучасная Руская праваслаўная царква на Беларусі з яе ўпартым нежаданнем выкарыстоўваць роднае слова карэннага насельніцтва нашай краіны нават у асветніцкай працы з вернікамі.
Народжаныя ў Беларусі рускамоўныя культурныя творы, несумненна, уносяць пэўны ўклад у яе культурны фонд увогуле. Як вядома, у такім фондзе Беларусі знаходзіцца велізарная колькасць твораў самых розных жанраў, прычым і не літаратурных, радзімай якіх з’яўляюцца іншыя краіны. Такія творы маюцца не толькі ў нашых бібліятэках, але і ва ўсіх буйных музеях, што сведчыць і пра багацце, і пра разнастайнасць культурнага патэнцыялу Беларусі. Аднак галоўнае, каб яго складалі пераважна ўласныя нацыянальныя каштоўнасці.
Цяжка сказаць, наколькі крытыка часткі творчай інтэлігенцыі нацыянальных рэспублік за ўдзел у стварэнні на іх тэрыторыі рускамоўных культурных каштоўнасцяў паўплывала на гэты працэс, але вядома, што некаторыя пісьменнікі ў канцы 1970-х — пачатку 1980-х гадоў перайшлі з рускага літаратурнага поля на сваё роднае і збіралі на ім неблагі ўраджай.
Нібыта ў процівагу русіфікацыі ў тыя ж гады ў некаторых з малых па колькасці народаў СССР з’явіліся нацыянальныя буквары, першыя літаратурныя творы на іх родных мовах. Усяго гэтага не назіралася б, калі б навукоўцы выразна акрэсленай арыентацыі на культурныя каштоўнасці ўласнага народа не мелі смеласці штосьці крытычнае сказаць у самых розных формах на адрас нацыянальнай палітыкі КПСС.
Маўчанне беларусаў
І толькі беларускія навукоўцы, з усіх нярускіх навукоўцаў, такую палітыку КПСС-КПБ не крытыкавалі ні ў сваіх літаратурных працах, ні падчас выступленняў на ўсесаюзных канферэнцыях.
Прычыны былі самыя розныя, і, магчыма, адна з галоўных — адсутнасць высокага тэарэтычнага ўзроўню даследчыкаў гэтай надзвычай складанай на той час праблемы. У яе крытычным асэнсаванні мы ўступалі практычна ўсім саюзным і многім аўтаномным рэспублікам. У нас яна падавалася толькі ў пазітыўным плане, з абавязковым выказваннем вялікай падзякі агульнасаюзнаму цэнтру за бацькоўскія клопаты пра беларускую культуру.
Былі ў нас і такія навукоўцы, што лічылі проста нерэальным пры тагачаснай нацыянальнай палітыцы КПСС выратаваць беларускі народ ад канчатковай культурна-моўнай асіміляцыі. У якасці самых сур’ёзных аргументаў прыводзілі: адсутнасць нацыянальнай сістэмы народнай адукацыі, поўнае выключэнне беларускай мовы з афіцыйнага жыцця, няведанне людзьмі сваёй сапраўднай гісторыі, панаванне рускага фактару ў найважнейшых пластах прафесійнай культуры, моцную зарыентаванасць — у выніку ідэалагічнай апрацоўкі — значнай колькасці насельніцтва на інтэрнацыяналізацыю духоўнага жыцця як перадумову стварэння агульнай культуры будучага камуністычнага грамадства.
Пратэст употай
Пра ўсе гэтыя хібы ў нацыянальным жыцці навукоўцы гаварылі толькі ўпотай між сабой, у вузкім коле аднадумцаў. На ўсесаюзныя канферэнцыі ніхто не адважваўся ехаць з такімі думкамі. А вось з іншых рэспублік без аглядкі ішлі на такі гераічны ўчынак. За гэта некаторыя траплялі ў разрад «нацыяналістаў», пазбаўляліся працы ў навуковых і навучальных установах. Найбольшым страхам гаварыць, пісаць праўду пра гаротны стан нацыянальнага жыцця на Беларусі вызначаліся навукоўцы найвышэйшых катэгорый, да голасу якіх, магчыма, і прыслухоўваліся б у партыйных ідэалагічных структурах. Што ж датычыць крытыкі бальшавіцкай нацыянальнай палітыкі — найчасцей калідорнай — неаступененымі навукоўцамі, з меркаваннямі апошніх проста не лічыліся, але санкцыі супраць такіх «нацыяналістаў», пасля атрымання даносаў, ужывалі досыць суровыя.
