Шчаслівая гісторыя кахання. Як Уладзімір Караткевіч пазнаёміўся з жонкай Валянцінай?

«Ты дала мне імгненнае шчасце, Я табе даў за гэта — бяссмерце...»

Пра гісторыю Уладзіміра і Валянціны піша Пятро Жаўняровіч ў «Звяздзе».

Людміла Лапцэвіч і Ізабэла Гатоўчыц, калегі і сяброўкі Валянціны, згадваюць, што яна ўпершыню сустрэлася з Караткевічам у цягніку Масква — Брэст, дзе яны апынуліся ў адным купэ. Валянціна чытала дэтэктыў на польскай мове, і гэта зацікавіла Уладзіміра. Так распачалася гаворка, у тым ліку і пра аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» як адзін з цікавых для яе твораў беларускай літаратуры. Гэта было 2 лістапада 1967 года, а Караткевіч ехаў у Брэсцкі педагагічны інстытут на арганізаваную Уладзімірам Калеснікам студэнцкую канферэнцыю па апублікаванай у №№ 2 і 3 часопіса «Маладосць» паэме «Чазенія» (у архіве захаваліся запісаныя пісьменнікам пытанні студэнтаў). У зале прысутнічала і Валянціна Нікіціна. Пасля сустрэчы Уладзімір праводзіў Валянціну дадому і не вярнуўся начаваць да Зосі і Уладзіміра Калеснікаў, на кватэры якіх заўсёды спыняўся, прыязджаючы ў Брэст. Людміла Лапцэвіч у вуснай размове распавяла, што Валянціна яшчэ ў цягніку падумала: «Я яго не адпушчу...»

Таму сцвярджэнні Уладзіміра Каласніка, Адама Мальдзіса і іншых сяброў Караткевіча пра тое, што Уладзімір і Валянціна пазнаёміліся пасля згаданай канферэнцыі, патрабуюць удакладнення.

Выяўлялася агульная цікавасць да гісторыі, нават да якасных дэтэктываў, што ў асяродку інтэлігенцыі лічылася праявай дрэннага густу. Абое мелі пэўны, няўдалы, вопыт узаемін з прадстаўнікамі супрацьлеглага полу. Паводле непасрэднага сведкі Уладзіміра Калесніка, У. Караткевіч цікавіўся ў яго пра Валянціну, у прыватнасці пра яе сямейнае становішча. Ужо 7 лістапада пісьменнік прыехаў разам з ёю ў Ракаў на так званую «свадьбу веку» Вячаслава Рагойшы і Таццяны Кабржыцкай. Аднак менавіта Уладзіміра Калесніка пісьменнік у далейшым назваў “сватам і братам” у дароўным надпісе на тытульніку кнігі “Вока тайфуна” (1974).

Так, практыкі маўлення ў Валянціны не ставала, але ж хто быў настаўнікам у школе?! У лісце да Уладзіміра за 21 сакавіка 1968 года яна прызнаецца: «Не ведаю, ці паставіла я рэкорд па памылках. Дзесяць год не пісала па-беларуску і столькі ж не чытала». Пазьней яна размаўляла па-беларуску ня горш за тых уяўных сяброў. Наконт «не чытала» варта засумнявацца, бо з «Дзікім паляваннем...» яна была знаёмая, і менавіта на беларускай мове.

Валянціна Браніславаўна летам 1969 года пераехала ў Мінск. Афіцыйна ўзаконілі сямейныя адносіны Уладзімір і Валянціна 19 лютага 1971 года, сведкамі былі Адам Мальдзіс і Людміла Лапцэвіч. Валянціна ўзяла мянушку Караткевіч. Потым абмяняла сваю двухпакаёвую кватэру ў Брэсце на пакой у Менску. Вясной 1973 года двухпакаёвую кватэру Караткевіча на вуліцы Веры Харужай і яе пакой абмянялі на трохпакаёўку на вуліцы Карла Маркса, дзе ў далейшым і жылі ўтраіх (разам з маці пісьменніка).

З 1969 года Валянціна Браніславаўна працавала ў Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР. Якраз у гэты час быў створаны сектар, які займаўся выяўленнем і апісаннем помнікаў гісторыі і культуры Беларусі, уключэннем іх у адпаведны Збор па абласцях і горадзе Мінску. Як старшы навуковы супрацоўнік Інстытута разам з калегамі яна аб’ездзіла з экспедыцыямі многія куточкі радзімы, тры разы разам з ёй быў у паездках і Уладзімір Караткевіч. 

