Яўстах Янушкевіч: паўстанец 1831-га, выдавец, патрыёт

Сёньня адзначаем гадавіну з дня народзінаў слыннага сына беларускай зямлі, які быў вымушаны бегчы ў чужыя краі пасьля паўстаньня супраць расейскай акупацыі роднай зямлі. Ужо за межамі, у сталіцы Францыі, ён рабіў тое, што было забаронена на Радзіме – выдаваў кнігі.

«Я зьяўляюся кніжным антэрпрэнэрам у самым шырокім значэньні пад назвамі: рэдактара, выдаўца, кіраўніка, кнігара, камісанта — але мне абсалютна няважна, як мяне назавуць, Бог ведае, ўрэшце, якой назвай, абы б толькі я, якую толькі мог, прыносіў карысьць агулу і быў здольны зарабіць для сябе», — пісаў Яўстах Янушкевіч пра сябе.

Яўстах Севярын Станіслаў Костка Янушкевіч нарадзіўся ў 1805 годзе. Яго бацька Міхал Янушкевіч атрымаў ад Тадэвуша Касьцюшкі званьне падпалкоўніка.

Адзін зь першых яго выдавецкіх праэктаў – Янушкевіч хацеў перавыдаць Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году – скончыўся няўдала. А яшчэ да выезду на эміграцыю Яўстах Янушкевіч спрычыніўся да асобнага выданьня верша Адама Міцкевіча, якое было зьвязана з прыездам у Вільню ў статусе прафэсара Іяхіма Лялевеля. Гэта была настолькі істотная ў культурным і інтэлектуальным сэнсе падзея, што Міцкевіч напісаў верш, і гэты верш на сабраныя студэнтамі грошы быў выдадзены як буклет-улётка.

Яўстах, скончыў Віленскі ўнівэрсітэт са ступеньню кандыдата абодвух правоў, служыў у канцылярыі Віленскага грамадзянскага губэрнатара і там атрымаў чын калежскага сакратара. Пасьля ўнівэрсітэту, з 1825 года распачаў юрыдычную практыку, а з 1829 года працаваў у Камісіі Радзівілаўскай масы, якая займалася ўпарадкаваньнем спадчыны Дамініка Радзівіла. У гэты ж час ён рэдагаваў «Віленскую Газэту».

Там жа ён і сустрэў доўгачаканае паўстаньне супраць акупантаў.

Паўстанец

Падчас паўстаньня 1830–1831 гадоў Яўстах Янушкевіч, як піша Дзьмітры Мацьвейчык, зьвязваецца са змоўшчыкамі ў Вільні і з інструкцыямі ад Цэнтральнага Віленскага камітэта быў высланы ў Ашмяны да мясцовых арганізатараў выступу. Пасьля пачатковых посьпехаў паўстанцаў і захопу імі Ашмянаў, ён праз Наваградзкі павет і палескія балоты трапіў на Валынь з пашпартам на імя Антона Прыбоўскага.

Праз пагрозу арышту ён вымушаны быў перабрацца ў аўстрыйскую Галіцыю, адкуль яму ўдалося трапіць у Варшаву. Тут 24 ліпеня 1831 года ён паступіў падпаручнікам у Другі полк кракавянаў, а затым выконваў абавязкі кіраўніка штабу корпуса генэрала Самюэля Ружыцкага.

Ратуючыся ад пагрозы поўнага разгрому, гэты корпус 26 верасьня 1831 года перайшоў Галіцыю. З гэтага часу ў жыьцці Яўстаха пачаўся эміграцыйны перыяд, які расьцягнуўся да самай яго сьмерці. Для самога Яўстаха Янушкевіча разьвітаньне з радзімай мела таксама і адзін прыемны момант — у Галіцыі ён пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай — Яўгеніяй Лярыш, якой на працягу доўгіх гадоў эміграцыі ён будзе пісаць лісты.

Крыж Virtuti militari быў адзінай залатой узнагародай, якую ён прывёз з сабой у краіну выгнаньня — Францыю.