Вельмі асцярожна паводзілі сябе пры спробах штосьці практычнае зрабіць па развязванні нацыянальнага пытання вярхі пісьменніцкай інтэлігенцыі. У лепшым выпадку іх візіты ў ЦК КПБ заканчваліся згодай гэтага высокага партыйнага органа на беларускамоўнае афармленне тэатральных афішаў, прысваенне імя якога-небудзь вядомага пісьменніка агульнаадукацыйнай школе, дапамогу ў выданні кніг і гэтак далей.
Зайздросным алімпійскім спакоем вызначалася эліта педагагічнай інтэлігенцыі. На яе вачах — а часта і пры самым актыўным удзеле — чэзла нацыянальная сістэма народнай адукацыі, а яна (эліта) і пальцам не паварушыла, каб хоць трохі навесці парадак на гэтай архіважнай дзялянцы духоўнага жыцця. З сотні юнакоў і дзяўчат з беларускамоўных сем’яў добра калі два ці тры пасля заканчэння спрэс рускамоўнай на Беларусі вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай школы маглі вольна карыстацца родным бацькоўскім словам. Гэтыя тыпы навучальных устаноў выступалі ў ролі магутнага гадавальніка рускамоўнай інтэлігенцыі, зусім не здольнай працаваць у рэчышчы беларускай нацыянальнай культуры.
Сказанага вышэй, думаю, дастаткова, каб зразумець, чаму з усіх тытульных народаў саюзных рэспублік беларускі аказаўся найбольш здэнацыяналізаваным і чаму яго ніхто не збіраўся ратаваць ад культурна-моўнай русіфікацыі. А супрацьстаяць ёй трэба было ўсёй грамадой, бо беларусам ужо і не ў такой аддаленай перспектыве сур’ёзна пагражала поўная асіміляцыя. Пра гэта пераканаўча папярэджвала і афіцыйная статыстыка.
Пагроза асіміляцыі
Згодна са статыстыкай, ахоп беларускамоўным навучаннем складаў прыблізна толькі адну траціну ад усёй колькасці вучняў агульнаадукацыйных школ, дый тое галоўным чынам за кошт сельскай мясцовасці. Пры такой нізкай удзельнай вазе навучання школьнікаў у іх нацыянальнай мове ў народа няма паратунку ад асіміляцыі. Гэта агульнапрызнана сусветнай практыкай.
Усесаюзны перапіс насельніцтва 1979 года паказаў, што з усіх 15-ці саюзных рэспублік беларусы ў найбольшай ступені адышлі ад роднай мовы. Калі ў 1970 годзе 80,6% іх агульнай колькасці ў СССР прызналі беларускую мову за родную, дык у 1979 годзе — 74,2%. Няцяжка зразумець, што чакала б беларусаў праз 20–30 гадоў пры такіх высокіх тэмпах адыходу ад роднай мовы. Этнічнае выміранне!
Нягледзячы на ўсё гэта, на практыцы не рабіліся аніякія захады па спыненні такога крайне небяспечнага нацыяразбуральнага заняпаду. Хутчэй, наадварот, яму ўсяляк спрыялі рэспубліканскія і мясцовыя партыйныя і савецкія органы. Дзеля параўнання, адзначу, што ў 1979 годзе (даныя прыводзяцца ў межах усяго СССР) сваю нацыянальную мову прызналі за родную 83% украінцаў, 98 — літоўцаў, 95 — латышоў і такі ж працэнт эстонцаў.
Ніякага спадзеву на паляпшэнне моўнай сітуацыі на Беларусі ў наступныя гады за кошт яе ўнутраных рэзерваў не мелася. Для гэтага востра неставала і нацыянальна-самасвядомых палітыкаў і інтэлігенцыі. Абсалютная бальшыня з іх дзякуючы плённай дзейнасці рускамоўнай вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай школы была няздольная працаваць і жыць паводле беларускіх этнакультурных стандартаў і з вялікім стараннем адрывала ад іх тых, хто яшчэ трымаўся за сваё роднае, не хацеў стаць ахвярай русіфікацыі. Выратаваць ад яе беларусаў мог толькі нейкі знадворны фактар. І ён з’явіўся на свет у форме гарбачоўскай перабудовы.
Працяг будзе