Аўтарытэт Валянціны Браніславаўны ў Інстытуце быў высокі дзякуючы навуковай абазнанасці і чалавечым якасцям. Яе каляжанкі, у прыватнасці кандыдат мастацтвазнаўства, старшы навуковы супрацоўнік Людміла Лапцэвіч і малодшы навуковы супрацоўнік Ізабэла Гатоўчыц, вельмі цёпла згадваюць Валянціну. Як слушна сцвярджае ў кнізе «Жыцце і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча» Адам Мальдзіс, «тое, што зрабіла Валянціна Браніславаўна Караткевіч для падрыхтоўкі „Збору помнікаў гісторыі і культуры Беларусі“, для таго, каб ён ішоў „без купюр“, можна смела назваць навуковым подзвігам, грамадзянскай мужнасцю». Таму цалкам заслужана Валянціне Караткевіч пасмяротна разам з калектывам «Збору помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» ў 1990 годзе прысуджана Дзяржаўная прэмія БССР. 

З-пад пяра Валянціны Караткевіч таксама выйшлі брашуры «Памятники истории Витебска» (1975), «Памятники истории и культуры» (1978), у суаўтарстве пабачылі свет кнігі «Пусть помнят все: Памятники и памятные места революционной и национально-освободительной борьбы трудящихся Западной Белоруссии» (1979), «Белорусский „экватор“: путевая книга в 6 тетрадях» (1981), «Помнікі Слоніма» (1983). Яна актыўна абараняла матэрыяльную спадчыну як член праўлення Беларускага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры.

На жаль, хвароба стагоддзя не дазволіла Валянціне Караткевіч па-сапраўднаму разгарнуцца як гісторыку і краязнаўцу. Нават знаходзячыся пасля другой аперацыі на бальнічным ложку, яна спрабавала вычытваць падрыхтаваныя тамы «Збору помнікаў...». 28 лютага 1983 года, на сорак дзявятым годзе жыцця, яна адышла ў лепшы свет. 

Узаемаадносіны Уладзіміра і Валянціны, з аднаго боку, характарызаваліся каханнем, любоўю і павагай, а з другога — некрыўдлівымі жартамі-кпінамі і розыгрышамі. У. Калеснік у эсэ «Неспакойны Пегас» згадвае: «Жылі Валодзя з Валяй дружна, размаўлялі на той жа іранічна-парадаксальнай мове, пікіраваліся слоўкамі, а Валодзя складаў прыпеўкі і прыгаворкі пра сваю жаніцьбу і сяброўку жыцця! Не прамінуў у адной эпіграме і маё прозвішча. Сам павесяліў у прысутнасці Валі такім вось тэкстам: 

А Калеснік добры быў, 

Мне козачку падарыў, 

А козачка белая 

Па пакоях бегае».

Ліставанне паміж імі пэўным чынам даказвае такое становішча ў сям’і. У аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа захоўваюцца лісты, паштоўкі, тэлеграмы адно аднаму: 61 пасланне належыць Уладзіміру, 30 — Валянціне. Лісты У. Караткевіча апублікаваны ў т. 21 Збору твораў, лісты Валянціны не друкаваліся. У тэлеграме 13 лістапада 1967 года Караткевіч піша: «Мне худо, как никогда. Верь мне. Очень тебя люблю. Всегда твой Владимир», Валянціна ў лісце за 12 снежня таго ж года прызнаецца: «Дорогой Володя. Очень без тебя плохо. Кажется, что не дождусь твоего приезда. <...> Володенька! Очень тебя люблю». 

Па зваротах да адрасата можна пісаць асобнае даследаванне. У. Караткевіч звяртаецца да Валянціны: «Дорогая Валя!», «Дарагая Валюся!», «Валюха, дзень добры!», «Валінька лапанька!», «Валюсенька мая!», «Валенцыя-Валюля!», «Даражэнькая мая, даўжэнькая, бяленькая!», «Вавулічка, апсідошачка — мамулічцы, маёй кошачцы!», «Даражэнькая — „белая, што па кватэры бегае!“», «Солнышко моё золотое, ягнятко ты моё маленькое, нежная моя жёнушка!», «Аспідская молда!», «Здорово, мордаха!», «Хунзухузіна (калі мяне так назавеш — буду шчыкаць, мняць, мясіць, ціскаць і калашмаціць) мая таўшчэзная!!!» і інш. Сустракаюцца вершаваныя звароты:

Прывітанне, родная Валюля!

Я жывы! Вітаю я цябе!