За сваю прыналежнасьць да паўстаньня Яўстах, «які прымаў актыўны ўдзел у распаўсюджаньні бунту і служыў у мяцежніцкім апалчэньні», 21 жніўня 1833 года пастановай Менскай губернскай сьледчай камісіі па справах паўстаньня быў аднесены ў 2 разрад злачынцаў. Гэта азначала, што ў выпадку зьяўленьня на радзіме, якая была пад акупацыяй Расейскай імпэрыі, яго павінны былі арыштаваць і аддаць пад суд.

Яго маёмасьць, якая належала асабіста яму на момант паўстаньня, а таксама якая магла адысьці яму ў спадчыну пасьля бацькоў, прысуджалася да канфіскацыі.

Ужо 6 студзеня 1832 года ён пасяліўся ў Парыжы. Гэта паказвае на яго матэрыяльную забясьпечанасьць, бо пры пасяленьні ў сталіцы, французскі ўрад патрабаваў адмовіцца ад грашовай дапамогі са свайго боку і ўтрымліваць сябе сваімі сродкамі.

Іншыя браты Яўстаха – Рамуальд і Адольф бралі непасрэдны ўдзел у паўстаньні, па выніку якога першы трапіў у эміграцыю, а другі на больш чым 20 гадоў быў сасланы ў Сібір.

Выдавец

З 1832 года Яўстах Янушкевіч пачаў займацца дзейнасьцю, якая ў далейшым стане яго асноўнай у эміграцыі — выдавецтвам. У лістападзе гэтага года ім было заснаванае перыядычнае выданьне «Польскі Пілігрым» («Pielgrzym Polski»). Выкарыстоўваючы свае шырокія кантакты, яму ўдалося прыцягнуць да супрацоўніцтва некаторых вядомых літаратараў — сярод яго рэдактараў і аўтараў былі Адам Міцкевіч і Багдан Янскі, — зазначае Дзьмітры Мацьвейчык.

Менавіта ў ім быў апублікаваны шэраг артыкулаў Адама Міцкевіча, у якіх ён сярод іншага супрацьпастаўляў вышыню духу паўстанцаў, якія да паўстаньня былі грамадзянскімі асобамі, і халоднасьць прафэсійных вайскоўцаў з рэгулярнага польскага войска.

18 чэрвеня 1834 года Яўстах Янушкевіч пісаў: «Я маю партрэт маёй мамы, які дайшоў да мяне з Варшавы некалькі дзён таму і зь якім я ўвесь дзень пешчуся — раніцай я жадаю яму добрага дня, разьвітваюся зь ім, калі выходжу з дому, і з вяртаньнем ізноў вітаюся, і мне так здаецца, што я на радзіме, у Літве…».

Падчас паўстаньня Кастуся Каліноўскага 1863 года Яўстах Янушкевіч уваходзіў у якасьці сакратара ў склад створанага ў Парыжы Франка-польскага камітэта. Яго мэтай было пачаткова дамагчыся пазыкі ў французскага ўрада для Нацыянальнага ўрада ў Варшаве, а пасьля паражэньня паўстаньня — дапамога прадстаўнікам новай хвалі эміграцыі. Вынікам дзейнасьці камітэта стала працаўладкаваньне вялікай колькасьці эмігрантаў.

Асобнае месца ў жыцьці Яўстаха Янушкевіча займаюць яго ўзаемаадносіны з Адама Міцкевічам, да кола блізкіх сяброў якога ён належаў на працягу ўсяго часу эміграцыі. У 1840-я гады апроч выдаваньня кнігаў паэта, Яўстах Янушкевіч стаў крэдыторам Міцкевіча. На пачатку 1844 года ён адкрыў крэдыт спачатку для яго жонкі Цэліны з Шыманоўскіх, а затым і для яго самога.

Разам з Адамам Міцкевічам Яўстах Янушкевіч на працягу ўсяго жыцьця ў Заходняй Эўропе патрымліваў сталыя кантакты яшчэ з адным вялікім прадстаўніком беларускай і польскай культуры — Іяхімам Лялевелем. Падставай для іх узаемаадносінаў сталі навукова-выдавецкія справы. Жывучы ў Брусэлі, Лялевель меў патрэбу ў выдавецтве ў Парыжы для больш шырокага распаўсюду сваіх твораў.