Мора... Дождж... А на балконе гулі

Гулькаюць — нібы і ў нас — табе!

Сярод зваротаў Валянціны сустракаюцца наступныя: «Дорогой Володя!», «Дарагі Валодзя!», «Даражэнькі аспідоша!», «Вавулічка, аспідошачка!», «Аспідоша родненькі!», «Володечка, миленький!», «Валодзічка, лапачка!», «Вовуля, лапочка!», «Вальдеравус, привет!», «Даражэнькі бурышка!», «Прывітанне, Бурышка!» і інш. 

Дароўныя надпісы на пяці кнігах і часопісе, адрасаваныя У. Караткевічам жонцы, пацвярджаюць нязмушаныя, жартаўлівыя адносіны сужэнцаў. Так, у надпісе на тытульніку кнігі «З вякоў мінулых» (1978) сумяшчаецца, здавалася б, несумяшчальнае: «Мілай жонцы і суседцы па кватэры Валюньцы Караткевіч — ад мужа і суседа па кватэры. Ул. Караткевіч. 1 снежня 78». Надпіс на кнізе «Зямля пад белымі крыламі» сведчыць пра істотную дапамогу жонкі пры яе напісанні і выданні: «Мілай жонцы Валі, якая вельмі мне дапамагла рабіць гэтую кнігу. Уладзімір. 18 лістапада 77 г. »

Пісьменнік прысвяціў жонцы верш «Таўры» (выкарыстаў дзявочае прозвішча: «В. Б. В-ч») і падараваў рукапіс, а пасля яна ў адказ на яго просьбу перапісала твор у лісце і адаслала назад аўтару. Ёй жа прысвечаны раман «Чорны замак Альшанскі». У часопісным і кніжным выданнях у прысвячэнні пакінуты толькі ініцыялы «В. К.», а ў часопісе «Маладосць» з хатняй бібліятэкі аўтар удакладніў: «Дарагой Валянціне Караткевіч, якой гэты раман абяцаў дзесяць год назад, з удзячнасцю. Уладзімір Караткевіч. Красавік 79 — 18 мая 80». Акрамя таго, на левым полі напісана чатырохрадкоўе:

Не, не змяняю Валянцішу

Нат на суседскага Кацішу.

Бо той хаця й спявае ў цішы, — 

Ды страў не варыць, 

кніг не піша.

Хвароба Валянціны, складаныя аперацыі хвалявалі пісьменніка, ён непакоіўся за яе, задумваўся пра яе месца ў сваім жыцці. У прыватнасці, 8 ліпеня 1982 года ён піша двухрадкоўе «Жонцы ў бальніцу»: 

Свет повен мною, як шар зямны вадою,

А я не магу падаць табе глытка вады.

А ў вершы «Ў бездарожжа для тых, каму шчасціць...», напісаным у той жа дзень, нібы робіць глыбока сімвалічную выснову:

Ты дала мне імгненнае шчасце,

Я табе даў за гэта — бяссмерце.

У. Караткевіч вельмі моцна перажываў страту жонкі ў апошні дзень лютага 1983 года. Сам трапіў у рэанімацыю, потым з’ехаў у Оршу і знаходзіўся ў бацькоўскай хаце да зімы. У запісной кніжцы на 1983 год пазначыў: «Пусты год. Ані радка для друку. Ледзь не памёр». У лісце за 23 красавіка 1983 года пісьменнік прызнаецца польскаму сябру прафесару Ягелонскага ўніверсітэта Здзіславу Нядзелю:

На могілках усе супрацоўнікі казалі, што гэты „Збор“ без яе праваліўся б у апраметную. Не крыўдзілі людзей, жылі больш сумленна, чым які свёнтэк. Дзе ж справядлівасць?» (пераклад з рускай мовы. — П. Ж.).

Праз год, у 1984-м, на Паўночных могілках усталяваны помнік на магіле Валянціны з эпітафіяй У. Караткевіча:

Вечна будуць дрэвы шумець над зямлёй,

Над нашай адвечнай зямлёй,

Над зямлёй, што была і тваёй, і маёй,

Над зямлёй, што стала цяпер тваёй

І што скора будзе маёй.

На жаль, гэтае «скора» пісьменнік як бы прадчуваў. 25 ліпеня 1984 года ён адышоў у той свет, дзе знаходзілася яго Валянціна. І другое «на жаль»: магілы іх знаходзяцца ў розных месцах: Уладзімір Караткевіч пахаваны на Усходніх могілках...