Яго выдаўцом і стаў Яўстах Янушкевіч. Напрыклад, менавіта ён займаўся выданьнем адной з асноўных гістарычных працаў Лялевеля ў эміграцыі — «Гісторыі Літвы і Русі аж да вуніі з Польшчай, заключанай у 1569 годзе ў Любліне». Можна сказаць, што Яўстах Янушкевіч зьяўляўся не толькі выдаўцом Лялевеля ў Парыжы, але і яго даверанай асобай, піша Дзьмітры Мацьвейчык.

Не раз Лялевель прасіў яго аб выплаце каму-небудзь у Парыжы пэўнай сумы грошай, альбо рэкамендаваў каму-небудзь зьвяртацца да яго ў розных справах, зьвязаных з кнігамі. Яго вобраз у лістах Лялевеля нязьменна станоўчы. Напрыклад, Яўгеніі Лярыш ён пісаў у 1850 годзе:

«З маладых гадоў Яўстаха я быў усім сэрцам для яго, больш нас зблізіла эміграцыйная нядоля. Я не мог патрабаваць ад яго ўзаемнасьці. Ён сам атачыў мяне сваёй добразычлівасьцю і сяброўствам, якой няма другой. Стакроць мой суцяшальнік».

Пасля сьмерці гісторыка Янушкевіч у Познані выдае невялікую брашуру «Апошнія хвіліны Іяхіма Лялевеля», аўтарам якой ён зьяўляўся сумесна з Севярынам Галянзоўскім.

Як зазначае Вікторыя Гарбачова, найбольш значны мемуарны твор быў напісаны Яўстахам для сваёй дачкі, але не быў выдадзены пры жыцьці аўтара. Рукапіс успамінаў быў напісаны ў 1871 годзе, у ім апісаныя падзеі ад нараджэньня аўтара да ад’езду ў эміграцыю. Нягледзячы на вялікі часавы прамежак, абраны для апісаньня, твор не зьяўляецца аб’ёмным. Яўстах апісваў асноўныя падзеі жыцьця, на засяроджваючыся на дробязях. Адзін з найбольш значных фрагмэнтаў прысьвечаны яго ўдзелу ў паўстаньні 1830–1831 гадоў.

Заключны пэрыяд жыцьця стаў для Яўстаха Янушкевіча часам стварэньня ўласнага пісьменьніцкага здабытку. У 1861 годзе сумесна з вядомым эміграцыйным выдаўцом Фэліксам Уратноўскім ім было падрыхтаванае «Жыцьцё Адольфа Янушкевіча і яго лісты з кіргізскіх стэпаў». Аб’ект кнігі — родны брат Яўстаха Янушкевіча. Яго падрабязны жыцьцяпіс на 240 старонак дапаўняецца лістамі Адольфа да сям’і, у першую чаргу да маці, у якіх апісваюцца розныя аспекты жыцьця на чужыне.

У 1874 годзе, усяго за некалькі месяцаў да сваёй сьмерці, Яўстах Янушкевіч напісаў успаміны пра сваю дзейнасьць у Польскай Кнігарні і Друкарні. Зроблена гэта было ў выглядзе аб’ёмнага ліста да сына Адама Міцкевіча Ўладзіслава. Разам з апісаньнем сваіх выдавецкіх справаваў у ліст былі ўключаныя і ягоныя ўспаміны пра супрацоўніцтва з Адамам Міцкевічам, што было зроблена, відавочна, паводле жаданьня Ўладзіслава, які займаўся зборам усіх магчымых зьвестак пра свайго бацьку для напісаньня яго жыцьцяпісу.

Памер Яўстах Янушкевіч 27 верасьня 1874 года ў Парыжы на руках жонкі, якая прыехала з Кракава.

З ліста Яўстаха Янушкевіча ў 1835 годзе: «У трыццаць гадоў я — дзіцё! І колькі тут такіх, якія сьмяюцца зь мяне, што я прывез літоўскую зямлю і літоўскія кветкі і поўна вазонаў на вакне ў кошыку, на коміне панастаўляў, і калі я ўвечары вяртаюся да сябе, кожны зь іх вітаю асобна, і мне лягчэй на сэрцы, бо мне здаецца, што я ў сваёй Айчыне».